O zbiorze pieśni lirycznych Petrarki

Historie miłosne najczęściej się nam kojarzą z formą powieściową, ponieważ fabuła i narracja pozwalają łatwo przedstawić rozwój uczucia i związanych z nim zdarzeń. Epika fabularna jest także doskonałym środkiem do prezentacji bohaterów i relacji między nimi. Poezja liryczna natomiast w powszechnym odbiorze kojarzy się z formami drobnymi, z subiektywizmemsubiektywizmsubiektywizmem, i chociaż jest stworzona do wyrażania uczuć, to jej celem jest oddanie ulotności opisywanych wrażeń i odczuć. Zbiór poetycki Francesca Petrarki (1304–1374) Il canzoniere (wł. ‘zbiór pieśni lirycznych’; czytaj: il kanconiere) pokazjuje, jak można połączyć opowieść o dziejach miłości z ulotną formą poetycką.

R19vBjLSuWvPZ

Ilustracja przedstawia stronę tytułową wydania sonetów Petrarki, która jest ozdobiona ornamentem, na który składają się kwiaty, małe zwierzęta i nagie dzieci. Ornament tworzy ramę, opasując tekst dookoła. Na górze, na granatowym tle znajduje się napis w języku włoskim: Incominicano li sonet ti et canzone de lo ele gantissimo poeta mes Francesco Petrarcha. Pod nim inicjał litery V, w którą wpisana jest postać poety w wieńcu laurowym. Obok i pod inicjałem znajduje się tekst pisany w języku włoskim.

R3NZfQPVDu7q8

Ilustracja przedstawia stronę w języku włoskim. Na górze znajduje się wąski pasek z motywami roślinnymi. Tekst rozpoczyna inicjał litery V. Tekst po bokach otoczony jest dwoma wąskimi paskami, wyglądającymi jak pień palmy. Na dole kartki znajduje się szeroki pas, na którym namalowano dwie postacie podobne do tyfona, mają rybie, wijące się ogony i są skierowane do siebie. Postać z prawej strony trzyma w ręku flagę, postać z lewej strony trzyma kosz z roślinami. Między nimi znajduje się kształt przypominający serce, przedzielony na pół.

Il canzoniere jest zbiorem 366 utworów lirycznych, z których najsłynniejsze są sonetysonetsonety (317), niemniej w tomie znalazły się również kanconykanconkancony, sestynysestynasestyny, madrygałymadrygałmadrygały i balladyballadaballady.

Il canzoniere wpisuje się w średniowieczną – obecną zwłaszcza w kulturze włoskiej i prowansalskiej – tradycję poezji miłosnej, której głównym tematem było nieodwzajemnione uczucie do nieosiągalnej (zamężnej lub należącej do wyższej sfery) kobiety. Zarazem jednak Petrarka dokonuje czegoś, co nie udało się żadnemu z wcześniejszych poetów – tworzy wzorzec opisu ukochanej i uczuć do niej, który z niewielkimi zmianami przetrwa praktycznie do przełomu XIX i XX wieku.

Wpływ Petrarki na renesansową twórczość

Epoką, na którą szczególnie oddziałała twórczość Petrarki, był renesans. Historycy literatury opisują zjawisko petrarkizmu, tj. naśladowania stylu poezji lirycznej Petrarki (przede wszystkim zbioru Il canzoniere). Czym się to naśladowanie włoskiego poety wyróżnia?

R1TvOyuQSWCcN1

Zdjęcie przedstawia marmurowy pomnik mężczyzny. Mężczyzna spogląda w górę. Ma lekko uniesioną prawą rękę, a w lewej dłoni trzyma kawałek papieru.

Ukształtowany pod wpływem Petrarki typ poezji miłosnej, obok uniesień i namiętności wyraża spokój i łagodność, a jednocześnie odznacza się wielką wnikliwością, subtelnością i delikatnością opisu uczuć. Ale wpływ Petrarki nie ogranicza się do tego. Petrarka zasłynął jako odkrywca bardzo ważnych dla rozwoju humanizmu pism Cycerona oraz autor listów, w których wyrażał swoje uwielbienie dla twórców antycznych (czynił ich nawet adresatami fikcyjnej, literackiej korespondencji). To właśnie sprawia, że widzi się w nim człowieka przełomu epok – stylem literackim przynależnego jeszcze do średniowiecza, zainteresowaniami i poglądami wybiegającego ku renesansowi, który niebawem miał się narodzić w Italii.

Francesco Petrarka był człowiekiem niezwykłym. Wszechstronnie wykształcony, pełnił rozliczne funkcje dyplomatyczne i podróżował wiele po Europie. Przyjaźnił się z wielkimi swojej epoki, na przykład z Boccacciem. Równocześnie miał opinię odludka, nazywany był czasem Samotnikiem z Wokluzy (fr. Vaucluse), gdyż sporą część życia spędził dobrowolnie w odosobnieniu, w miejscowości nieopodal Awinionu. W listach z tego okresu pisał nierzadko, iż od towarzystwa ludzi woli towarzystwo książek. Pragnął zostać najwybitniejszym poetą łacińskim Włoch. Jego największą ambicją było prześcignięcie sławą poetycką Dantego, którego Boskiej komedii zbytnio nie poważał, ponieważ była napisana w lokalnym języku toskańskim (jeden z dialektów włoskiego, z którego rozwinął się literacki język Włochów), a nie po łacinie. Jakby na ironię łacińskie dzieła Petrarki są dziś znane niemal wyłącznie specjalistom, podczas gdy nieśmiertelną sławę zapewnił mu pisany właśnie w języku toskańskim zbiór poetycki Il canzoniere, który on sam w listach określał mianem „nieistotnych drobiazgów”.

Motyw zbawienia, dzięki miłości kobiety

Motyw zbawienia, dzięki miłości kobiety, występuje w wielu wybitnych dziełach kultury europejskiej. Zazwyczaj ukochana, która zmarła, otwiera oczy zakochanemu na sprawy ostateczne i jego grzeszne życie. Na takim motywie oparta Boska komedia Dantego. Sprawczynią wędrówki po zaświatach jest Beatrycze, przebywająca w raju, ukochana poety z lat młodości. Opowieść o tej wędrówce ma być pouczeniem dla współczesnych. Podobny motyw odnajdziemy także w dziełach artystów niemieckch poźniejszych epok. W Fauście Johana Wolfganga Goethego miłość Małgorzaty, ratuje bohatera przed potępieniem, a w operze Ryszarda Wagnera Tannhauser przed pokusami pogańskiej Wenus poetę ocali miłość poświęcającej się dla niego kobiety.

Dzieło Petrarki, chociażby przez taki właśnie rozwój narracji i jej moralistyczne rozwiązanie, przynależy jeszcze do epoki średniowiecza. Niemiej dzięki pogłębionej analizie psycholoigii miłości i portretowi zakochanego wychodzi już ku nowej epoce, w której indywidualizm odegra tak znaczącą rolę.

Średniowieczny jest w Il canzoniere wydźwięk moralny. Ostateczne odrzucenie miłości ziemskiej, na rzecz szczęścia wiecznego. Ale dogłębna analiza własnych emocji, jest już zapowiedzią renesansowego zainteresowania psychologią człowieka. Ku nowej epoce wychodzi też świadomość poetycka. Zaplanowana konstrukcja zbioru, który, podobnie jak dwieście lat później Treny Jana Kochanowskiego, tylko pozornie jest spontanicznym zapisem uczuć. W rzeczywistości zaś, starannie przemyślanym dziełem.

Słownik