Ulrich Janssen, Ulla Steuernagel Dlaczego śmiejemy się z dowcipów?

To pytanie to jakiś żart? Przecież wiadomo: śmiejemy się z dowcipów, bo są śmieszne. I już. No dobrze, ale co to znaczy – śmieszne? Co i dlaczego nas śmieszy? Klown w cyrku? Człowiek, który biega po mieście w kaloszach i zarzuca wędkę na środku ulicy? A może rozpięty rozporek, o którym nie wie właściciel spodni? Albo głupota blondynek i mieszkańców Wąchocka?
Ba, śmieszne jest też to, że w ogóle się śmiejemy, nie myśląc, dlaczego to robimy. Ktoś powie lub zrobi coś zabawnego albo niespodziewanego i zanim się zorientujemy, już pękamy ze śmiechu i wydajemy z siebie te dziwne odgłosy, które w komiksach są zapisywane jako: „cha, cha!”.
Ale też nie wszyscy śmieją się z tego samego. Mężczyzn często śmieszy coś, co dla kobiet zupełnie nie jest zabawne, a kobiety bawi coś innego niż mężczyzn. Bywa, że gdy jedna osoba pokłada się ze śmiechu, druga siedzi obok ze znudzoną miną i myśli: „I co w tym jest śmiesznego?”. No właśnie: co w tym śmiesznego? […]
Dowcip, jeśli jest dobry, wzbudza śmiech. Ale śmiejemy się też z dowcipów niemiłych albo wręcz złośliwych. I to często mocniej niż z dobrych.
A co to jest dowcip złośliwy? Na przykład taki, przy którym mamy wyrzuty sumienia, że się śmiejemy, ponieważ jest grubiański albo wyśmiewa mniejszości […]. Taki, który przekracza granice dobrego smaku. I często ma on lepszy odbiór niż dobry, przyzwoity żart. A więc również zły żart może być udany albo śmieszny.
Cała sztuka z dowcipami polega na tym, że świadomie miesza się ze sobą zupełnie różne rzeczy. Słowa mają często tyle znaczeń, ile jest kondygnacjitVAMo81Wp7_000tp003kondygnacji w wielopiętrowym domu. Myślimy, że jesteśmy na szóstym piętrze, aż tu nagle usuwa nam się podłoga spod nóg i znajdujemy się dwa piętra niżej – i śmiejąc się, spadamy na tyłek.
Jedno przynajmniej wiemy już na pewno – jeśli coś jest długo tłumaczone, zaczyna nas nudzić. Tak jak na nudnych lekcjach w szkole. A z żartem musi być odwrotnie. Dlatego właśnie lubimy żarty. Dowcip nie może być nudny […]. Jest krótkim opowiadaniem z zakończeniem, które ma słuchacza zaskoczyć, bo niespodziewanie łączy sprawy, które właściwie do siebie nie pasują. Takie zakończenie to puenta. […]
Każdą puentę można zepsuć. Na przykład: „Mamo, ale ja nie chcę jeść mojego braciszka”. „Cicho, wszystko, co jest na stole, musi zostać zjedzone”. Co w tym śmiesznego? Najwyżej głupia mina opowiadającego, który się dziwi, dlaczego nikt się z tego nie śmieje. […]
Dobrze opowiedziany dowcip musi mieć jakąś śmieszną niespodziankę. Ten o braciszku należy opowiedzieć tak: „Mamo, ale ja nie lubię mojego braciszka”. „Cicho, wszystko, co jest na stole, musi zostać zjedzone”. Teraz jest śmieszny, nieprawda? To opowiadający tak go zmienił, że trudno się było nawet domyślić, co było w nim śmiesznego. „Spalić” dowcip można również, zadając nieodpowiednie pytanie: „Znasz ten kawał o mieszkańcach Wąchocka, którzy nie mogą wchodzić na wieżę telewizyjną, bo zawsze chcą karmić helikopter?”. Cóż, teraz słuchacz go zna.
Ludzie, którzy dobrze opowiadają dowcipy, zachowują powagę i kamienny wyraz twarzy. Najlepsi komicy przedstawiają z poważną miną najśmieszniejsze rzeczy. […] Kto ciągle chichocze, nie ma zaufania do swojego daru przekazywania śmiesznych dykteryjek i próbuje innych tylko zarazić swoim błazeństwem.
Na koniec jeszcze jeden sprawdzony sposób na spalenie dowcipu: słuchaczy najłatwiej zdenerwować, zapominając puentę.

tVAMo81Wp7_00000_BIB_001Ulrich Janssen, Ulla Steuernagel, Dlaczego śmiejemy się z dowcipów?, [w:] tychże, Uniwersytet Dziecięcy, tłum. Renata Baranowska, Warszawa 2013, s. 93–115.