Po upadku powstania listopadowego na emigracji rozpoczęto przygotowania do ogólnonarodowego powstania, którego główną siłę miały stanowić masy ludu polskiego. Konspiracyjna działalność emisariuszy — wysyłanych do kraju przez utworzone we Francji Towarzystwo Demokratyczne Polskiej0000008V2B3v25_000tp001Towarzystwo Demokratyczne Polskie — miała doprowadził do uformowania oddziałów powstańczych na ziemiach polskich. Szybko okazało się, że realizacja tego planu w krótkim czasie jest niemożliwa.

Kiedy to było?

Zabór austriacki i Rzeczpospolita Krakowska

W 1810 roku, dzięki militarnemu wysiłkowi polskiej armii pod wodzą księcia Józefa Poniatowskiego, Kraków wraz z częścią Galicji odebrano Austrii i włączono w granice Księstwa Warszawskiego. W 1815 roku, na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego, Kraków wraz z niewielkim obszarem na lewym brzegu Wisły stał się wolnym miastem, nazywanym oficjalnie Rzeczpospolitą Krakowską. Pozostała część Galicji wróciła pod władanie Habsburgów. O sytuacji w prowincji decydował gubernator rezydujący we Lwowie i ściśle realizujący zalecenia Wiednia. Ziemie polskie zajęte przez Austrię nie miały dla monarchii większego znaczenia pod względem gospodarczym. Traktowane były tylko jako źródło podatków i rekrutów. Nie inwestowano w ich rozwój, co skutkowało rosnącą nędzą chłopów i szlachty. Miasta rozwijały się słabo, a pańszczyźniana wieś galicyjska była przeludniona i biedna.

Najwcześniej spośród państw zaborczych zaczęto tutaj podejmować działania germanizacyjne, wprowadzając niemiecki język urzędowy. Także w szkołach średnich nauczano wyłącznie po niemiecku. Ponieważ jednak w społeczeństwie zamieszkującym Galicję panował niemal powszechny analfabetyzm, skuteczność takiej polityki była niewielka. Władze austriackie zezwoliły jednak w 1817 roku na otwarcie ważnej dla Polaków placówki kulturalnej: Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. Fundacja ta, której założycielem był Józef Maksymilian Ossolińskij0000008V2B3v25_000tp002Józef Maksymilian Ossoliński, zajmowała się wydawaniem książek, a także udostępniała bogaty księgozbiór.

Dużo lepiej przedstawiała się sytuacja Polaków zamieszkujących Rzeczpospolitą Krakowską. O sprawach tego niewielkiego państewka (w tym również o składzie Senatu), traktowanego jako ostatni skrawek wolnej Polski, decydowali rezydenci trzech państw zaborczych. Na jego obszarze (lecz nie w Galicji!) zniesiono pańszczyznę, a większość wsi oczynszowano. Chłopi uzyskali wolność osobistą jeszcze w okresie Księstwa Warszawskiego, jednak nadal jedynie dzierżawili ziemię. Zyskali natomiast prawa polityczne, gdyż głosować mogli nie tylko chłopi‑właściciele, ale w uzasadnionych przypadkach także dzierżawcy. Kraków, uwolniony od ceł, stał się strefą swobodnej żeglugi. Uniwersytet w Krakowie przyciągał studentów ze wszystkich zaborów. Konserwatywne środowiska ziemiańskie, z prezesem Senatu Stanisławem Wodzickimj0000008V2B3v25_000tp003Stanisławem Wodzickim na czele, prowadziły politykę ugodową. Odcinały się od haseł niepodległościowych i same zwalczały tajne stowarzyszenia studentów. Ci jednak mieli po swojej stronie przychylnych im mieszczan i profesorów uniwersytetu. Wybuch powstania listopadowego wywołał wzrost nastrojów patriotycznych. Z Krakowa i przez Kraków płynęła do Warszawy broń i spieszyli ochotnicy. Jesienią 1831 roku miasto było przez dwa miesiące okupowane przez wojska rosyjskie. Po upadku powstania i likwidacji autonomii Królestwa Polskiego stało się ono niekwestionowaną stolicą polskiej działalności spiskowej. Spowodowało to zaostrzenie nadzoru nad jego obszarem, który zdaniem rezydentów Rosji, Austrii i Prus przestał być neutralny. Od 1836 roku przez pięć kolejnych lat miasto było pod okupacją armii austriackiej, zniesiono też autonomię uniwersytetu.

