Postmodernizm w architekturze

Słowo postmodernizmpostmodernizmpostmodernizm (w charakterystycznym dzisiaj znaczeniu) zostało po raz pierwszy użyte przez Josepha Hudnuta w tytule artykułu The Post‑Modern House (Dom ponowoczesny) z roku 1949 na określenie przełamywania tendencji charakterystycznych dla nowoczesnego (modernistycznego) budownictwa mieszkaniowego, czyli funkcjonalności i uniformizacjiuniformizacjauniformizacji. Kryzys stylu wymusiła poniekąd natura ludzka. W ujednoliconym formalnie środowisku człowiek czuje się wyizolowany, bez tożsamości i łatwiej zapada na depresję. Tożsamość wymaga różnicy − a więc człowiek potrzebuje czegoś, co będzie wyróżniać jego mieszkaniowe otoczenie. Styl postmodernistyczny zrodził się więc pierwotnie z potrzeby tego wyróżniania. Nie rezygnując z funkcjonalności i jednolitości formalnej, architekci zaczęli dodawać elementy wyróżniające. W latach siedemdziesiątych XX w. stało się to szerszą tendencją.

Na dzieła w pełni rozwiniętego postmodernizmu w architekturze składają się:

• funkcjonalność (cecha przejęta z modernizmu);

• indywidualny, niepowtarzalny motyw, bardzo często będący nawiązaniem do lokalnej historii lub geografii;

• subtelne rozwiązania, czytelne dla innych architektów.

Budynek postmodernistyczny jest więc wypadkową kilku podstawowych dążeń − ma być wygodny (praktyczny), budować lokalny koloryt i tożsamość i wreszcie stanowić wyrafinowany architektoniczny dialog (poprzez subtelną grę konwencjami i stylami) z innymi budowlami (architektami).

Architekturę ponowoczesną cechuje też pewien minimalizm − o ile modernizmmodernizmmodernizm miał ambicję przebudowy przestrzeni miejskiej na wielką skalę, o tyle ponowoczesność zadowala się generowaniem drobnych przesunięć w przestrzeni już zastanej. Stosuje więc takie narzędzia jak ornament, detal, rzeźba architektoniczna, symbol, nawiązania do form tradycyjnych, a także żart, paradoksparadoksparadoks, zaskoczenie.

Interdyscyplinarność, dialogiczność, indywidualizm i rezygnacja z totalności staną się następnie podstawowymi cechami postmodernizmu także w innych dziedzinach. Za charakterystycznych reprezentantów stylu postmodernistycznego uważa się następujących architektów: Kazumasa Yamashita (Dom – Twarz w Kioto), Roberta Venturiego (Muzeum Sztuki w Seattle, Plac Franklina w Filadelfii) czy Philipa Johnsona (budynek AT&T w Nowym Jorku). W Polsce architekturę tę dobrze reprezentuje Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego (Marek Budzyński) czy Filharmonia Łódzka (Atelier Loegler).

Postmodernizm w sztukach wizualnych

W sztukach wizualnych apogeum zjawisk określanych mianem postmodernizmu przypadło na późne lata sześćdziesiąte, lata siedemdziesiąte i pierwszą połowę lat osiemdziesiątych XX w. Był to czas, kiedy panowało przekonanie o wyczerpaniu się awangardy i postępu w sztuce oraz pojawiły się tendencje do dekonstrukcjidekonstrukcjadekonstrukcji i kontestacjikontestacjakontestacji obowiązujących do tej pory form. Postmodernizm w sztukach wizualnych, pomijając wymienione powyżej cechy postmodernistycznej architektury, zawsze jest więc też złożonym (niejasnym) połączeniem tych dwu postaw: dekonstrukcji, polegającej na rozbijaniu i mieszaniu przyjętych kanonów i konwencji, także na zacieraniu granicy między różnymi sztukami i konwencjami, oraz kontestacji, polegającej na dystansie, swobodnym łączeniu konwencji, pastiszu, przerysowaniu, ironii, kpinie, eklektyzmie, przenoszeniu motywów kultury wysokiej do masowej i na odwrót.

W sztukach plastycznych postmodernizm zrehabilitował klasyczne konwencje (realistyczny obraz w malarstwie czy klasyczne proporcje w rzeźbie) przy jednoczesnej swobodzie łączenia tych klasycznych form z innymi oraz umieszczania ich w nowoczesnym kontekście. Za postmodernistyczny uważa się więc zarówno hiperrealizm (przesadnie realistyczne odtwarzanie detalu), jak i minimalizm (przedstawianie bardzo niewielkiej liczby elementów − Czarny kwadrat na białym tle Kazimierza Malewicza).

Kolejną cechą postmodernizmu jest eksperymentowanie z granicami sztuki. Estetyka, jak zauważa estetyk Thierry de Duve, nie pyta już: „Co jest piękne?”, ale: „Co jest sztuką?”.

