Dobro – Piękno – Prawda To składniki greckiego kanonu etyczno‑estetycznego, na których zdaniem Platona powinno się opierać życie i funkcjonowanie ludzkich cywilizacji. To także centralne wartości wszystkich systemów filozoficznych.

Etyka – Poznanie – Estetyka Wartości te mają dla naszej kultury znaczenie kluczowe. Obejmują podstawowe sfery aktywności ludzkiej.
Dobro to kategoria etyczna, a więc kształtująca nasze relacje z innymi ludźmi.
Prawda – kategoria epistemologiczna, która kieruje naszą aktywność poznawczą w stronę tego, co istnieje. Piękno – kategoria estetyczna wyznaczająca pożądany charakter tego, co istnieje.

Współczesne wartości
Starożytni nie rozgraniczali dobra, piękna i prawdy tak bardzo, jak robimy to my – współcześni. Dla nich to, co dobre, było i prawdziwe, i piękne zarazem. Ale podstawowe wartości tworzące ów kanon są zgodne ze współczesnym pojmowaniem tego, czym jest wartość jako taka. Ta definicja jest na tyle konkretna, że może posłużyć do analizy sposobu, w jaki wartości porządkują życie społeczne.

Realizujemy wartość, stosując się do wzorca i kierując się wskazaniami normy. Podstawowa struktura, na której opiera się kultura jako wytwór specyficznie ludzki, to struktura aksjonormatywna. Wartości, czyli to, co ludzie uznają za godne pożądania, mogą być kultywowane, osiągane, realizowane przez system norm wyznaczających sposób owego kultywowania, osiągania czy realizowania. To normy określają, definiują wzory zachowań. Wartości są chronione przez normy i zarazem stanowią ostateczne uzasadnienie dla norm i realizowanych wzorów zachowań.

Jak to działa w praktyce?
Załóżmy, że wartością, na której pragniemy oprzeć nasze relacje z innymi ludźmi, jest szacunek, czyli coś, czego pożądamy dla samych siebie i do czego jesteśmy zobowiązani w stosunku do innych.

Konkretyzując tę wartość, myślimy między innymi o właściwym traktowaniu ludzi, oddawaniu im tego, co się im należy, docenianiu, uznawaniu, okazywaniu respektu itp. Te konkretyzacje wyznaczają nam normy postępowania. Kierując się nimi, realizujemy daną wartość, czyli okazujemy ludziom szacunek.

Jak to przebiega w życiu? To zależy już od konkretnych sytuacji, dla których istnieją stałe wzorce. Mogą one być modyfikowane i zazwyczaj muszą, bo sytuacje nie są identyczne.

Jak to działa? Przykład I
Szefowi należy okazać respekty. Szefowej okazujemy respekt, uważnie jej słuchając, a nie przepuszczając ją w kolejce do automatu z kawą.

Jak to działa? Przykład II
Babcię należy szanować w dniu jej 90. urodzin. Babcię uszanujemy, odwiedzając ją i obdarowując kwiatami, a nie wysyłając sms.

Uzasadnienie
W ten właśnie sposób, przez konkretne interakcje, w konkretnych sytuacjach społecznych, w każdym momencie istnienia zbiorowości jest potwierdzany (ale także kwestionowany) ład aksjonormatywny porządkujący życie zbiorowości. Ład określający nieskończony zbiór zachowań w różnych sytuacjach, poprzez które odnosimy się do skończonej liczby wartości budujących ludzką kulturę. Nasz stosunek do wartości, potwierdzający lub kwestionujący ów ład, jest bezpośrednim efektem procesu socjalizacji. To w jej trakcie przyswajamy sobie, poza umiejętnościami, także wzorce i normy działania.

Badania społeczne
Prezentacja tego ładu w badaniach społecznych wcale nie jest taka prosta. Nie można go bowiem obserwować bezpośrednio, analizując przebieg wszystkich możliwych sytuacji. Dlatego instytucje badawcze rekonstruują jedynie strukturę wartości deklarowanych.

Struktura wartości deklarowanych
Zestaw wartości w takich badaniach różni się oczywiście znacznie od prezentowanego wcześniej kanonu etyczno‑estetycznego starożytnych Greków. W badaniach takich nie analizuje się bowiem stosunku jednostek do wartości w ujęciu filozoficznym. Chodzi o wartości, które przeciętny członek społeczeństwa jest w stanie umieścić w możliwej przestrzeni swojego doświadczenia potocznego. W badaniu zrealizowanym przez GUS w 2015 roku były to na przykład: kariera; miłość; patriotyzm; pieniądze; poczucie bycia potrzebnym; poczucie stabilizacji;własne zainteresowania, hobby; wolność głoszenia własnych poglądów; wykształcenie, dążenie do wiedzy; zdrowie; życie pełne przygód, wrażeń.