Zabór pruski

W zaborze pruskim po utworzeniu Wielkiego Księstwa Poznańskiego w 1815 roku ustanowiono polską administrację. Namiestnikiem został książę Antoni Radziwiłłj0000008V2B3v25_000tp004Antoni Radziwiłł. Jednak celem władz było zgermanizowanie i skuteczne zjednoczenie ziem polskich z resztą Królestwa Prus. Toteż władze pruskie nie dopuściły do powstania narodowych instytucji: utworzenia polskiego wojska ani otwarcia uniwersytetu. W powołanym wkrótce Zgromadzeniu Prowincjonalnym o charakterze doradczym z powodu wysokiego cenzusu majątkowego zasiadali głównie przedstawiciele ziemiaństwa, najczęściej Niemcy. Przy zakupie ziemi i działalności gospodarczej faworyzowano niemieckich kolonistów. Zgodnie z pruskim systemem prawnym Polacy byli pełnoprawnymi obywatelami państwa, o ile wyrzekli się swoich dążeń niepodległościowych i sprawnie posługiwali się językiem niemieckim. Spełnienie drugiego warunku było możliwe dzięki skutecznej walce z analfabetyzmem i rozwojowi oświaty elementarnej (otwierano coraz więcej szkół dwujęzycznych).

W latach 20. XIX wieku ziemie Wielkiego Księstwa Poznańskiego objęto reformami gospodarczymi, które w Prusach zaczęto przeprowadzać tuż po klęsce w wojnie z Napoleonem w 1807 roku. Wprowadzono uwłaszczenie chłopów, uwolnionych z poddaństwa osobistego jeszcze w czasie istnienia na tym obszarze Księstwa Warszawskiego. Pod pruskim panowaniem otrzymywali oni uprawianą przez siebie ziemię w zamian za odszkodowanie dla dziedziców, wynoszące połowę lub 1/3 ich gospodarstw. W ciągu kolejnych dziesięcioleci, do połowy XIX wieku, zniknęły małe chłopskie gospodarstwa, gdyż w nowej sytuacji ekonomicznej mogły przetrwać tylko silne i rentowne folwarki. Chłopi bezrolni stali się służbą folwarczną. W ostatecznym rozrachunku Wielkie Księstwo Poznańskie dzięki modernizacji stało się rolniczym zapleczem Królestwa Prus. Pewne znaczenie miała też produkcja maszyn rolniczych, w której przodował Hipolit Cegielskij0000008V2B3v25_000tp005Hipolit Cegielski. W toku zmian kapitalistycznych zmieniało się społeczeństwo polskie: uwłaszczeni chłopi i ziemianie stawali się sojusznikami w oporze przeciw germanizacji.

Po upadku powstania listopadowego w Królestwie Polskim represje objęły także zabór pruski. Uczestnikom powstania pochodzącym z Wielkiego Księstwa Poznańskiego skonfiskowano majątki. Zaostrzono politykę germanizacyjną: zlikwidowano urząd namiestnika, wprowadzono pruskie sądownictwo i niemiecki system miar i wag. Politykę tę wyhamował dopiero nowy król pruski,Fryderyk Wilhelm IVj0000008V2B3v25_000tp006Fryderyk Wilhelm IV, który objął tron w 1840 roku. Jego program liberalizacji stosunków politycznych był obliczony na przyciągnięcie polskich sfer ziemiańskich i pozyskanie ich lojalności.

W latach 40. XIX wieku Wielkie Księstwo Poznańskie zaczęło cieszyć się największą swobodą spośród wszystkich ziem polskich. Wielkopolska wkroczyła wówczas w nowy okres walki o polskość. Postępowa część społeczeństwa zaczęła odgrywać znaczną rolę w handlu, rzemiośle i przemyśle. Rozwinęły się instytucje kulturalne i gospodarcze. Z powodu braku uniwersytetu, ważnym wydarzeniem stało się utworzenie w 1841 roku Towarzystwa Pomocy Naukowej. Pomysłodawcą był lekarz, uczestnik powstania listopadowego, Karol Marcinkowskij0000008V2B3v25_000tp007Karol Marcinkowski. W tym samym roku wybudowano w Poznaniu tak zwany Bazar Polski, instytucję o charakterze gospodarczo‑kulturalnym. Mieściły się w nim hotel, sklepy i warsztaty rzemieślnicze, a także kasyno. Ważnymi placówkami kultury były też prywatne biblioteki, udostępnione szerokiemu gronu odbiorców, przez hrabiego Edwarda Raczyńskiegoj0000008V2B3v25_000tp008Edwarda Raczyńskiego (w Rogalinie) i Tytusa Działyńskiegoj0000008V2B3v25_000tp009Tytusa Działyńskiego (w Kórniku). Polacy podjęli walkę ekonomiczną z konkurencją niemiecką, zakładając kółka rolnicze i własne przedsiębiorstwa.

