Przeczytaj
Przemiany w metropolii
Choć najważniejszą posiadłością zamorską imperium brytyjskiego stały się wówczas Indie, to handlu ze Stanami Zjednoczonymi nie tylko nie zaprzestano, ale wręcz przeciwnie − obroty i obustronne korzyści rosły. Amerykańscy koloniści, zbuntowawszy się przeciw angielskiej metropolii, stworzyli własne państwo o ustroju republikańskimustroju republikańskim. Było ono syntezą myśli europejskiego oświecenia oraz tradycji purytańskichpurytańskich, sięgających korzeniami rewolucji angielskiej. Przemiany polityczne i społeczne, spowodowane wojną o niepodległość, pomogły Stanom Zjednoczonym stopniowo uwolnić się od charakterystycznych dla Europy barier społecznych, ograniczających możliwości awansu.
Unia realna Anglii i Szkocji
W 1701 r., na rok przed śmiercią Wilhelma III Orańskiego, ustalono zasady następstwa tronu, zgodnie z którymi koronę Anglii i Szkocji odziedziczyła po nim Anna Stuart, córka zdetronizowanego Jakuba II. Jednak jako że wszystkie z jej 17 dzieci zmarły w niemowlęctwie lub wczesnym dzieciństwie, po jej śmierci w 1714 r. tron brytyjski przeszedł na dynastię hanowerską.
W 1707 r. doszło do połączenia parlamentu angielskiego ze szkockim, czyli zawarcia unii realnejunii realnej, która zastąpiła istniejącą od 1603 r. unię personalną. Wzmocnienie więzi między krajami przyniosło korzyści handlowe Szkotom, których dopuszczono do wszystkich przywilejów, jakimi cieszyli się kupcy angielscy. W konsekwencji południowa, nizinna, część Szkocji szybko integrowała się w ramach Wielkiej Brytanii. Przeciwni unii byli górale, zamieszkujący ziemie północno‑zachodnie: w latach 1714–1715 i 1725, a zwłaszcza w 1745 r. wywoływali oni powstania, żądając przywrócenia na tron katolickich potomków Jakuba II, dlatego nazywano ich jakobitami.
Zupełnie inne były losy Irlandii, którą władze londyńskie traktowały jak kolonię. W lokalnym parlamencie zasiadali wyłącznie przedstawiciele protestanckiej mniejszości, jego znaczenie było zresztą nikłe, podlegał bowiem parlamentowi angielskiemu. Katolików wywłaszczano w zemście za poparcie Jakuba Stuarta w czasie chwalebnej rewolucji. Pierwsze niewielkie ustępstwa na rzecz katolickiej większości poczyniono dopiero w ostatniej ćwierci XVIII wieku.
Ku rządom parlamentarno‑gabinetowym
Panujący od 1714 r. Jerzy I nie znał języka angielskiego i rządy w elektoracie Hanoweru zaprzątały go bardziej od spraw brytyjskich. W tej sytuacji w charakterystyczny dla Anglii sposób – drogą precedensów zmieniających dotychczasowe zwyczaje – ukształtował się system rządów parlamentarno‑gabinetowych.
W trakcie posiedzeń rady ministrów króla zastępował jeden z nich, z czasem nazwany premierem (za pierwszego premiera uważa się Roberta Walpole’a, który stał na czele gabinetu w latach 1721–1742). Jednocześnie utrwaliła się zasada, że funkcję tę pełni polityk dysponujący poparciem większości w Izbie Gmin. Ministrów nadal mianował król, lecz kierował się przy tym opinią premiera, dzięki czemu polityka rządu stała się bardziej konsekwentna niż dawniej, gdyż członkowie gabinetu wywodzili się każdorazowo z jednego z dwóch ugrupowań: wigów lub torysów. Utrwalenie rządów parlamentarno‑gabinetowych umożliwiła stabilizacja polityczna XVIII‑wiecznej Anglii, która z kolei miała swe źródło w ograniczeniu prawa wyborczego do elity ziemiańskiej. W małych miasteczkach, gdzie wybierano większość posłów, prawo głosu przysługiwało niewielkiemu gronu osób, a ich przekupienie nie stanowiło wielkiego problemu. W efekcie w Izbie Gmin zasiadali synowie członków dziedzicznej Izby Lordów. Nic więc dziwnego, że obie izby kierowały się podobnymi interesami i nie dochodziło między nimi do konfliktów. Korupcji sprzyjała też wyjątkowo długa, bo siedmioletnia, kadencja Izby Gmin. W tej sytuacji doszło do marginalizacji Izby Lordów, a także samych monarchów, którzy nie korzystali z przysługującego im prawa weta wobec ustaw parlamentu i odtąd (z nielicznymi wyjątkami) raczej już tylko panowali, niż rządzili. Członkowie Izby Gmin dzielili się na przyjaciół i przeciwników rządu, a podział ten nie zawsze pokrywał się z podziałami na wigów i torysów. Premierzy potrafili bowiem pozyskać większość dzięki rozdawaniu synekursynekur i pensji, których częściową likwidację przeprowadził dopiero u schyłku XVIII w. premier William Pitt młodszy. Na gruntowną reformę systemu wyborczego trzeba było jednak czekać do 1832 roku.
Brytyjski system rządów był ewenementem w Europie wieku oświecenia i odwiedzającym Anglię francuskim krytykom absolutyzmu wydawał się ustrojem idealnym. Tymczasem w oczach purytańskichpurytańskich kolonistów zza Atlantyku, a także angielskich radykałów i nonkonformistównonkonformistów był on synonimem korupcji i zepsucia.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1H6W8dFZ
Film przedstawiający brytyjską monarchię parlamentarną.