Jak zinterpretujesz wykres?
Na wykresie widoczna jest zarówno hierarchia poszczególnych wartości, jak i struktura ich akceptacji. Wskaźniki te mierzone są odsetkiem badanych, którzy wskazywali, jak ważna jest dla nich dana wartość. I tak: na pierwszym i drugim miejscu znajduje się zdrowie i szczęście rodzinne wskazywane jako bardzo ważne i ważne przez niemal wszystkich respondentów. A na przykład na szóstym i siódmym miejscu znajdują się: szacunek innych ludzi i miłość. Jednak wartości te różnią się nieco strukturą akceptacji. Miłość jest bardzo ważna częściej (bo dla ponad 50%) niż szacunek (bardzo ważny dla 40%). Choć i miłość, i szacunek są bardzo ważne lub ważne dla ponad 90% badanych.

Co dla Polaków jest najważniejsze w życiu, a co nie?

Dla większości Polaków (ponad ¾) najważniejsze w życiu są zatem: 1. zdrowie; 2. rodzina, szczęście rodzinne; 3. uczciwość; 4. poczucie stabilizacji; 5. poczucie bycia przydatnym, potrzebnym; 6. szacunek innych ludzi; 7. miłość; 8. sprawność fizyczna; 9. przyjaciele, przyjaźń; 10. praca zawodowa; 11. pieniądze.

Dla ponad połowy natomiast najważniejsze w życiu są: 1. patriotyzm; 2. wykształcenie, dążenie do wiedzy; 3. wolność głoszenia własnych poglądów; 4. wiara; 5. własne zainteresowania, hobby.

Dla mniejszości natomiast najważniejsze w życiu są: 1. kariera; 2. rozrywka; 3. życie pełne przygód, wrażeń.

Jak jednak wytłumaczyć to, że Polacy, dla których rodzina i szczęście rodzinne jest najważniejszą i to powszechnie akceptowaną wartością, deklarują poglądy pozornie z tą wartością sprzeczne?
W innych badaniach, odpowiadając na pytanie o przyzwolenie na poszczególne zachowania, Polacy w większości okazali się zwolennikami rozwodów, życia w związkach nieformalnych, stosowania środków antykoncepcyjnych i uprawiania seksu pozamałżeńskiego.

Dlaczego?
Odpowiedzią na to pytanie jest natura procesu socjalizacji, a także natura samego człowieka. Wszyscy jesteśmy socjalizowani zgodnie z uniwersalnym mechanizmem, ale każdy z nas w innych nieco warunkach. Poza tym nie jesteśmy cyborgami. Każdy człowiek realizuje określone normy, rozumiejąc je po swojemu i dąży do wartości, które sam sobie konkretyzuje, odnosząc się do własnego życia. Różnimy się pod względem rozumienia poszczególnych wartości. To, że czegoś pragniemy, nie znaczy, że potrafimy to osiągnąć. Różnimy się w zakresie wielu cech kształtujących osobowość – tego, kim jesteśmy i jak działamy.

Jakich odpowiedzi w badaniu udzielili młodzi ludzie?
Młodzi ludzie pytani o to, jak rozumieją poszczególne wartości, odpowiadali na przykład: Uczciwość to... „respektowanie zasad, praworządność”;
„przeciwstawianie się krzywdzie”;
„przyznawanie się do winy”. Sprawiedliwość to... „równe traktowanie innych”;
„poszanowanie praw innych ludzi”;
„praworządność”. Godność osoby to... „szanowanie godności własnej i cudzej”;
„respektowanie wyborów innych osób”.

Różnią nas cechy społeczne
Wracając natomiast do omawianych już wcześniej badań GUS z 2015 roku, możemy stwierdzić, jak różnią się pod względem pożądanych wartości osoby odmienne pod względem cech społecznych.

Jak zinterpretujesz wykres?
Osoby powyżej 74. roku życia częściej wskazują wśród trzech najważniejszych wartości zdrowie i rodzinę niż osoby do 24. roku życia.

Wszyscy jako jedną z trzech najważniejszych wartości wymieniają miłość, ale już poczucie stabilizacji uwzględniają jedynie kobiety i mieszkańcy wielkich miast.