R1VkSVCRQS8qV1

Na zdjęciu pojedyncze wniesienie porośnięte lasem na środku równinnego terenu. Na stokach i u podnóża góry liczne zabudowania.

1. Jak powstawały góry

Procesy wewnętrzne (endogeniczne) – ruchy góro-, lądo- i oceanotwórcze, a także trzęsienia ziemi i zjawiska wulkaniczne – przyczyniają się do zmian w wyglądzie lądów i oceanów. To one decydują o powstawaniu gór i prowadzą do zmian zarówno w pionowym (rzeźba), jak i w poziomym (linia brzegowa) ukształtowaniu terenu. Są efektem działania sił mających swoje źródło w głębi Ziemi. Czynniki wewnętrzne pozostają w zasadzie takie same od początku kształtowania się naszej planety. Należą do nich: olbrzymie ciśnienie, bardzo wysokie temperatury, a także różnice ciśnień (skutki działania energii wnętrza Ziemi).

Góry powstają głównie w wyniku wypiętrzania, które jest rezultatem ruchu kontynentów. Mówi o tym teoria płyt litosfery. Tam, gdzie płyty litosfery naciskają na siebie z ogromną siłą, teren ulega fałdowaniu i wypiętrzaniu – tworzą się góry fałdowegóry fałdowegóry fałdowe. Karpaty powstały wskutek przesuwania się na północ płyty afrykańskiej i zderzenia z płytą euroazjatycką. Warto pamiętać, że ten powolny proces trwa do dzisiaj. Dowodem na to są trzęsienia ziemi, które od czasu do czasu występują na południu Europy.

Na początku ery kenozoicznej, w czasie najbardziej intensywnego fałdowania Karpat, w Sudetach doszło do odmłodzenia rzeźby. Nastąpiły istotne przesunięcia warstw skalnych wzdłuż uskoków i powstały tzw. góry zrębowegóry zrębowegóry zrębowe.

RQAecNDjf49yu1

Na ilustracji kolorowe warstwy skał. W kilku miejscach pęknięcia (uskoki) i warstwy przesunięte w dół. Zerwana ciągłość. Niżej rowy tektoniczne, wyżej zręby.

1. Sudety ukształtowały się w erze paleozoicznej. Początkowo w miejscu dzisiejszych Sudetów istniało morze, na którego dnie tworzyły się skały osadowe. Podczas fałdowania kaledońskiego (pierwsza część ery paleozoicznej) powstały na tym terenie olbrzymie góry.

2. Następnie przez wiele milionów lat odbywał się proces niszczenia masywu kaledońskiego.

3. Podczas hercyńskich ruchów górotwórczych (druga część ery paleozoicznej) doszło do podziału masywu kaledońskiego oraz wyniesienia i ukształtowania Sudetów Wschodnich. Powstały wówczas główne zręby dzisiejszych Sudetów. Najstarsze pasmo Sudetów to Góry Sowie (część Sudetów Środkowych), młodsze są Sudety Wschodnie, a najmłodsze Sudety Zachodnie oraz niektóre pojedyncze pasma, np. Góry Stołowe. W tym samym czasie doszło także do intensywnej działalności wulkanicznej, której objawem były intruzjeintruzjaintruzje magmy pomiędzy warstwy starszych skał. W ten sposób powstały pasma Karkonoszy i Gór Izerskich.

4. Podczas alpejskich ruchów górotwórczych (początek ery kenozoicznej) stary masyw Sudetów popękał i ukształtował rzeźbę współczesnych Sudetów. Powstały góry zrębowe.

5. Sudety są w dalszym ciągu modelowane przez różne procesy zewnętrzne.

   R1RHyu8g9GHGk

   Tak powstawały Sudety

   Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DNQy3LRip

   Tak powstawały Sudety

Innym rodzajem gór są góry wulkanicznegóry wulkanicznegóry wulkaniczne. Powstały one na skutek działalności wulkanicznej, np. na Pogórzu Kaczawskim w Sudetach czy na Wyżynie Śląskiej.

RD1jTvRZUJ2T41

Na zdjęciu pojedyncze wzniesienie porośnięte lasem na środku równinnego terenu.

RyxMUvZVkFfgK1

Na zdjęciu wzniesienie w kształcie małego, lekko skrzywionego stożka o dość stromych stokach, z wyraźnie podkreślonym wierzchołkiem, porośnięte niewielkimi kępami drzew i krzewów.

RI726bXn21zDt1

Na zdjęciu skalisty szczyt, strome odsłonięte stoki, w dole wyrobiska.

Rde8jX1vRYchY1

Na zdjęciu bazaltowe wielokątne w przekroju słupy skalne na zboczu pokrytym częściowo śniegiem.