Ciekawostka

R17WI8RLU4enr

Emilia Sczaniecka Źródło: François Le Villain, Emilia Sczaniecka, XIX wiek, domena publiczna.

W 1828 roku hrabina Emilia Sczaniecka zachorowała ciężko na tyfus i zapadła w letarg. Przywołany doktor Marcinkowski zaryzykował zabieg, ratując ją przed niechybną śmiercią. Uleczona hrabina zakochała się w nim z wzajemnością. Jednak z powodu różnic stanu rodzina Sczanieckiej nie wyraziła zgody na ślub. Emilia — podobnie jak jej ukochany — nigdy nie stanęła na ślubnym kobiercu i nie założyła rodziny. Obydwoje pozostali sobie wierni na zawsze. Niespełniona miłość sprawiła, że życie Emilii upłynęło na działalności patriotycznej, charytatywnej i społecznej.

Emisariusze i spiski

Tajni wysłannicy emigracji przyczynili się do wznowienia działalności spiskowej na ziemiach polskich. Wielkie Księstwo Poznańskie grało rolę łącznika między ziemiami polskimi a emigracją, natomiast Kraków stał się główną bazą działań niepodległościowych. Zastraszone terrorem Paskiewicza, Królestwo Polskie uaktywniło się dopiero w latach 40. XIX wieku.

Początkowo wśród emigracji polskiej panowało dość naiwne przekonanie, że na ziemiach polskich istnieje powszechna gotowość do wznowienia walki powstańczej i wystarczy impuls, aby ją wywołać. Już w 1833 roku z Galicji do Królestwa w tym właśnie celu wyruszył pułkownik Józef Zaliwski i Artur Zawisza, w towarzystwie kilkunastu wysłanników Towarzystwa Demokratycznego Polskiego (TDP). Zostali oni jednak złapani przy całkowitej obojętności społeczeństwa polskiego. Ich wyprawa miała groźne konsekwencje, gdyż przyczyniła się do zacieśnienia współpracy między zaborcami. Władze rosyjskie wprowadziły stan wojenny, który obowiązywał przez następnych 25 lat! Na emigracji, w środowisku działaczy Młodej Polski i Towarzystwa Demokratycznego Polskiego uświadomiono sobie wówczas konieczność zbudowania organizacji konspiracyjnej obejmującej trzy zabory, zdolnej przygotować społeczeństwo polskie do powstania. Za najważniejsze zadanie uznano mobilizację mas ludowych do walki z zaborcą. Wymagało to przygotowania programu reform społecznych, a zwłaszcza podjęcia sprawy chłopów.

W 1835 roku w Krakowie powstało Stowarzyszenie Ludu Polskiego, na którego czele stanął przybyły z emigracji poeta Seweryn Goszczyńskij0000008V2B3v25_000tp00ASeweryn Goszczyński. Wkrótce zorganizowano jej punkty kontaktowe we wszystkich zaborach. Duże zasługi w pracy na rzecz stowarzyszenia na rozległych terenach Litwy i Ukrainy miał energiczny organizator Szymon Konarskij0000008V2B3v25_000tp00BSzymon Konarski (aresztowany i stracony w 1838 roku). Do organizacji udało się zwerbować jedynie część inteligencji i rzemieślników. Demokraci — mimo szerzenia haseł rewolucji społecznej „przez lud, dla ludu” — byli przez chłopów traktowani z wielką nieufnością. Nie pomogło im też przebieranie się w stroje wędrownych dziadów i handlarzy. Przeprowadzone wkrótce masowe aresztowania zakończyły tę działalność.

