Rewolucja czy ewolucja?

Choć początkowo w skali gospodarki światowej zjawisko industrializacji było nieznaczne, to w gałęziach przemysłu przeżywających przewrót zachodziły głębokie zmiany organizacji i wydajności pracy. Ten sam 12‑godzinny dzień pracy spędzony przy stale działającej maszynie oznaczał znacznie bardziej intensywny wysiłek niż w zakładzie rzemieślniczym, mimo że tam wszystkie czynności w procesie produkcji wykonywał człowiek. Płace robotników w fabryce były wyższe niż najemnych pracowników rolnych, ale nowy sposób pracy, której czas ściśle odmierzał zegar, sprawiał, że początkowo mało kto wytrzymywał w fabryce ponad rok. Dopiero w drugim pokoleniu przyzwyczajono się do nowych warunków, które z czasem się poprawiły.

R5XTPic2LbWiv

Ilustracja przedstawia operatorki przy swoich maszynach w fabryce. Kobiety stoją przy stanowiskach i pracują, wygląda to na przemysł włókienniczy.

Drugą zmianą, którą spowodowała industrializacjaindustrializacjaindustrializacja, było rozrastanie się miast przemysłowych w północno‑zachodniej Anglii. Masowo ściągała tam ludność wiejska – częściowo dobrowolnie, zwabiona wyższymi zarobkami, częściowo zaś zmuszona szukać nowych środków utrzymania, których pozbawiła ją modernizacjamodernizacjamodernizacja rolnictwa. Miasta nieprzygotowane były na tak gwałtowne zmiany. Problemem był brak kanalizacji i bieżącej wody, a warunki życia, szczególnie w dzielnicach nędzy, budziły przerażenie ówczesnych obserwatorów. Brakowało lokali mieszkalnych, a te, które były dostępne miały bardzo niski standard. Kilkuosobowe rodziny gnieździły się w niewielkich, ciemnych, pełnych wilgoci i niedogrzanych izbach bez kuchni oraz łazienki. Miasta stały się siedliskiem chorób – gruźlicy, tyfusu, cholery.

RkZFveE6cvPZA

Ilustracja przedstawia małą dziewczynkę, około pięcioletnią stojącą wśród rzędów maszyn w fabryce. Ma wystraszoną minę.

U progu industrializacji

Zmiany ludnościowe

Cechą charakterystyczną porządku demograficznegodemografiademograficznego w epoce przedprzemysłowej była wysoka liczba urodzeń i proporcjonalnie duża śmiertelność, szczególnie wśród niemowląt.

R1WyWstlk4iwb1

Ilustracja przedstawia fragment zdjęcia prezentującego robotników idących do pracy. Idą oni ulicą bardzo zatłoczoną, ramię w ramię. Wyglądają bardzo podobnie. Są to mężczyźni oraz młodzi chłopcy ubrani w marynarki oraz czapki typu kaszkiet. Pod marynarkami mają koszulę oraz kamizelki. Zatłoczoną ulicą idzie kilkuset robotników. Wokół nich znajdują się wysokie ceglaste domy.

Występujące okresowo nieurodzaje oraz epidemie podnosiły dodatkowo wskaźniki umieralności kilku- a nawet kilkunastokrotnie, powodując znaczne spadki liczby ludności. Jednak wzrost wydajności rolnictwa i postępy w dziedzinie transportu doprowadziły najpierw do ograniczenia, a potem nawet do trwałego wyeliminowania groźby głodu na Zachodzie (po raz ostatni klęska ta wystąpiła w 1868 r. w krajach skandynawskich).

Na początku XVIII w. z nieznanych powodów zniknęła z Europy dżuma, a w kolejnym stuleciu szczepienia ograniczyły liczbę zachorowań na czarną ospę. Wprawdzie w ich miejsce pojawiły się nowe schorzenia, zagrażające życiu człowieka, jak np. cholera, choroba zakaźna przewodu pokarmowego, czy gruźlica, atakująca przeważnie płuca, to przeciętna długość życia w Europie i w Ameryce Północnej wciąż rosła.

R1CvlERznSImT

Na ilustracji widnieje ulotka wydana w 1832 roku przez nowojorską radę miejską zajmująca się zdrowiem. Autorzy ulotki radzili m.in. unikania surowych warzyw i owoców oraz zimnej, niepodgrzanej wody.

Innym czynnikiem hamującym przyrost liczby ludności przed czasami rewolucji przemysłowej były regularne okresowe spadki liczby zawieranych małżeństw.

Zazwyczaj wskutek wysokiego przyrostu naturalnego następował spadek płac w miastach, na wsi natomiast zaczynało brakować ziemi uprawnej, co utrudniało usamodzielnianie się młodej generacji. W kolejnym pokoleniu odkładano więc w czasie moment zawarcia małżeństwa lub nie zawierano go wcale. Efektem był spadek liczby urodzin, a co za tym idzie – zmniejszona liczebność następnej generacji. To w konsekwencji przyniosło wzrost płac oraz pozwalało na łatwiejsze usamodzielnianie się na wsi, sprzyjające zawieraniu małżeństw i prowadzące do kolejnego wyżu demograficznego. Cykl ten powtarzał się co ok. 25 lat aż do schyłku XVIII stulecia, kiedy w konsekwencji industrializacji zależność ta została zerwana przede wszystkim dzięki masowemu powstawaniu nowych miejsc pracy poza rolnictwem.