R1VkSVCRQS8qV1

Na zdjęciu pojedyncze wniesienie porośnięte lasem na środku równinnego terenu. Na stokach i u podnóża góry liczne zabudowania.

Polecenie 1

Zaznacz na mapie – przenosząc w odpowiednie miejsca elementy z legendy – góry zrębowe, góry fałdowe i góry wulkaniczne.

RdIzfNhMk8hLX1

Na ilustracji mapa konturowa Polski. Obok mapy kolorowe zasięgi i znaki do umieszczenia na mapie.

Na ilustracji mapa konturowa Polski. Obok mapy kolorowe zasięgi i znaki do umieszczenia na mapie.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DNQy3LRip

2. Jak powstawał węgiel

Procesy wewnętrzne poprzez wypiętrzanie i fałdowanie urozmaicają powierzchnię Ziemi. Natomiast procesy zewnętrzne (egzogeniczne) – wietrzenie, erozja, akumulacja, ruchy masowe – przyczyniają się głównie do wyrównywania powierzchni Ziemi. Jeden z tych procesów – akumulacja – miał wielki udział w powstaniu pokładów węgla w Polsce.

W erze paleozoicznej, w karbonie, utworzyły się pokłady węgla kamiennego. W tamtym czasie na terenie Polski występował klimat podobny do równikowego. Dominowała bujna roślinność wiecznie zielona, bogata w różnorodne gatunki i przypominająca współczesne lasy równikowe. Szczątki roślinne zasypywane były osadami skalnymi nanoszonymi przez wiatr i wodę. W warunkach beztlenowych i przy wysokim ciśnieniu następował proces zamiany tych szczątków najpierw w torf, potem w węgiel brunatny, a na końcu w węgiel kamienny. Było to tzw. uwęglanieuwęglenieuwęglanie, czyli zwiększanie zawartości pierwiastka $\text{C}$ (węgla) w skałach.

Po pewnym czasie na osadach znów gromadziły się szczątki roślinne i powstawały kolejne warstwy węgla. W niektórych okresach zachodziły trzęsienia ziemi i warstwy skalne, w tym te z węglem, przemieszały się wzdłuż uskoków. Dlatego węgiel kamienny występuje dziś na bardzo różnych głębokościach – od kilku metrów do kilku kilometrów. W Polsce pokłady tego surowca energetycznego znajdują się na Wyżynie Śląskiej i Wyżynie Lubelskiej i wciąż są eksploatowane. Natomiast w Sudetach w okolicach Wałbrzycha wydobycie węgla kamiennego zakończono kilkanaście lat temu.

W kenozoiku kilkadziesiąt milionów lat temu ponownie zapanował u nas wilgotny i gorący klimat i znów mogły zacząć tworzyć się pokłady węgla. Jednak do dziś „zdążyły” one osiągnąć tylko etap węgla brunatnego. Złoża tego surowca zalegają płytko pod ziemią i są u nas dosyć bogate. Aktualnie węgiel brunatny wydobywa się w kopalniach odkrywkowych koło Bełchatowa, Konina i Turoszowa.

Polecenie 2

Zaznacz na mapie – przenosząc w odpowiednie miejsca elementy z legendy – obszary występowania węgla brunatnego i kamiennego.

R1ODAEnhw79nL1

Węgiel kamienny i brunatny w Polsce

Węgiel kamienny i brunatny w Polsce

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DNQy3LRip

Podsumowanie

• Góry powstają w wyniku ruchów górotwórczych, których źródłem są procesy wewnętrzne (endogeniczne) – przesuwanie się płyt litosfery i fałdowanie warstw skalnych. Do ich formowania mogą też przyczynić się zjawiska wulkaniczne.

• Procesy zewnętrzne (egzogeniczne) – wietrzenie, erozja, akumulacja, ruchy masowe – powodują głównie wyrównywanie powierzchni Ziemi.

• Etapy powstawania węgla kamiennego:

  • rozwój bujnej roślinności;

  • gromadzenie się szczątków roślinnych w zagłębieniach terenu;

  • zasypywanie ich osadami skalnymi nanoszonymi przez wiatr i wodę;

  • uwęglenie w warunkach beztlenowych przy wysokim ciśnieniu;

  • tworzenie się torfu, potem węgla brunatnego, a na końcu węgla kamiennego; proces ten powtarza się wielokrotnie, tworząc powyżej kolejne warstwy (pokłady).

