Po obejrzeniu fragmentu filmu odpowiedz na pytania:

RdaZyk4XS9UZn1

Praca skrybów w książce i filmie “Imię róży”

Praca skrybów w książce i filmie “Imię róży”

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Praca skrybów w książce i filmie “Imię róży”

Trzy wynalazki, które zmieniły obraz świata

Na początku ery wczesnonowożytnej ogromnego znaczenia nabrały wynalazki, których geneza sięgała wprawdzie epok wcześniejszych, ale dopiero teraz się upowszechniły i zaczęły w sposób gwałtowny zmieniać świat. Franciszek (Francis) Bacon, filozof, myśliciel, polityk angielski doby renesansu (1561‑1616) wskazał na trzy z nich: druk, proch strzelniczy i busolę morską.

RTgh9GPp8UaJy

Bogurodzica, pierwodruk w Statutach Łaskiego Spróbuj odczytać XVI-wieczny druk Źródło: Bogurodzica, pierwodruk w Statutach Łaskiego, 1506, Biblioteka Narodowa w Warszawie, domena publiczna.

Od papirusu, przez pergamin, po papier

W średniowieczu nie było łatwo rozpowszechniać słowo pisane. Po pierwsze, ograniczona była dostępność materiału do pisania, po drugie, powielanie tekstów nie było takie proste jak dzisiaj. Z tymi problemami ludzie zmagali się zresztą już od antyku, a teraz doszło nawet do regresu. Papirus - tak popularny wcześniej - z różnych powodów przestał być powszechnie używany. Słowa umieszczano zatem na pergaminie lub, sporadycznie, na kamieniu. Dopiero szersze zastosowanie chińskiego wynalazku - papieru - przyczyniło się do potanienia i popularyzacji materiału pisarskiego. Papiernie w Europie pojawiły się w XII wieku w Hiszpanii, do Polski i Anglii dotarły pod koniec XV wieku. Ponieważ papier wytwarzany był wówczas ze szmat, nie był to materiał tani, ale w porównaniu z pergaminem właściwie ogólnodostępny.

R16ZRORByox9E

Płat wyprawionej skóry z kozy. Zastawiałaś/eś się kiedyś, jak powstaje pergamin? Na zdjęciu widzisz rozciągnięty na ramę płat wyprawionej skóry z kozy. Po wyschnięciu, wybieleniu i wygładzeniu stanie się on pergaminem, który pocięty na karty będzie można używać do pisania. Kartkę taką, w zależności od grubości (a więc jakości wyprawienia) można było jeszcze ostrożnie zetrzeć. Tak postępowano, jeśli poprzedni tekst nie był uważany za dostatecznie cenny. Pozwalało to użyć materiału po raz drugi. Taki podwójnie zapisany rękopis nazywamy palimpsestem. Płat wyprawionej skóry z kozy. Zastawiałaś/eś się kiedyś, jak powstaje pergamin? Na zdjęciu widzisz rozciągnięty na ramę płat wyprawionej skóry z kozy. Po wyschnięciu, wybieleniu i wygładzeniu stanie się on pergaminem, który pocięty na karty będzie można używać do pisania. Kartkę taką, w zależności od grubości (a więc jakości wyprawienia) można było jeszcze ostrożnie zetrzeć. Tak postępowano, jeśli poprzedni tekst nie był uważany za dostatecznie cenny. Pozwalało to użyć materiału po raz drugi. Taki podwójnie zapisany rękopis nazywamy palimpsestem. Źródło: Michal Maňas, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5.

Nowy typ zakładu produkcyjnego

Upowszechnienie produkcji papieru wiązało się z rozwojem druku. Świadczyć o tym może choćby pierwsza polska papiernia, która należała do drukarza Jana Hallera i została uruchomiona w Prądniku pod Krakowem. Podobnie jak drukarnie, był to nowy typ zakładu rzemieślniczego. Zakłady Hallera produkowały bowiem towar nie dla konkretnego odbiorcy, ale na tzw. „rynek”, czyli dla bliżej nieokreślonego, anonimowego kupującego. W tego typu produkcji ważna była powtarzalność wyrobu, długie serie (czyli masowość), sprzedaż poprzez licznych pośredników (czyli handel hurtowy). Wszystkie te cechy będą charakterystyczne dla powstającej powoli wytwórczości manufakturowej, a później fabrycznej. Podobnie jak drukarstwo będą one jednym z zaczynów zmieniających ekonomikę społeczności feudalnej.