Indeks dolny Omów zasady brytyjskiego systemu politycznego w XVIII wieku. Indeks dolny koniecOmów zasady brytyjskiego systemu politycznego w XVIII wieku.
Oranżyści
W dniu 12 lipca 1690 r. nad rzeką Boyne w Irlandii siły Wilhelma III Orańskiego odniosły decydujące zwycięstwo nad wojskami Jakuba II Stuarta. Zakon Orański, zwany też Towarzystwem Orańskim lub Lojalnym Stowarzyszeniem Orańskim, założyli 105 lat później irlandzcy protestanci – zwolennicy dyskryminacji katolików i ścisłego związku z Wielką Brytanią. Początkowo była to organizacja tajna, wzorowana na popularnych wówczas lożach masońskich. Obecnie oranżyści optują za utrzymaniem Ulsteru (Irlandii Północnej) pod władzą brytyjską, a głośno jest o nich w każdą rocznicę bitwy nad Boyne, kiedy organizują uroczyste parady, kończące się nierzadko krwawymi starciami z katolikami i policją.
Wigowie i torysi
Na przełomie XVII i XVIII w. nie istniały jeszcze partie polityczne w dzisiejszym rozumieniu, a członkowie luźnych ugrupowań parlamentarnych bywali ze sobą powiązani interesami materialnymi lub osobistymi. Oba angielskie stronnictwa zawiązały się w 1679 r., w trakcie sporu o prawo Jakuba II Stuarta do następstwa tronu. Zwolennicy przyznania katolickiemu księciu prawa do korony, uznający, że władza pochodzi od Boga, zostali nazwani torysami, tzn. irlandzkimi zbójami. Ich przeciwnicy zastrzegali decyzję w tej sprawie dla Izby Gmin, pragnąc monarchii ograniczonej wolą parlamentu, dlatego przezwano ich wigami – szkockimi buntownikami.
W następnym stuleciu nie dzieliły ich już kwestie ustrojowe, lecz stanowisko w sprawie relacji Kościoła anglikańskiego z tzw. nonkonformistami, czyli przedstawicielami innych odłamów protestantyzmu, jak np. purytanizmpurytanizm. Torysi bronili dominującej pozycji anglikanizmu w państwie, a wigowie postulowali tolerancję religijną. Aż do lat 60. XVIII w. przewagę w parlamencie mieli wigowie, znajdujący zwolenników wśród arystokracji i bogatych kupców. U schyłku stulecia ziemiaństwo i kupiectwo udzielało już jednak poparcia torysom, podczas gdy wigów wspierali nonkonformiści i przemysłowcy. W XIX w. w obu obozach doszło do dalszych przemian, wskutek czego torysi utworzyli Partię Konserwatywną, wigowie zaś Partię Liberalną. W pierwszej połowie ubiegłego stulecia liberałowie utracili wpływy na rzecz konserwatystów i ich nowej przeciwwagi – socjalistycznej Partii Pracy.
Słownik
(z gr. autochton – tuziemiec, tubylec, od autos – sam + chthon – ziemia, kraj) rdzenny mieszkaniec danego obszaru
stowarzyszenie kupieckie, które organizowane było zazwyczaj w celu prowadzenia handlu zagranicznego
rudy jakiegoś minerału
(z łac. non – nie + conformare – upodabniać, ukształtować) nieuznawanie panujących poglądów i niestosowanie się do przyjętych przez grupę norm; także w odniesieniu do wyznań protestanckich niepodporządkowujących się Kościołowi anglikańskiemu
(z łac. puritas – czystość) religijno‑polityczny ruch reformatorski w XVI i XVII w. w Anglii; jego członkowie dążyli do usunięcia z Kościoła anglikańskiego wszelkich cech katolicyzmu
(z łac. sine cura – bez troski) dobrze płatna posada, która nie wymaga wysiłku oraz umiejętności
związek państw polegający na połączeniu reprezentacji stanowych; była bardziej trwała, gdyż gwarantowała zachowanie jedności państwa również w przypadku wymarcia rządzącej dynastii
ukształtował się we Florencji w XIII w.; ustrój, w którym najwyższe organy władzy wybierane są w drodze wyborów na czas określony
Słowa kluczowe
Anna Stuart, dynastia hanowerska, unia realna, jakobini, rządy parlamentarno‑gabinetowe, wigowie, torysi, oranżyści, Europa w dobie oświecenia, oświecenie w Europie
Bibliografia
Link‑Lenczowski A., Magdziarz W., Sowa A., Historia powszechna 1648–1789. Wybór tekstów źródłowych, Kraków 1976.
Lesiński B., Walachowicz J., Historia ustroju państwa w tekstach źródłowych, Poznań 1992.
Historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, pod red. B. Lesińskiego, Poznań 1995.
Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 23, Przewrót przemysłowy i walka o przemiany demokratyczne w Anglii w latach 1770–1748, oprac. H. Katz, Warszawa 1961.
Suchodolski S., Ostapowicz D., Szymikowski D., Z archiwum Klio. Teksty źródłowe z ćwiczeniami dla liceum i technikum, t. 2. Od XV wieku do kongresu wiedeńskiego, Gdańsk 2001.
Rusinowa I., Wutuch T., Między rewolucją francuską a rewolucją październikową, Teksty źródłowe do nauczania historii powszechnej, Warszawa 1980.