Do chłopów zdołał natomiast dotrzeć ksiądz Piotr Ściegiennyj0000008V2B3v25_000tp00CPiotr Ściegienny, proboszcz z Wilkołaz w Kieleckiem, pozyskany do działalności konspiracyjnej przez emisariuszy. Jego działalność w Królestwie Polskim przypadła na początek lat 40. XIX wieku. Socjalistyczne w treści hasła walki o niepodległość, sprawiedliwość społeczną oraz obietnice zniesienia pańszczyzny i przekazania ziemi na własność okazały się dla chłopstwa atrakcyjne, dlatego że Ściegienny nadał im formę listu od papieża Grzegorza (Papież Grzegorz XVI w rzeczywistości był przeciwnikiem jakichkolwiek wystąpień rewolucyjnych). Po aresztowaniu przez władze rosyjskie Ściegienny powędrował na Syberię, gdzie spędził blisko ćwierć wieku.

W 1839 roku z inicjatywy TDP powstał w Warszawie Związek Narodu Polskiego. Organizacja ta skupiała się na pracy konspiracyjnej i propagandowej na rzecz przyszłego powstania. Jej najbardziej energiczni działacze – Edward Dembowskij0000008V2B3v25_000tp00DEdward Dembowski i jego kuzyn Henryk Kamieńskij0000008V2B3v25_000tp00EHenryk Kamieński – zdołali także ożywić ruch spiskowy w Poznańskiem. Dembowski, nazywany „czerwonym kasztelanicem”, chciał połączyć walkę o niepodległość z radykalną rewolucją społeczną, która doprowadzi do stworzenia systemu politycznego wolnego od klas społecznych i wszelkiej własności. W Poznaniu przystąpił do Związku Plebejuszy, demokratycznej organizacji założonej przez Walentego Stefańskiegoj0000008V2B3v25_000tp00FWalentego Stefańskiego, bliskiej mu ideowo. Hasła te przyciągały młodzież obu zaborów, ale agitacja wśród robotników i chłopów nie przyniosła oczekiwanych rezultatów.

Drugi z działaczy Związku Narodu Polskiego, Henryk Kamieński, chciał uwłaszczenia chłopów w Królestwie według projektu TDP i wywołania powszechnej wojny ludowej, wspartej terrorem rewolucyjnym na modłę jakobińską. Zdecydowanie łagodniejsze postulaty wysuwał czołowy konspirator poznański, wybitny filozof Karol Libeltj0000008V2B3v25_000tp00GKarol Libelt, organizator Centralizacji Poznańskiej w 1839 roku. W przeciwieństwie do zaboru rosyjskiego i ogarniętej aresztowaniami Galicji, liberalizacja stosunków w Poznańskiem w latach 40. XIX wieku przyczyniła się do rozkwitu działalności liberałów i demokratów.

Straszny rok 1846. Powstanie krakowskie i rabacja galicyjska

Konspiracyjna działalność emisariuszy w latach 30. i początku 40. XIX wieku służyła przygotowaniu i wywołaniu ogólnonarodowego, trójzaborowego powstania. W Paryżu szkolono przyszłych powstańczych dowódców. W gronie działaczy TDP szukano jednak zgody co do terminu jego wybuchu. Ostatecznie zwyciężyła opcja zwolenników Wiktora Heltmana, głównego ideologa Towarzystwa i twórcy Wielkiego manifestu z 1836 roku. Wyznaczono datę: 22 lutego 1846 roku. Krajowe centrum spiskowe mieściło się w Poznaniu, gdzie działał Komitet Centralny pod kierownictwem Libelta. Dyktatorem powstania miał zostać Ludwik Mierosławskij0000008V2B3v25_000tp00HLudwik Mierosławski, młody i popularny emigracyjny oficer, niemający jednak dostatecznego doświadczenia militarnego. Chciał on, po opublikowaniu manifestu powstańczego likwidującego pańszczyznę i równocześnie obdarzającego włościan ziemią, natychmiast zbroić uwłaszczonych chłopów w kosy i łączyć w regularne powstańcze oddziały.

Czujność władz zaborczych i donosy niechętnych konspiracji Polaków ucięły sprawę trójzaborowego powstania w zarodku. Już w połowie lutego władze pruskie przeprowadziły rozległe aresztowania, pojmano ponad 70 konspiratorów, w tym Libelta i Mierosławskiego. Na wieść o tym część emigrantów powróciła do Francji, z Wiktorem Heltmanem na czele. Posypały się też struktury konspiracyjne w Galicji, Królestwie i na Litwie. Głównym ośrodkiem akcji powstańczej pozostał Kraków. Próbowano jeszcze poderwać Galicję. Mimo aresztowań, ocalała grupa spiskowców w nocy z 18 na 19 lutego 1846 roku starała się zaatakować Tarnów. Napotkała jednak opór żołnierzy austriackich i  polskich chłopów.