R1dig2ghIYRUD

Karta z dzieła Mikołaja Kopernika z oficyny Jana Hallera Karta z dzieła Mikołaja Kopernika z oficyny Jana Hallera Źródło: Mikołaj Kopernik, 1509.

R15uTDSjQMScy

Ilustracja ze Statutu Łaskiego, spisu wszystkich statutów i przywilejów obowiązujących w Królestwie Polskim. Jan Haller wydrukował go 7 stycznia 1506 na pergaminie. Była to pierwsza w Polsce publikacja urzędowa wydana drukiem.

Ilustracja ze Statutu Łaskiego, spisu wszystkich statutów i przywilejów obowiązujących w Królestwie Polskim. Jan Haller wydrukował go 7 stycznia 1506 na pergaminie. Była to pierwsza w Polsce publikacja urzędowa wydana drukiem.

Papiernia

Do założenia papierni potrzebny był przywilej władcy. Takie przywileje były jednym z elementów rozległego zakresu nowoczesnej władzy państwowej i dotyczyły również m.in. drukarni oraz aptek. Ponieważ produkcja papieru była uciążliwa (wiązał się z tym bardzo niemiły zapach), papiernie najczęściej lokowane były poza murami miast.

R1ZwDaq8qtZAL

Znak wodny Znak wodny powstawał na papierze poprzez umieszczenie na sicie biorczym stosownego znaczka, co powodowało minimalną zmianę grubości papieru. Nazwa pochodzi od tej fazy produkcji papieru, gdy miał on jeszcze postać płynną. Widoczny był jedynie pod światło i pozwalał identyfikować producenta. Ponieważ produkcja papieru była reglamentowana i trzeba było otrzymać od władcy stosowny przywilej, znak wodny pozwalał kontrolować legalność producenta, ale też klient mógł być pewny jakości. Otrzymanie przywileju wiązało się z kosztami, zatem znak wodny ułatwiał walkę ze znaną i dzisiaj "szarą strefą" (czyli unikaniem płacenia podatków). Na zdjęciu widzimy znak wodny na papierze, z którego wydrukowano dzieło Jacka Liberiusza w 1650. Po znaku wodnym niekiedy możliwe jest ustalenie papierni i czasu, kiedy dana partia papieru powstała. Źródło: Rodak, Znak wodny, domena publiczna.

Ciekawostka

Możesz osobiście wyprodukować własny papier. W Dusznikach Zdroju działa Muzeum Papiernictwa, placówka muzealna zajmująca się szeroko pojętą tematyką papiernictwa. 

R1KQeJnBjIHXX

Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju Źródło: Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

RbPq8I0T6W8kn

Młyn papierniczy w Norymberdze – u dołu po prawej. Jak widać, młyn położony jest poza miastem, nad wpływającą do niego przez okratowaną bramę rzeką Pegnitz. Moczące się stare szmaty powodowały powstawanie fetoru i musiał on być chyba większy niż z pracowni garbarzy wyprawiających skóry. Obok młyna stoją szubienica i pręgierz, miejsca kaźni również „wyrzucane” poza centrum miast. Młyn papierniczy w Norymberdze – u dołu po prawej. Jak widać, młyn położony jest poza miastem, nad wpływającą do niego przez okratowaną bramę rzeką Pegnitz. Moczące się stare szmaty powodowały powstawanie fetoru i musiał on być chyba większy niż z pracowni garbarzy wyprawiających skóry. Obok młyna stoją szubienica i pręgierz, miejsca kaźni również „wyrzucane” poza centrum miast. Źródło: Wilhelm Pleydenwurff, Michel Wolgemut, 1493, domena publiczna.

Azjatyckie początki i europejskie udoskonalenia

Pomysł drukowania narodził się w Chinach, a udoskonalany był w Korei na wiele wieków przed narodzinami Gutenberga. Specyfika sposobu zapisywania chińskich tekstów nie ułatwiała upowszechnienia się druku. Jednak w przypadku języków opartych na alfabetach (greckim czy łacińskim), gdzie liczba znaków była ograniczona, zastosowanie ruchomych, odlewanych z metalu czcionek przyniosło rewolucyjne zmiany. Po wydrukowaniu konkretnego dzieła złożone w matrycę czcionki (tzw. skład) można było rozsypać, a czcionki użyć ponownie. Dodatkowo możliwe stało się próbne drukowanie i dokonanie korekty, tzn. naniesienie na tekst koniecznych poprawek. Efektem wprowadzenia druku i papieru stało się postępujące umasowienie produkcji i potanienie książek, a w konsekwencji ułatwienie dostępu do słowa pisanego.