Praca domowa

Polecenie 4.1

Poszukaj w Internecie informacji o trzęsieniach ziemi w Polsce. Następnie wydrukuj zamieszczoną poniżej mapę i zaznacz na niej kropkami miejsca ich wystąpienia. Dopisz też ich daty oraz siłę w stopniach skali Richtera (innym kolorem). Pod mapą opisz skutki największych trzęsień ziemi w Polsce.

R1NgAeNoWxSrg1

Ilustracja przedstawia konturową mapę Polski z podziałem na województwa. Na mapie przedstawiono hydrografię, granice województw, sygnatury miast wojewódzkich.Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co jeden stopień. W prawym, górnym rogu znajduje się podziałka liniowa.

RRQXOoZlf7mlo1

załącznik

załącznik

Zobacz także

• Mapy: Obszary sejsmiczne na ZiemiiLBcNmJQsC_1447684169662_0Obszary sejsmiczne na Ziemi oraz Płyty litosferyiLBcNmJQsC_1447684272733_0Płyty litosfery

• Budowa wnętrza ZiemiisEA1ZsWMcBudowa wnętrza Ziemi

• Płytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórczeiHRWULC0MPPłytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórcze

iLBcNmJQsC_1447684272733_0

R1b9hUizcQk1R1

Ilustracja przedstawia mapę świata. Na mapie różnymi kolorami zaznaczono płyty litosfery. Nazwy płyt opisano kolorem czerwonym. Wywodzą się one w większości od nazw kontynentów i oceanów. Granice między płytami litosfery oznaczono różnymi rodzajami linii, które objaśnione są w legendzie. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. Po obu stronach mapy na dole w legendzie umieszczono znaki użyte na mapie i ich opis. Różnymi rodzajami linii oznaczono granice płyt litosfery, strefę rozrostu dna oceanicznego, strefę kolizji płyt litosfery, uskok transformujący, młode rowy tektoniczne. Strzałkami oznaczono kierunek i prędkość ruchu płyt litosfery w milimetrach na rok, kierunek i prędkość ruchu płyt litosfery względem plamy gorąca w milimetrach na rok.

iLBcNmJQsC_1447684169662_0

R1dqJqPbcLDS41

Ilustracja przedstawia mapę świata. Opisano kontynenty. Opisano oceany. Na mapie zaznaczono sejsmiczne obszary Ziemi: kolorem czerwonym – sejsmicznie aktywny obszar kontynentów i szelfów, kolorem pomarańczowym – sejsmicznie aktywny obszar grzbietów śródoceanicznych oraz asejsmiczne obszary Ziemi: kolorem zielonym stabilną platformę kontynentalną, kolorem niebieskim – stabilną platformę oceaniczną. Na mapie kolorowymi punktami zaznaczono trzęsienia ziemi w latach od dwa tysiące do dwa tysiące piętnaście. Na mapie przeważa kolor zielony w obrębie lądów i niebieski w obrębie mórz. Przez środek każdego z oceanów przebiega pomarańczowy pas oznaczający sejsmicznie aktywny obszar grzbietów śródoceanicznych. Wzdłuż zachodnich wybrzeży obu Ameryk, na południu Europy oraz wzdłuż wschodnich wybrzeży Azji i na wyspach Oceanu Spokojnego znajduje się oznaczony kolorem czerwonym sejsmicznie aktywny obszar kontynentów i szelfów. W jego obrębie umieszczono kolorowe (żółte, pomarańczowe, fioletowe i czarne) punkty obrazujące siłę trzęsień ziemi w stopniach skali Richtera. Najwięcej jest punktów w kolorze żółtym. Punkty czarne na mapie opisano wartościami i datą wystąpienia trzęsienia ziemi. Maksymalna wartość wynosi dziewięć i jedna dziesiąta stopnia w skali Richtera i mieści się w rejonie Archipelagu Malajskiego. Mapa pokryta jest równoleżnikami i południkami. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwadzieścia stopni. Po obu stronach mapy na dole umieszczono kolorowe prostokąty z opisem sejsmicznych i asejsmicznych obszarów Ziemi. Po prawej stronie na górze mapy umieszczono kolorowe punkty z opisem siły trzęsień Ziemi w skali Richtera. Wydzielono cztery kategorie: punkty żółte – trzęsienia ziemi o sile poniżej siedmiu stopni w skali Richtera, punkty pomarańczowe – trzęsienia ziemi o sile od siedmiu do siedem i cztery dziesiąte stopnia w skali Richtera, punkty fioletowe – trzęsienia ziemi o sile od siedmiu i pół do siedem i dziewięć dziesiątych stopnia w skali Richtera, punkty czarne – trzęsienia ziemi o sile powyżej ośmiu stopni w skali Richtera.

Słowniczek

Zadania