Kiedy to było?

Sytuacja w Królestwie Polskim

Po klęsce w wojnie krymskiej (która toczyła się w latach 1853–1856) Rosja pod rządami Aleksandra IIj0000008UBB3v25_000tp001Aleksandra II przechodziła gruntowne zmiany. Car zainicjował wiele reform wewnętrznych i złagodził politykę antypolską. Zyskały one miano odwilży posewastopolskiejj0000008UBB3v25_000tp002odwilży posewastopolskiej. W niecały rok po objęciu rządów, w maju 1856 roku odwiedził Warszawę i w wygłoszonej mowie powiedział:

Postawa cara Aleksandra II i reformy przeprowadzane przez niego w Rosji pozwoliły społeczeństwu Królestwa Polskiego na niemożliwą wcześniej manifestację nastrojów narodowych. Począwszy od pogrzebu Katarzyny Sowińskiejj0000008UBB3v25_000tp003Katarzyny Sowińskiej – działaczki społecznej i żony bohatera powstania listopadowego, generała Józefa Sowińskiegoj0000008UBB3v25_000tp004Józefa Sowińskiego - od czerwca 1860 roku, przy okazji kolejnych rocznic narodowych i świąt religijnych ulicami Warszawy przechodziły pochody mieszkańców.

Władze rosyjskie były zaskoczone masowością procesji. Wkrótce odpowiedziały na nie terrorem wymierzonym w społeczeństwo polskie i Kościół katolicki. W lutym 1861 roku (dwa dni po rocznicy bitwy pod Grochowem) żandarmeria rozpędziła procesję na Starym Mieście, zabijając pięciu demonstrantów. W kwietniu podczas interwencji zabito ponad 100 osób. O nasileniu represji wiedział i je popierał margrabia Aleksander Wielopolskij0000008UBB3v25_000tp005Aleksander Wielopolski, początkowo dyrektor Komisji Rządowej Wyznań i Oświecenia Publicznego w Królestwie Polskim, a następnie od 1862 roku naczelnik rządu cywilnego Królestwa Polskiego (czyli premier). Nieprzychylnym okiem spoglądał on bowiem na gorączkę polityczną, jaka ogarnęła polskie społeczeństwo.

Tymczasem wydarzenia z lutego i kwietnia 1861 roku sprawiły, że mieszkańcy Warszawy, dotąd manifestujący pokojowo, zaczęli ulegać rewolucyjnym nastrojom. Znaczącą rolę w ich mobilizacji odegrały środowiska emigracyjne, skupione wokół Ludwika Mierosławskiegoj0000008UBB3v25_000tp007Ludwika Mierosławskiego, oraz przyjeżdżająca do kraju młodzież polska studiująca w wyższych szkołach Cesarstwa Rosyjskiego. Stanowiła ona główny trzon radykalnie demokratycznego tajnego stronnictwa „czerwonych”, utworzonego pod koniec 1861 roku, które dążyło do walki zbrojnej. Swoją ugodową wobec zaborcy postawą Wielopolski ściągnął na siebie nienawiść działających w podziemiu radykalnych działaczy, którzy latem 1862 roku dwukrotnie zorganizowali na niego nieudane zamachy. Ziemiaństwo i bogate mieszczaństwo — które z czasem uformowały się w stronnictwo „białych” — zajmowały chwiejne stanowisko wobec nasilających się nastrojów rewolucyjnych. Nie zgadzały się z ugodową polityką Wielopolskiego, ale były też nastawione negatywnie do pomysłu walki zbrojnej.

W październiku 1861 roku namiestnik rosyjski przywrócił w Królestwie Polskim stan wojenny (wprowadzony po raz pierwszy po powstaniu listopadowym). Fotografia przedstawia namioty wojska rosyjskiego w Warszawie.

Dlaczego powstanie wybuchło zimą?

Aleksander Wielopolski świetnie orientował się w nastrojach panujących w społeczeństwie, ale nie zamierzał ich akceptować. Podjął działania zmierzające do tego, aby rozbić obóz „czerwonych”. Na połowę stycznia 1863 roku zapowiedział brankę, czyli pobór do wojska.  Zamierzał wykorzystać ją do rozbicia organizacji konspiracyjnych, toteż nakazał sporządzić listy rekrutów. Obejmowały one około 8 tysięcy nazwisk osób podejrzewanych o działalność spiskową, zamieszkałych w miastach, zwłaszcza w Warszawie.