W efekcie artyści podejmują kontrowersyjne wyzwania, takie jak opakowywanie budynków (Christo), umieszczanie w muzeum zwykłych przedmiotów użytkowych jako eksponatów (pisuar − Marcel Duchamp) czy wykonywanie zwykłych czynności jako akcji artystycznych (zamiatanie ulicy − Joseph Beuys) lub w końcu przedstawianie jako dzieł sztuki wizerunków popularnych produktów spożywczych (słynna puszka zupy na obrazie Andy’ego Warhola). W teatrze postmodernistycznym zjawiskiem stał się happening jako forma wyrazu, a także wszelkie eksperymentowanie z zacieraniem granicy między publicznością a aktorami (Jerzy Grotowski) czy z obecnością widzów (przedstawienia bez widzów). Z kolei w filmie postmodernistycznym pojawiają się eksperymenty z zacieraniem granic między gatunkiem fabularnym a dokumentem (Zelig Woody’ego Allena), z absurdem i hiperrealizmem (Mulholland Drive Davida Lyncha) czy przerysowaniami konwencji i prowokacją (Fando i lis Alejandra Jodorowsky’ego, Nieustające wakacje Jima Jarmuscha).

Postmodernizm w muzyce

Postmodernizm w muzyce, w porównaniu do innych dziedzin, definiowany był w mniejszym stopniu w opozycji do modernizmu. Charakteryzuje się mieszaniem konwencji (np. elementów muzyki klasycznej z popularną − Frank Zappa; różnych form wyrazu w muzyce popularnej − David Bowie), łączeniem muzyki z happeningiem (Frank Zappa), natomiast we współczesnej muzyce klasycznej – z eksperymentami kompozytorskimi, jak muzyka seryjna (Olivier Messiaen czy Philip Glass), dysonans (Henryk Mikołaj Górecki), a także z docieraniem do granic muzyki jako sztuki (np. niestandardowe użycie instrumentów, utwory składające się z ciszy albo napisane na wiele lat, np. ASLSP (As SLow aS Possibile) Johna Cage’a, zaplanowane na 639 lat: muzycy spotykają się raz na jakiś czas, żeby odegrać po kilka kolejnych akordów − i tak do 2640 r.).

Postmodernizm w literaturze

W literaturze postmodernizm charakteryzuje się intertekstualnością (nawiązania do innych tekstów, dopiero w ich świetle dany tekst nabiera pełnego sensu), autotematyzmem (w utworze zawarte są nawiązania do jego autora oraz procesu czy technik powstawania, np. Imię róży Umberta Eco), pastiszem, parodią, ludycznym charakterem (zwłaszcza pomieszaniem formy popularnej utworu z wątkami poważnymi jak u Saula Bellowa w Przypadkach Augiego Marcha), eklektyzmem (mieszanie kilku gatunków w ramach jednego utworu), ironią, czarnym humorem, groteską (jak w powieści Johna Bartha Bakunowy faktor), realizmem magicznym (Sto lat samotności Gabriela Garcíi Márqueza), grą z czytelnikiem (np. zaangażowanie go w kompozycję utworu poprzez umożliwienie mu czytania poszczególnych rozdziałów w dowolnej kolejności, jak w 62. model do składania Julia Cortazara, albo jak w powieści Itala Calvina Jeśli zimową nocą podróżny, która w narracji nawiązuje do faktu jej lektury przez czytelnika) czy w końcu absurdem (utwory składające się z luźno powiązanych fragmentów, często szokujących, bez wyraźnej puenty, jak w Nagim lunchu Williama Burroughsa).

Literatura postmodernistyczna stoi pod znakiem kryzysu narracji, fabuły, postaci bohatera, jednoznacznego przesłania i czystości stylu − wszystkie te cechy odgrywały ważną rolę w literaturze modernistycznej. Tym, co się skończyło, jest więc, jak ujmuje to jeden z teoretyków:

Przytaczający powyższe słowa Bogdan Baran komentuje następnie:

Z tego powodu dominującymi w powieściach postmodernistycznych technikami są pastisz i przerysowanie, będące świadomym wewnętrznym dialogiem autora z samą formą wyrazu literackiego. Wielu artystów poszukuje sposobów przełamania tej formy, eksperymentując ze zlepkami słów, które – jakby w sennej poetyce – mają oddziaływać bezpośrednio na wyobraźnię czytelnika.

Za charakterystycznych przedstawicieli literatury postmodernistycznej, włączając w to prekursorów i pomijając autorów już wyżej wymienionych, uważa się m.in. Julia Cortázara, Jorge Luisa Borgesa, Carlosa Fuentesa, Philipa Rotha, Thomasa Pynchona, Jerzego Kosińskiego, Kurta Vonneguta, Güntera Grassa, Milana Kunderę, Itala Calvina, a także pisarzy fantasy i science fiction takich jak Stanisław Lem, Ursula K. Le Guin, Philip K. Dick. Wśród polskich pisarzy wymienia się też m.in. Jerzego Andrzejewskiego i Manuelę Gretkowską.

Słownik