R1bWteBfN5T6o

Chiński druk z okresu chińskiej dynastii Tang 868 r. Jest to tzw. „Diamentowa Sutra" (święta księga buddyzmu) wydrukowana w IX w. za czasów panowania w Chinach dynastii Tang. Jest to najsłynniejsza na świecie drukowana książka o niepodważalnej datacji. Od dzieła Gutenberga różni ją sposób składu. Z jednego kawałka drewna przygotowano całą matrycę strony, a nie składano jej z pojedynczych znaków. Prezentowana książka obecnie przechowywana jest w Brytyjskiej Bibliotece Narodowej w Londynie. Chiński druk z okresu chińskiej dynastii Tang 868 r. Jest to tzw. „Diamentowa Sutra" (święta księga buddyzmu) wydrukowana w IX w. za czasów panowania w Chinach dynastii Tang. Jest to najsłynniejsza na świecie drukowana książka o niepodważalnej datacji. Od dzieła Gutenberga różni ją sposób składu. Z jednego kawałka drewna przygotowano całą matrycę strony, a nie składano jej z pojedynczych znaków. Prezentowana książka obecnie przechowywana jest w Brytyjskiej Bibliotece Narodowej w Londynie. Źródło: 868, Brytyjska Biblioteka Narodowa w Londynie, domena publiczna.

Wynalazek Gutenberga

Za wynalazcę druku powszechnie uznawany jest Johannes Gutenberg (ok. 1400‑1468) z Moguncji. Badacze ustalili, że chociaż większość zastosowanych przez Gutenberga rozwiązań znana i stosowana była już wcześniej, to on jednak w rewolucyjny sposób połączył odlewane ruchome czcionki, skład tekstu i prasę drukarską.

RRpo9qlofr8T5

Johannes Gutenberg (ok. 1400-1468) Miedzioryt z XVI w. Prawdopodobnie jest to portret idealistyczny (tzn. autor nigdy nie widział osoby portretowanej, tylko ją sobie wyobraził). Zwróć uwagę, że Gutenberg trzyma w ręku tłok pieczętny z literami. Najwyraźniej drukarstwo było na tyle nową dziedziną, że nie było innych przedmiotów, które wszyscy by z nim kojarzyli. Pieczęcie znane były już od starożytności, a zasada ich działania była podobna do druku, stąd zabieg artysty. Źródło: Johannes Gutenberg (ok. 1400-1468), XVI w., miedzioryt , domena publiczna.

R1Kfo14D73MIm

Prasa do wina Prasa do wina Źródło: Gun Powder Ma, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R11m0TsTYCNXF

Prasa drukarska – replika prasy drukarskiej Gutenberga Prasa drukarska – replika prasy drukarskiej Gutenberga Źródło: vlasta2, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

Na zdjęciu widać drewnianą prasę z 1700 r. przechowywaną w muzeum w Spirze (Speyer) w zachodnich Niemczech. Winogrona wrzucało się do widocznej skrzyni, dociskało płaską deską, a później dokręcając przycisk wyciskało sok (tzw. moszcz winny). Natomiast replika prasy drukarskiej pochodzi z „International Printing Museum” w Carlson niepodal Los Angeles w Kalifornii (USA).

Na widocznym stole kładziono złożoną szpaltę (było to strona lub kilka stron obok siebie) druku i pokrywano się równomiernie farbą drukarską. Następnie kładło się papier na wewnętrznej stronie otwartej ramki, którą się zamykało, wsuwało pod prasę i dociskało kwadratowym przyciskiem. Aby zapewnić dokładne odbicie, widocznym poziomym ramieniem dokręcano śrubę, zwiększając nacisk prasy.

R1DiDmurX0h5F

Na zdjęciu widzimy ręczne składanie tekstu z czcionek przechowywanych w skrzyneczce w tle. Służyła do tego niegdyś drewniana deseczka (na zdjęciu metalowa) z ogranicznikami wyznaczającymi szerokość tekstu. Znajdującymi się na końcu śrubkami dociskano czcionki po ich prawidłowym ułożeniu. Gotowy (ułożony) fragment tekstu przenoszono na większą płytę, łączono z innymi kawałkami i dopiero z całości był wykonywany druk. Na zdjęciu widzimy ręczne składanie tekstu z czcionek przechowywanych w skrzyneczce w tle. Służyła do tego niegdyś drewniana deseczka (na zdjęciu metalowa) z ogranicznikami wyznaczającymi szerokość tekstu. Znajdującymi się na końcu śrubkami dociskano czcionki po ich prawidłowym ułożeniu. Gotowy (ułożony) fragment tekstu przenoszono na większą płytę, łączono z innymi kawałkami i dopiero z całości był wykonywany druk. Źródło: Willi Heidelbach, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