Branka nie rozbiła organizacji „czerwonych”, natomiast przyspieszyła bieg wypadków. Chociaż datę poboru i imienną listę do ostatniej chwili utrzymywano w tajemnicy, rozpoczęto go przy wsparciu wojska rosyjskiego jedynie w Warszawie. Większość zagrożonej młodzieży zdążyła opuścić miasto i schronić się w okolicznych lasach. Kierujący organizacją „czerwonych” postanowili zapobiec brance na prowincji, wyznaczając wybuch powstania na 22 stycznia 1863 roku. Pod presją wydarzeń Komitet Centralny „czerwonych”, po przekształceniu się w Tymczasowy Rząd Narodowy, ogłosił manifest powstańczy. W Puszczy Kampinoskiej i Lasach Serockich sformowano pierwsze oddziały powstańcze.

Wojna partyzancka

Podczas wielomiesięcznych zmagań z wojskiem carskim Polacy prowadzili walki o charakterze partyzanckim, co było spowodowane brakiem regularnego wojska, a także odpowiedniego uzbrojenia. Nie powiodły się początkowe plany zajęcia mniejszych miast i uwolnienia południowej części Królestwa Polskiego z Płockiem na czele. Gdyby udało się to przeprowadzić, Rząd Narodowy mógłby się ujawnić i zmobilizować regularną armię. Stało się inaczej. Poza tym władze pruskie i austriackie gorliwie konfiskowały zagraniczne transporty z uzbrojeniem dla powstańców.

Oddziały partyzanckie udało się zorganizować dzięki temu, że Rosjanie… przecenili siły powstańców. Ściągnęli do Królestwa 340 tysięcy żołnierzy i obawiając się powstańczych ataków, skupili wojska w garnizonach. Powstańcze siły zmobilizowano także dzięki świetnie rozwiniętej sieci konspiracji na prowincji i skuteczności władz powstańczych, stanowiących tak zwane tajemne państwo polskie.

Artur Grottger (1837–1867), jeden z czołowych przedstawicieli romantyzmu w malarstwie polskim stworzył wiele rysunków przedstawiających sceny związane z powstaniem styczniowym. Jego patriotyczna twórczość zyskała w XIX wieku ogromną popularność.

Oddziały polowe (zwane partiami) atakowały wroga znienacka, a w razie porażki rozpraszały się, ale wkrótce znowu razem mogły atakować. Unikano w ten sposób skoncentrowanego ataku wojsk rosyjskich, liczniejszych, lepiej uzbrojonych i dysponujących artylerią. Powstańcy (łącznie co najmniej 150 tysięcy osób) stoczyli ogółem ponad 1200 bitew i potyczek, ale nie udało im się na trwałe opanować żadnego terenu. Utrudniało to znacząco wprowadzanie reform zapowiedzianych w manifeście powstańczym.

Niekiedy w oddziałach powstańczych, w męskich przebraniach i ze ściętymi włosami, walczyły z bronią w ręku kobiety: chłopki, mieszczki, a także uboższe szlachcianki. Stawały one do walki pomimo zakazu Rządu Narodowego. Nieliczni dowódcy zezwalali na ich udział w działaniach zbrojnych, ale częściej zdarzało się, że dopiero na pobojowiskach uświadamiano sobie ich płeć.

Ciekawostka

RQyIpHQO1iLwE

na zdjeciu uzbrojona kobiete, w męskim stroju i z bronią 

RxbCxYkZw8oka

na zdjeciu mężczyzna, stojac, opiera swoją lewa dłoń na szabli 

Marian Langiewicz uczynił swoim adiutantem Henrykę Pustowójtównęj0000008UBB3v25_000tp008Henrykę Pustowójtównę, walczącą pod pseudonimem Michał Smok.