R1KiN4MAxikIv

Film opowiadający o zmianach demograficznych i agrarnych w Europie.

Film opowiadający o zmianach demograficznych i agrarnych w Europie.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D4Fxxw56q

Film opowiadający o zmianach demograficznych i agrarnych w Europie.

Indeks dolny Porównaj czynniki, które wpłynęły na długość życia oraz liczebność populacji w XVIII w., i te, które oddziałują współcześnie. Indeks dolny koniec_{Porównaj czynniki, które wpłynęły na długość życia oraz liczebność populacji w XVIII w., i te, które oddziałują współcześnie.}

Ciekawostka

Maltuzjanizm

W 1798 r. anglikański duchowny i ekonomista Tomasz Robert Malthus opublikował rozprawę Prawo ludności, w której prognozował, że dalszy przyrost liczby ludności spowoduje masowy głód. Nie przewidział on jednak wzrostu wydajności rolnictwa, który oddalił widmo klęski. Mimo to pesymizm Malthusa podzielało i podziela również dzisiaj wielu demografów, socjologów i ekonomistów. Zwolennicy maltuzjanizmu postulują ograniczanie nadmiernej – ich zdaniem – rozrodczości, szczególnie w niższych warstwach społecznych, które borykają się z niedostatkiem środków do życia, oraz krajach postkolonialnych i rozwijających się.

R1HiLKlaINykF

Ilustracja przedstawia portret Thomasa Malthusa. Mężczyzna jest w średnim wieku, ma krótkie kręcone włosy. Jego twarz jest pomarszczona, ma szpiczasty nos i małe oczy. Ubrany w koszulę z wysokim kołnierzem i czarny płaszcz.

Przełom w rolnictwie

R3uLPXWRI220P1

Ilustracja przedstawia parowóz wystawiony na wystawie w muzeum. Parowóz ma dwa większe koła z tyłu oraz dwa mniejsze z przodu. W przedniej części wyposażony jest w zderzak oraz światła. W tylnej części znajduje się komin.

Angielska rewolucja przemysłowa nie byłaby możliwa, gdyby nie wcześniejsze zwiększenie wydajności rolnictwa. Archaiczna gospodarka wiejska, służąca głównie zapewnieniu samowystarczalności chłopów, nie zdołałaby bowiem ani zapewnić taniej żywności rozrastającym się miastom, ani stworzyć na wsi rynku zbytu dla towarów przemysłowych. Przełomowe zmiany w technice rolniczej zaszły na początku XVIII w., kiedy na Wyspy Brytyjskie dotarły z Holandii nowe metody upraw: lepsza orka dzięki zastosowaniu nowych narzędzi, np. pługów odwracających glebę, kultywatorów, mechaniczne młocarnie i sieczkarnie, selekcja ziarna siewnego i płodozmianpłodozmianpłodozmian. Na dotychczasowych ugorach zaczęto sadzić koniczynę i rzepę, które okazały się doskonałymi roślinami pastewnymi.

To, że blisko 5% ludności całego kraju mieszkało w Londynie, czyniło zeń niezwykle chłonny rynek także na produkty mięsne, a to sprzyjało rozwojowi hodowli. Wzrost liczby zwierząt oznaczał zarazem obfitość nawozu, którego użycie powodowało z kolei wzrost plonów. Na postęp w rolnictwie nie wpływały jeszcze wówczas maszyny. Praktyczne zastosowanie siewnika oraz żniwiarki nastąpiło dopiero w drugiej połowie XIX wieku w Stanach Zjednoczonych. Do rozwoju brytyjskiej gospodarki wiejskiej przyczynił się natomiast parlament, zezwalając wielkim właścicielom na tzw. ogradzanie, czyli komasowanie gruntów kosztem drobnych dzierżawców. Na gruntach tych zaczęły powstawać łączone i ogradzane płotem pastwiska dla owiec, ponieważ właściciele ziemscy zauważyli, że sprzedaż owczej wełny przynosi spore zyski. Oparta na pracy najemnych robotników produkcja rolna w wielkich posiadłościach stała się wydajniejsza, a zmniejszenie liczby trudniących się nią ludzi wpływało na migrację pozbawionych zarobku chłopów do miast. Tam zasilili oni szeregi klasy robotniczej, biorąc czynny udział w procesie industrializacji.

Słownik

Słowa kluczowe

rewolucja przemysłowa, Anglia, industrializacja, Europa w dobie oświecenia, oświecenie w Europie

Bibliografia

A. Chwalba, Historia powszechna XIX wieku, Warszawa 2008.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.