R1Wl4ZNJEkCcO

Wpływ wynalazku druku na wzrost liczby książek

Wpływ wynalazku druku na wzrost liczby książek

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Wpływ wynalazku druku na wzrost liczby książek

W poszukiwaniu czytelników

Największym problemem dla słowa drukowanego była znikoma ilość potencjalnych odbiorców. W ówczesnym świecie niewielu ludzi potrafiło czytać i pisać. Szacuje się, że w Niemczech stanowili oni pod koniec średniowiecza zaledwie ok. 10% ludności. Z pewnością sytuacja wyglądała lepiej we Włoszech i Niderlandach, gdzie bardziej rozwinięte było życie miejskie, a ludzie przeważnie lepiej wykształceni. Gorzej w krajach Europy Północnej i Wschodniej, gdzie większość ludzi zajmowała się na wsi rolnictwem i nie była tak wykształcona. Szybko okazało się, że największym odbiorcą książek byli duchowni i po zaspokojeniu ich potrzeb na księgi liturgiczne i teologiczne nie było komu sprzedawać dużych nakładów. Literatury przeznaczonej dla czytelników świeckich było mało. Humaniści sięgali wprawdzie do utworów starożytnych, ale było to interesujące dla stosunkowo wąskiego grona odbiorców. Szacuje się, że w Augsburgu położonym w południowych Niemczech, największym wówczas niemieckim mieście, a jednocześnie wielkim ośrodku drukarstwa (por. mapę) po gwałtownym wzroście zapotrzebowania na papier do początku XVI wieku równie gwałtownie (aż sześciokrotnie) zaczęło ono spadać.

RxAbZhh0qlR9J

Wpływ rozwoju druku na cenę i dostępność książki

Wpływ rozwoju druku na cenę i dostępność książki

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Wpływ rozwoju druku na cenę i dostępność książki

Druki ulotne

Ratunkiem dla drukarzy stało się wydawanie drobnych pism ulotnych w wielkich nakładach. Były to najczęściej jednokartkowe druki, często opatrzone grafiką (obrazkiem). Zysk zapewniały ich taniość i masowość. Nie bez znaczenia był też fakt, że działo się to wszystko w okresie szerzenia się reformacji, która rozbudziła wielkie emocje, a rewolucyjność głoszonych wówczas prawd powodowała, że wszyscy czekali na te druki i chętnie je kupowali.

R5C5pp8BY2A3d

Pocztylion rozwożący wiadomość o zawarciu pokoju westfalskiego 1648 r. Jednostronne pismo ulotne przedstawia tzw. „pocztyliona", czyli osobę przewożącą konno, lub w późniejszym czasie, dyliżansem, listy i drobne przesyłki. Pocztylion oznajmiał swoje przybycie trąbką (stąd symbol trąbki na budynkach pocztowych). Na grafice widzimy również Merkurego trzymającego w ręku list z nadrukiem „Pax" (Pokój), a z drugiej strony anioła, dmącego w „trąbę anielską", również zaopatrzoną napisem „Pax". W oddali widać zarysy miast podpisanych jako Wiedeń i Sztokholm, a więc stolice głównych przeciwników. Pocztylion rozwożący wiadomość o zawarciu pokoju westfalskiego 1648 r. Jednostronne pismo ulotne przedstawia tzw. „pocztyliona", czyli osobę przewożącą konno, lub w późniejszym czasie, dyliżansem, listy i drobne przesyłki. Pocztylion oznajmiał swoje przybycie trąbką (stąd symbol trąbki na budynkach pocztowych). Na grafice widzimy również Merkurego trzymającego w ręku list z nadrukiem „Pax" (Pokój), a z drugiej strony anioła, dmącego w „trąbę anielską", również zaopatrzoną napisem „Pax". W oddali widać zarysy miast podpisanych jako Wiedeń i Sztokholm, a więc stolice głównych przeciwników. Źródło: 1648, domena publiczna.

Prezentowana ulotka posiada trzy cechy charakterystyczne dla rozwoju drukarstwa: formę łączącą grafikę ze słowem pisanym, objętość – jedna zadrukowana karta, wreszcie masowy sposób kolportażu – pocztę konną.

Podsumowanie