„Czerwoni” uważali, że po ogłoszeniu dekretów uwłaszczeniowych chłopi masowo poprą patriotycznie nastawioną młodzież i natychmiast zameldują się w oddziałach powstańczych. Liczyli też na wsparcie ze strony rewolucyjnie nastawionych kręgów społeczeństwa rosyjskiego. Uważali, że najważniejszym sukcesem powstania jest ogłoszenie programu reform społecznych (i mające wskutek tego nastąpić rozwiązanie kwestii chłopskiej). I to był ich zdaniem cel walki zbrojnej. Natomiast inny cel wyznaczali sobie „biali”. Opowiadali się oni za tym, żeby powstanie było jedynie zbrojną demonstracją, która posłuży mocarstwom zachodnim za pretekst do interwencji zbrojnej w obronie Polaków. Miałaby ona doprowadzić do odzyskania przez nich niepodległości. Ostatecznie nie spełniła się żadna z tych wizji.

Mordercza rywalizacja „czerwonych” i „białych”

Wskazany przez Tymczasowy Rząd Narodowy pierwszy dyktator powstania, Ludwik Mierosławski, po przegraniu w lutym 1863 roku kilku potyczek powrócił do Paryża. W następnych tygodniach powstanie przetrwało wyłącznie dzięki zaangażowaniu „czerwonych” i postawie naczelnika Warszawy, młodego Stefana Bobrowskiegoj0000008UBB3v25_000tp009Stefana Bobrowskiego. Zrobił on wszystko, aby rozwinąć konspirację i podnieść autorytet powstańczego rządu w społeczeństwie polskim. Wkrótce jednak ogłoszono – ku zaskoczeniu Bobrowskiego – kolejną dyktaturę. Objął ją na przełomie lutego i marca 1863 roku Marian Langiewiczj0000008UBB3v25_000tp00AMarian Langiewicz. Jego kandydaturę przeforsowali „biali”, którzy mieli nadzieję na przejęcie kontroli nad dowództwem powstania. Impulsem, który popchnął ich do zaangażowania się w walkę zbrojną, była sytuacja międzynarodowa. Cesarz Francuzów, Napoleon IIIj0000008UBB3v25_000tp00BNapoleon III zdawał się popierać powstanie Polaków, obiecywał emigracyjnemu Hotelowi Lambert pomoc militarną, a później - pośrednictwo w dyplomatycznych negocjacjach. Liczono więc na interwencję mocarstw zachodnich. „Białym” zależało także na wyciszeniu radykalizmu społecznego powstania.

Dyktatura Langiewicza zakończyła się jednak po niespełna tygodniu, po klęsce pod Grochowiskami i aresztowaniu przez żandarmerię austriacką. Władzę po nim przejął Rząd Narodowy, który w marcu rozpoczął tworzenie stałej administracji państwowej. Rezydował w Warszawie, a kraj objęła rozbudowywana w błyskawicznym tempie sieć polskich urzędów, policji i sądów. Zaczęto wydawać własną prasę i ściągano podatki na rzecz tajemnego państwa. Po klęskach poniesionych przez większe zgrupowania partyzanckie (w bitwach pod Węgrowem i Siemiatyczami w lutym 1863 roku oraz w czasie kampanii Mariana Langiewicza na przełomie lutego i marca 1863 roku) walkę toczyły przede wszystkim niewielkie mobilne oddziały partyzanckie.

Społeczeństwo polskie, zaangażowane w walkę, niewiele wiedziało o wewnętrznych rozgrywkach w strukturach rządu powstańczego, co wynikało z wymogów konspiracji. Do walczących docierały tylko rozkazy i pisma, pod którymi widniała pieczęć Rządu Narodowego. Opatrzona była godłem trójherbowym, a w otoku miała napis: u góry „Rząd Narodowy”, a na dole „Równość Wolność Niepodległość”. Zgodnie z dekretem Rządu Narodowego pieczęć ta symbolizowała jedną i nierozdzielną Polskę oraz wspólną walkę przeciw Rosji prowadzącą do zupełnej niepodległości ziem Polski, Litwy i Rusi. Traktowano ją z dużym respektem. Żaden z jej egzemplarzy nie wpadł nigdy w ręce władz rosyjskich, choć tropiono je nie mniej zawzięcie niż przywódców powstania. Jeden z uczestników powstania pisał: „Naród był posłuszny Rządowi Narodowemu i jego rozkazom, chociaż każdy wiedział, że jedyną nagrodą za to posłuszeństwo będzie ruina majątkowa, wygnanie lub śmierć”.

