R15uTDSjQMScy

Druk

Ilustracja ze Statutu Łaskiego
Jan Haller, Ilustracja ze Statutu Łaskiego, 1506, Biblioteka Jagiellońska, domena publiczna
Polecenie 1

Z czym kojarzy ci się określenie „inkunabuł”?

R2Z76VJTydXby11
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0
Polecenie 2

Czy oglądałeś film z 1986 roku Imię róży? Możesz jego fragmenty odszukać w internecie. Jego akcja rozgrywa się w XIV wieku w klasztorze na północy dzisiejszych Włoch. Doszło tam do serii zabójstw i „mistrz” usiłuje wyjaśnić ich tajemnicę. Odwiedza m.in. klasztorne skryptorium, czyli miejsce, w którym zakonnicy przepisują księgi. Klasztor słynie z licznych ksiąg i tworzonych na ich podstawie kopii, które trafiają do innych ośrodków.

Po obejrzeniu fragmentu filmu odpowiedz na pytania:

Praca domowa
Polecenie 3.1

Ile osób zajmowało się przepisywaniem i studiami nad księgami?

Polecenie 3.2

Czy przepisujący i  czytający mieli swobodny dostęp do zgromadzonych ksiąg?

Polecenie 3.3

Kto decydował o tym, co i kto dostawał do czytania i kopiowania?

Polecenie 3.4

Czy twoim zdaniem kopiowanie książki było pracochłonne?

RdaZyk4XS9UZn1
Praca skrybów w książce i filmie “Imię róży”
t5gA1R9GCV_00000014

Trzy wynalazki, które zmieniły obraz świata

Na początku ery wczesnonowożytnej ogromnego znaczenia nabrały wynalazki, których geneza sięgała wprawdzie epok wcześniejszych, ale dopiero teraz się upowszechniły i zaczęły w sposób gwałtowny zmieniać świat. Franciszek (Francis) Bacon, filozof, myśliciel, polityk angielski doby renesansu (1561‑1616) wskazał na trzy z nich: druk, proch strzelniczy i busolę morską.

RTgh9GPp8UaJy
Spróbuj odczytać XVI-wieczny druk
Bogurodzica, pierwodruk w Statutach Łaskiego, 1506, Biblioteka Narodowa w Warszawie, domena publiczna
Polecenie 4

Wypisz konsekwencje wykorzystania druku, prochu strzelniczego i busoli morskiej. Zastanów się, czy służyły dobrym, czy złym celom.

t5gA1R9GCV_0000001G

Od papirusu, przez pergamin, po papier

W średniowieczu nie było łatwo rozpowszechniać słowo pisane. Po pierwsze, ograniczona była dostępność materiału do pisania, po drugie, powielanie tekstów nie było takie proste jak dzisiaj. Z tymi problemami ludzie zmagali się zresztą już od antyku, a teraz doszło nawet do regresu. Papirus - tak popularny wcześniej - z różnych powodów przestał być powszechnie używany. Słowa umieszczano zatem na pergaminie lub, sporadycznie, na kamieniu. Dopiero szersze zastosowanie chińskiego wynalazku - papieru - przyczyniło się do potanienia i popularyzacji materiału pisarskiego. Papiernie w Europie pojawiły się w XII wieku w Hiszpanii, do Polski i Anglii dotarły pod koniec XV wieku. Ponieważ papier wytwarzany był wówczas ze szmat, nie był to materiał tani, ale w porównaniu z pergaminem właściwie ogólnodostępny.

R16ZRORByox9E
Płat wyprawionej skóry z kozy. Zastawiałaś/eś się kiedyś, jak powstaje pergamin? Na zdjęciu widzisz rozciągnięty na ramę płat wyprawionej skóry z kozy. Po wyschnięciu, wybieleniu i wygładzeniu stanie się on pergaminem, który pocięty na karty będzie można używać do pisania. Kartkę taką, w zależności od grubości (a więc jakości wyprawienia) można było jeszcze ostrożnie zetrzeć. Tak postępowano, jeśli poprzedni tekst nie był uważany za dostatecznie cenny. Pozwalało to użyć materiału po raz drugi. Taki podwójnie zapisany rękopis nazywamy palimpsestem.
Michal Maňas, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5
Polecenie 5

Przeczytaj komentarz do ilustracji i powiedz, dlaczego często wykorzystywano pergamin po raz drugi. Z jakiego powodu ten materiał był znacznie droższy niż papier?