W połowie lutego 1846 roku — na krótko przed zaplanowaną na emigracji rewolucją narodową — wybuchło jeszcze jedno powstanie, którego emigracja nie przewidziała i chyba nie była w stanie przewidzieć: zbrojne wystąpienie chłopów polskich przeciwko polskiej szlachcie, nazwane rabacją galicyjską (o czym możesz przeczytać w ostatniej części lekcji).

Tymczasem w Krakowie wycofanie oddziałów wojskowych przez Austriaków zmobilizowało organizatorów powstania do wystąpienia. 22 lutego 1846 roku, zgodnie z planami, choć w bardzo zmienionych okolicznościach, ogłoszono skład trzyosobowego Rządu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej: Jan Tyssowskij0000008V2B3v25_000tp00IJan Tyssowski jako przedstawiciel Galicji, Ludwik Gorzkowski – Krakowa i Aleksander Grzegorzewski – Królestwa). Opublikowano Manifest do Narodu Polskiego. Jego postulaty miały charakter rewolucyjny, wykraczający poza wstępne założenia TDP. Dwa dni później Tyssowski ogłosił się dyktatorem. Edward Dembowski pełnił funkcję jego sekretarza i starał się pozyskać chłopów do powstania, które miało już wsparcie studentów krakowskich, miejskiej biedoty i oczynszowanych już dawniej podkrakowskich chłopów, a także górników i hutników spod Jaworzna. Także emigracja polska solidarnie poparła powstanie, władzy Rządu Narodowego podporządkował się książę Czartoryski i Hotel Lambert.

Powstanie krakowskie upadło po kilku dniach. Gdy pod Kraków nadciągnęły oddziały austriackie i tłumy zrewoltowanych chłopów, Edward Dembowski 27 lutego 1846 roku dla uspokojenia tłumów włościan wyszedł im na spotkanie na czele procesji, bez broni. Zginął od kuli austriackiej. Tyssowski złożył władzę na początku marca, po rokowaniach kapitulacyjnych, a następnie wraz z powstańcami opuścił Kraków. Do miasta wkroczyły oddziały rosyjskie i austriackie. Aresztowano ponad tysiąc osób. Wstępem do dalszych represji była likwidacja autonomii Rzeczypospolitej Krakowskiej i germanizacja uniwersytetu i szkół. W listopadzie 1846 roku Kraków został oficjalnie wcielony do Austrii.

Czym była i jak się zakończyła rabacja galicyjska? Powstanie chłopskie, które przybrało charakter pogromów ludności ziemiańskiej, polskich urzędników dworskich i rządowych oraz księży, było wynikiem umiejętnie prowadzonej propagandy urzędników austriackich. Ta łatwo trafiała do żyjących w nędzy włościan, na próżno oczekujących od właścicieli wsi zniesienia feudalnych powinności. Najbardziej znanym przywódcą chłopskich oddziałów był Jakub Szelaj0000008V2B3v25_000tp00JJakub Szela. Chłopi, zachęcani przez austriackich urzędników, zaczęli rozbrajać zbierające się oddziały powstańców, a pod pretekstem ich wyłapywania niszczyli sprzęty, zabierali bydło, palili dwory i mordowali dziedziców wraz z rodzinami. Wkrótce fala buntu chłopskiego ogarnęła całą środkową i zachodnią Galicję, niosąc śmierć łącznie ponad tysiącu osobom. Chłopi także stracili na swoim buncie, nie uzyskali bowiem swobód obiecanych im przez administracje austriacką, w tym zmniejszenia wymiaru pańszczyzny. W kwietniu 1846 roku Szela został deportowany na Bukowinę, gdzie otrzymał gospodarstwo rolne. Powstanie chłopskie spacyfikowały wojska austriackie.

Ciekawostka

R13T0PtoKeQx9

Rzeź galicyjska Źródło: Jan Lewicki, Rzeź galicyjska, 1871, olej na płótnie, Polish Army Museum, domena publiczna.

Podczas rabacji galicyjskiej szlachta polska ginęła w tak okrutny sposób, że wydarzenia te nazwano „rzezią”. Austriacy wypłacali chłopom nagrody pieniężne za głowy zamordowanych ziemian. Ponieważ kwota wypłacana za martwych była dwukrotnie wyższa od płaconej za rannych, wiele osób dostarczonych do Tarnowa chłopi zamordowali niemalże na progu tamtejszej siedziby starostwa.