Powstanie styczniowe objęło początkowo tylko tereny Królestwa, głównie Podlasie i Kielecczyznę. Stopniowo walki rozszerzyły się na ziemie litewskie i białoruskie dzięki zaangażowaniu Zygmunta Sierakowskiegoj0000008UBB3v25_000tp00CZygmunta Sierakowskiego i Walerego Wróblewskiegoj0000008UBB3v25_000tp00DWalerego Wróblewskiego . Najsłabiej uwidoczniło się na Ukrainie (gdzie działał Konstanty Kalinowskij0000008UBB3v25_000tp00EKonstanty Kalinowski).

Brak oczekiwanej przez Polaków interwencji Zachodu oraz rosnąca przewaga wojsk rosyjskich przesądziły o losach walki. Państwa europejskie (Francja, Wielka Brytania i Austria) ograniczyły się bowiem do wysłania not dyplomatycznych, które Rosja zbagatelizowała. Mimo kilku efektownych zwycięstw siły partyzantów zaczynały słabnąć. Latem 1863 roku Michaił Murawjowj0000008UBB3v25_000tp00FMichaił Murawjow, generał‑gubernator Litwy brutalnie stłumił powstanie na Litwie, a nowy (i zarazem ostatni) namiestnik Królestwa Polskiego, generał Fiodor Berg zaostrzył terror (zobacz ciekawostka). Aleksander Wielopolski otrzymał dymisję i wkrótce opuścił granice Królestwa Polskiego na zawsze.

Jesienią 1863 roku, po krótkim okresie przewagi „czerwonych” we władzach powstańczych, rządy objął ostatni dyktator powstania, Romuald Trauguttj0000008UBB3v25_000tp00GRomuald Traugutt. Wraz z upadkiem nadziei na interwencję dyplomatyczną „biali” wycofali się z powstania. Traugutt — związany uprzednio z ich stronnictwem — dzięki swoim przywódczym talentom zdołał zmobilizować walczących do dalszego, wielomiesięcznego oporu. Po reorganizacji oddziałów powstanie przetrwało kolejną zimę. Zważywszy na olbrzymi wysiłek aprowizacyjny i organizacyjny polskiego społeczeństwa, które wzięło na barki sprawę finansowania działalności podziemnego państwa, był to duży sukces. Ostatecznie w kwietniu 1864 roku Traugutt i jego współpracownicy zostali aresztowani. Zginęli na szubienicy w sierpniu tego roku. Ostatni oddział powstańczy, pod wodzą księdza Stanisława Brzóskij0000008UBB3v25_000tp00HStanisława Brzóski, walczył na Podlasiu aż do jesieni 1864 roku.

Największym i najbardziej efektownym sukcesem militarnym powstania okazało się przygotowanie leśnej zasadzki na przejeżdżający szosą warszawsko‑lubelską konwój wojskowy w dniu 8 sierpnia 1863 roku. Siły rosyjskie w liczbie 500 żołnierzy, zaopatrzone w dwa działa, zostały zaatakowane przez blisko 2,6 tysiąca powstańców. Powstańcy stracili zaledwie 10 ludzi, a 50 z nich zostało rannych, natomiast straty Rosjan to 181 zabitych, ponad 200 wziętych do niewoli oraz… ponad 200 tysięcy rubli.

Pomoc ludności cywilnej

Będące w ciągłym ruchu niewielkie oddziały powstańcze na ogół się nie kontaktowały, a także były pozbawione zorganizowanego zaplecza, w tym zapasów wojskowych i wyżywienia. Nie miały też możliwości stałego werbunku ochotników do prowadzenia wojskowego rozpoznania terenów walki. Toteż pomoc ludności cywilnej była powstańcom niezbędna i miała ogromne znaczenie moralne i materialne. Społeczeństwo polskie łożyło ogromne sumy na walkę z zaborcą. Po wybuchu powstania spontanicznie i ofiarnie wystąpiły z pomocą kobiety. Organizowały się w tajne pięcioosobowe komitety (tzw. piątki) i zajmowały przygotowaniem odzieży, materiałów opatrunkowych i prowiantu dla powstańców, a także furażu dla koni. Pielęgnowały rannych powstańców w swoich domach lub w doraźnie tworzonych lazaretach. Często z narażeniem życia ukrywały ich przed patrolami wojsk rosyjskich.