t5gA1R9GCV_0000001S

Nowy typ zakładu produkcyjnego

Upowszechnienie produkcji papieru wiązało się z rozwojem druku. Świadczyć o tym może choćby pierwsza polska papiernia, która należała do drukarza Jana Hallera i została uruchomiona w Prądniku pod Krakowem. Podobnie jak drukarnie, był to nowy typ zakładu rzemieślniczego. Zakłady Hallera produkowały bowiem towar nie dla konkretnego odbiorcy, ale na tzw. „rynek”, czyli dla bliżej nieokreślonego, anonimowego kupującego. W tego typu produkcji ważna była powtarzalność wyrobu, długie serie (czyli masowość), sprzedaż poprzez licznych pośredników (czyli handel hurtowy). Wszystkie te cechy będą charakterystyczne dla powstającej powoli wytwórczości manufakturowej, a później fabrycznej. Podobnie jak drukarstwo będą one jednym z zaczynów zmieniających ekonomikę społeczności feudalnej.

R1dig2ghIYRUD
Karta z dzieła Mikołaja Kopernika z oficyny Jana Hallera
Mikołaj Kopernik, 1509,
R15uTDSjQMScy
Ilustracja ze Statutu Łaskiego
Jan Haller, Ilustracja ze Statutu Łaskiego, 1506, Biblioteka Jagiellońska, domena publiczna

Ilustracja ze Statutu Łaskiego, spisu wszystkich statutów i przywilejów obowiązujących w Królestwie Polskim. Jan Haller wydrukował go 7 stycznia 1506 na pergaminie. Była to pierwsza w Polsce publikacja urzędowa wydana drukiem.

Ćwiczenie 1
R1JjzSBO9uuVA1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
t5gA1R9GCV_0000002A

Papiernia

Do założenia papierni potrzebny był przywilej władcy. Takie przywileje były jednym z elementów rozległego zakresu nowoczesnej władzy państwowej i dotyczyły również m.in. drukarni oraz aptek. Ponieważ produkcja papieru była uciążliwa (wiązał się z tym bardzo niemiły zapach), papiernie najczęściej lokowane były poza murami miast.

R1ZwDaq8qtZAL
Znak wodny powstawał na papierze poprzez umieszczenie na sicie biorczym stosownego znaczka, co powodowało minimalną zmianę grubości papieru. Nazwa pochodzi od tej fazy produkcji papieru, gdy miał on jeszcze postać płynną. Widoczny był jedynie pod światło i pozwalał identyfikować producenta. Ponieważ produkcja papieru była reglamentowana i trzeba było otrzymać od władcy stosowny przywilej, znak wodny pozwalał kontrolować legalność producenta, ale też klient mógł być pewny jakości. Otrzymanie przywileju wiązało się z kosztami, zatem znak wodny ułatwiał walkę ze znaną i dzisiaj "szarą strefą" (czyli unikaniem płacenia podatków). Na zdjęciu widzimy znak wodny na papierze, z którego wydrukowano dzieło Jacka Liberiusza w 1650. Po znaku wodnym niekiedy możliwe jest ustalenie papierni i czasu, kiedy dana partia papieru powstała.
Rodak, Znak wodny, domena publiczna
Polecenie 6

Określ, gdzie dzisiaj najłatwiej spotkać znaki wodne. Po co je się stosuje?

Ciekawostka

Możesz osobiście wyprodukować własny papier. W Dusznikach Zdroju działa Muzeum Papiernictwa, placówka muzealna zajmująca się szeroko pojętą tematyką papiernictwa. 

R1KQeJnBjIHXX
Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju
Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
RbPq8I0T6W8kn
Młyn papierniczy w Norymberdze – u dołu po prawej. Jak widać, młyn położony jest poza miastem, nad wpływającą do niego przez okratowaną bramę rzeką Pegnitz. Moczące się stare szmaty powodowały powstawanie fetoru i musiał on być chyba większy niż z pracowni garbarzy wyprawiających skóry. Obok młyna stoją szubienica i pręgierz, miejsca kaźni również „wyrzucane” poza centrum miast.
Michel Wolgemut, Wilhelm Pleydenwurff, 1493, domena publiczna
t5gA1R9GCV_00000030

Azjatyckie początki i europejskie udoskonalenia

Pomysł drukowania narodził się w Chinach, a udoskonalany był w Korei na wiele wieków przed narodzinami Gutenberga. Specyfika sposobu zapisywania chińskich tekstów nie ułatwiała upowszechnienia się druku. Jednak w przypadku języków opartych na alfabetach (greckim czy łacińskim), gdzie liczba znaków była ograniczona, zastosowanie ruchomych, odlewanych z metalu czcionek przyniosło rewolucyjne zmiany. Po wydrukowaniu konkretnego dzieła złożone w matrycę czcionki (tzw. skład) można było rozsypać, a czcionki użyć ponownie. Dodatkowo możliwe stało się próbne drukowanie i dokonanie korekty, tzn. naniesienie na tekst koniecznych poprawek. Efektem wprowadzenia druku i papieru stało się postępujące umasowienie produkcji i potanienie książek, a w konsekwencji ułatwienie dostępu do słowa pisanego.

R1bWteBfN5T6o
Chiński druk z okresu chińskiej dynastii Tang 868 r. Jest to tzw. „Diamentowa Sutra" (święta księga buddyzmu) wydrukowana w IX w. za czasów panowania w Chinach dynastii Tang. Jest to najsłynniejsza na świecie drukowana książka o niepodważalnej datacji. Od dzieła Gutenberga różni ją sposób składu. Z jednego kawałka drewna przygotowano całą matrycę strony, a nie składano jej z pojedynczych znaków. Prezentowana książka obecnie przechowywana jest w Brytyjskiej Bibliotece Narodowej w Londynie.
868, Brytyjska Biblioteka Narodowa w Londynie, domena publiczna
t5gA1R9GCV_00000039

Wynalazek Gutenberga

Za wynalazcę druku powszechnie uznawany jest Johannes Gutenberg (ok. 1400‑1468) z Moguncji. Badacze ustalili, że chociaż większość zastosowanych przez Gutenberga rozwiązań znana i stosowana była już wcześniej, to on jednak w rewolucyjny sposób połączył odlewane ruchome czcionki, skład tekstu i prasę drukarską.

RRpo9qlofr8T5
Miedzioryt z XVI w. Prawdopodobnie jest to portret idealistyczny (tzn. autor nigdy nie widział osoby portretowanej, tylko ją sobie wyobraził). Zwróć uwagę, że Gutenberg trzyma w ręku tłok pieczętny z literami. Najwyraźniej drukarstwo było na tyle nową dziedziną, że nie było innych przedmiotów, które wszyscy by z nim kojarzyli. Pieczęcie znane były już od starożytności, a zasada ich działania była podobna do druku, stąd zabieg artysty.
Johannes Gutenberg (ok. 1400-1468), XVI w., miedzioryt , domena publiczna
R1Kfo14D73MIm
Prasa do wina
Gun Powder Ma, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
R11m0TsTYCNXF
Prasa drukarska – replika prasy drukarskiej Gutenberga
vlasta2, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0

Na zdjęciu widać drewnianą prasę z 1700 r. przechowywaną w muzeum w Spirze (Speyer) w zachodnich Niemczech. Winogrona wrzucało się do widocznej skrzyni, dociskało płaską deską, a później dokręcając przycisk wyciskało sok (tzw. moszcz winny). Natomiast replika prasy drukarskiej pochodzi z „International Printing Museum” w Carlson niepodal Los Angeles w Kalifornii (USA).

Na widocznym stole kładziono złożoną szpaltę (było to strona lub kilka stron obok siebie) druku i pokrywano się równomiernie farbą drukarską. Następnie kładło się papier na wewnętrznej stronie otwartej ramki, którą się zamykało, wsuwało pod prasę i dociskało kwadratowym przyciskiem. Aby zapewnić dokładne odbicie, widocznym poziomym ramieniem dokręcano śrubę, zwiększając nacisk prasy.

Polecenie 7

Przeczytaj komentarze do obu fotografii i sprecyzuj, jakie elementy wykorzystał Gutenberg do stworzenia swojej prasy.

R1DiDmurX0h5F
Na zdjęciu widzimy ręczne składanie tekstu z czcionek przechowywanych w skrzyneczce w tle. Służyła do tego niegdyś drewniana deseczka (na zdjęciu metalowa) z ogranicznikami wyznaczającymi szerokość tekstu. Znajdującymi się na końcu śrubkami dociskano czcionki po ich prawidłowym ułożeniu. Gotowy (ułożony) fragment tekstu przenoszono na większą płytę, łączono z innymi kawałkami i dopiero z całości był wykonywany druk.
Willi Heidelbach, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
Praca domowa
Polecenie 8.1

Wyjaśnij określenie „rozsypać skład”.

Polecenie 8.2

Po przeczytaniu biogramu pierwszego polskiego drukarza Jana Hallera wyjaśnij, kim był „wędrowny drukarz”.

Polecenie 8.3

Jak sądzisz, dlaczego drukarze często musieli wędrować i zmieniać miejsce uprawiania swojego zawodu?