Po utworzeniu stałej administracji powstańczej w marcu 1863 roku po raz pierwszy w historii Polski Rząd Narodowy formalnie podporządkował owe kobiece organizacje władzom powstańczym. Dwa miesiące później w specjalnym dekrecie ogłosił, że „wszyscy obywatele polscy, bez różnicy płci, stanu i wyznania, powołani są do prac mających na celu wyswobodzenie Ojczyzny w niewoli będącej”. Kobiety po raz pierwszy uznano zatem za obywatelki i tak jak mężczyzn powołano do walki niepodległościowej. Rząd wyznaczył im — oprócz dotychczas podejmowanych działań opiekuńczych i aprowizacyjnych — nowe zadania na rzecz tajnego państwa. Zajmowały się ściąganiem podatku narodowego i zbiórkami darów. Były kurierkami, wywiadowczyniami i łączniczkami oddziałów leśnych. Tajne rozkazy, meldunki i instrukcje dla oddziałów powstańczych zaplatały w warkocze albo wszywały w obręby ubrań. Czasami przewoziły kule i inną amunicję, ratując walczące oddziały przed klęską. Strzegły bezpieczeństwa powstańczych drukarni, przechowywały i przemycały pieczęcie rządowe, dokumenty i broń.

Zemsta cara

Po upadku powstania car Aleksander II zlikwidował odrębność polityczną Królestwa Polskiego. Pod jego rządami zaczęto wprowadzać pełną rusyfikację szkolnictwa i administracji polskiej. W 1874 roku Królestwo Polskie, podzielone na 10 guberni, zostało wcielone do Rosji, a rządy w nim objął generał‑gubernator. Od 1888 roku figurowało w dokumentach urzędowych jako Kraj Nadwiślański. Tym samym zniknęło ono z mapy Europy na blisko pół wieku. Na zachód Europy popłynęła nowa fala emigrantów. Klęska powstania, a wraz z nią polskich nadziei niepodległościowych, zmusiła Polaków do zmiany metod i celów politycznych. Era szlacheckich insurekcji dobiegła końca.

Rozmiar represji, jakie zastosowano wobec Królestwa Polskiego i Litwy, przeszedł najśmielsze wyobrażenia Polaków. Uczestników walk objęto planową akcją wyniszczania: począwszy od masowych egzekucji (jak na obrazie powyżej) i zsyłek na Syberię po konfiskaty mienia (blisko 4 tysiące majątków w Królestwie i na Litwie).

Negatywną rolę w dziejach powstania odegrało wydanie 2 marca 1864 roku przez Aleksandra II ukazu uwłaszczeniowego. Oznaczało to, że carat, dotąd opierający swoje rządy w Królestwie na warstwie szlacheckiej, zmienił front. Car zrobił to w celu przeciągnięcia chłopów (i tak mało chętnych walce niepodległościowej panów) na stronę rosyjską. Ukaz zawierał takie same warunki, jakie ponad rok wcześniej ustanowił Rząd Narodowy. Carskie gwarancje reformy wsi wytrąciły więc broń z ręki polskiemu rządowi, którego los był coraz bardziej niepewny. Reforma uwłaszczeniowa zaskarbiła władzom rosyjskim wdzięczność chłopów.

Powstanie styczniowe było najdłużej trwającym polskim powstaniem i zaangażowało Polaków ze wszystkich zaborów oraz z emigracji. Cieszyło się sympatią i wsparciem wielu narodów i demokratycznej opinii publicznej Europy, w tym socjalistów i anarchistów. Akcja poparcia dla uczestników i samej idei powstania styczniowego przyczyniła się do utworzenia I Międzynarodówkij0000008UBB3v25_000tp00II Międzynarodówki. W szeregach powstańczych walczyło kilkuset Rosjan i Ukraińców, kilkudziesięciu Włochów, Francuzów, Węgrów i Niemców, a także Anglicy, Austriacy, Czesi, Słowacy, Serbowie, Szwajcarzy i Skandynawowie.

Zamiast podsumowania