R1Wl4ZNJEkCcO
Wpływ wynalazku druku na wzrost liczby książek
t5gA1R9GCV_0000004S

W poszukiwaniu czytelników

Największym problemem dla słowa drukowanego była znikoma ilość potencjalnych odbiorców. W ówczesnym świecie niewielu ludzi potrafiło czytać i pisać. Szacuje się, że w Niemczech stanowili oni pod koniec średniowiecza zaledwie ok. 10% ludności. Z pewnością sytuacja wyglądała lepiej we Włoszech i Niderlandach, gdzie bardziej rozwinięte było życie miejskie, a ludzie przeważnie lepiej wykształceni. Gorzej w krajach Europy Północnej i Wschodniej, gdzie większość ludzi zajmowała się na wsi rolnictwem i nie była tak wykształcona. Szybko okazało się, że największym odbiorcą książek byli duchowni i po zaspokojeniu ich potrzeb na księgi liturgiczne i teologiczne nie było komu sprzedawać dużych nakładów. Literatury przeznaczonej dla czytelników świeckich było mało. Humaniści sięgali wprawdzie do utworów starożytnych, ale było to interesujące dla stosunkowo wąskiego grona odbiorców. Szacuje się, że w Augsburgu położonym w południowych Niemczech, największym wówczas niemieckim mieście, a jednocześnie wielkim ośrodku drukarstwa (por. mapę) po gwałtownym wzroście zapotrzebowania na papier do początku XVI wieku równie gwałtownie (aż sześciokrotnie) zaczęło ono spadać.

Ciekawostka

W dawnych wiekach książki były niezwykle cenne. Pod koniec XV wieku w Złotoryi powstała niezwykła biblioteka. Mieściła się w Kościele Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Przechowywane w niej książki przymocowywano do pulpitów łańcuchami. W tamtych czasach za jedną książkę można było kupić kilka wsi, więc cenne dzieła należało właściwie zabezpieczyć. Rekonstrukcję biblioteki łańcuchowej można obecnie zwiedzać.

RxAbZhh0qlR9J
Wpływ rozwoju druku na cenę i dostępność książki
t5gA1R9GCV_00000053

Druki ulotne

Ratunkiem dla drukarzy stało się wydawanie drobnych pism ulotnych w wielkich nakładach. Były to najczęściej jednokartkowe druki, często opatrzone grafiką (obrazkiem). Zysk zapewniały ich taniość i masowość. Nie bez znaczenia był też fakt, że działo się to wszystko w okresie szerzenia się reformacji, która rozbudziła wielkie emocje, a rewolucyjność głoszonych wówczas prawd powodowała, że wszyscy czekali na te druki i chętnie je kupowali.

R5C5pp8BY2A3d
Pocztylion rozwożący wiadomość o zawarciu pokoju westfalskiego 1648 r. Jednostronne pismo ulotne przedstawia tzw. „pocztyliona", czyli osobę przewożącą konno, lub w późniejszym czasie, dyliżansem, listy i drobne przesyłki. Pocztylion oznajmiał swoje przybycie trąbką (stąd symbol trąbki na budynkach pocztowych). Na grafice widzimy również Merkurego trzymającego w ręku list z nadrukiem „Pax" (Pokój), a z drugiej strony anioła, dmącego w „trąbę anielską", również zaopatrzoną napisem „Pax". W oddali widać zarysy miast podpisanych jako Wiedeń i Sztokholm, a więc stolice głównych przeciwników.
1648, domena publiczna

Prezentowana ulotka posiada trzy cechy charakterystyczne dla rozwoju drukarstwa: formę łączącą grafikę ze słowem pisanym, objętość – jedna zadrukowana karta, wreszcie masowy sposób kolportażu – pocztę konną.

t5gA1R9GCV_0000005D

Podsumowanie

Polecenie 9

Spróbuj określić znaczenie wynalezienia druku i zastanów się, czy Gutenberg przewidywał takie konsekwencje swojego wynalazku.

Polecenie 10

Wynalezienie druku miało przełomowe znaczenie dla przekazu informacji. Spróbuj odpowiedzieć na pytania:

  • Jakie wcześniejsze wydarzenie dorównuje (a może nawet przewyższa) swoim znaczeniem dla przekazu i zachowania informacji wynalazkowi Gutenberga?

  • Jakie późniejsze wydarzenia dorównują swoim znaczeniem dla przekazu i zachowania informacji wynalazkowi Gutenberga?

Polecenie 11

Spróbuj stworzyć alternatywną wizję rozwoju społecznego do dnia dzisiejszego, gdyby nie wynaleziono druku.