Ze względu na wielką różnorodność cennych przyrodniczo obszarów i obiektów, stopień ich zagrożenia, położenie i powierzchnię ustanawia się różne formy ochrony przyrody. Mimo że przekroczenie przepisów prawnych w odniesieniu do form ochrony przyrody obłożone jest różnymi karami, skuteczna ochrona zależy przede wszystkim od wrażliwości i świadomości ekologicznej każdego z nas.

ROC4IbSQasL6L1

Fotografia przedstawiająca fragment lasu. Na pierwszym planie czerwona tabliczka z napisem Użytek Ekologiczny Kotla.

1. Prawne formy ochrony przyrody

Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. wyróżnia następujące formy ochrony przyrody obowiązujące na terenie naszego kraju:

• ochronę gatunkową roślin, zwierząt i grzybów,

• park narodowy,

• rezerwat przyrody,

• park krajobrazowy,

• obszar Natura 2000,

• obszar chronionego krajobrazu,

• pomnik przyrody,

• stanowisko dokumentacyjne,

• użytek ekologiczny,

• zespół przyrodniczo‑krajobrazowy.

2. Parki narodowe

Park narodowy jest to obszar chroniony o bardzo cennych walorach przyrodniczych, którego powierzchnia przekracza 1 tysiąc ha. Parki narodowe tworzy się głównie w celu zachowania różnorodności biologicznej. Na ich terenie występują rzadkie i zagrożone wyginięciem gatunki roślin, zwierząt i grzybów, a także wyjątkowe twory przyrody nieożywionej. Strefy te są również chronione ze względu na swoje szczególne walory krajobrazowe, naukowe, społeczne, kulturowe i edukacyjne. Prowadzi się w nich badania naukowe umożliwiające poznawanie funkcjonowania ekosystemów stosunkowo mało zmienionych przez człowieka.

Park narodowy ma własne służby, które są odpowiedzialne za wykonywanie zadań ochronnych oraz zapobieganie niszczeniu siedlisk i organizmów. Strażnicy parku prowadzą działalność edukacyjną. Prezentując turystom bogactwo i piękno otaczającej przyrody, uczą ich szacunku dla niej. W wielu parkach narodowych istnieją specjalne ośrodki i muzea służące edukacji przyrodniczej, uwzględniające często także walory historyczne i kulturowe danego obszaru.

RUzA2sUfTcmDJ1

Fotografia przedstawia wnętrze muzeum przyrodniczego w Wielkopolskim Parku Narodowym. W Sali stoją dwie gabloty z wypchanymi okazami ptaków i ssaków.

Teren parku narodowego i wszystkie występujące w nim elementy przyrody ożywionej i nieożywionej podlegają ochronie. Wyznaczone są tam obszary ochrony ścisłej, częściowej i krajobrazowej. Działalność człowieka na terytorium parku narodowego może mieć na celu jedynie ochronę przyrody.

Wokół parku wyznacza się jego otulinęotulinaotulinę. Jest to obszar niebędący formą ochrony przyrody. Jego zadaniem jest zabezpieczenie przyrody parku przed negatywnym wpływem czynników zewnętrznych docierających z obszarów przyległych, tzn. dużych miast, fabryk oraz dróg. W celu ochrony walorów parku narodowego działalność gospodarcza w otulinie ograniczona jest do prac, które nie szkodzą otaczającej przyrodzie. Obowiązuje w niej na przykład zakaz polowania na zwierzęta łowne, ograniczenie możliwości wznoszenia budowli.

W Polsce utworzono 23 parki narodowe. Ostatni z nich (Ujście Warty) został powołany w 2001 r. Dwa z nich leżą w pasie pobrzeży, 5 w pasie pojezierzy, kolejne 5 w pasie Nizin Środkowopolskich, 3 na wyżynach i 8 w górach – 6 w Karpatach i 2 w Sudetach.

R1SFQYd46yHrF1

Parki narodowe w Polsce

Parki narodowe w Polsce

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DPjHm6d1y

R1FFVUBwy7foW1

Fotografia przedstawia spłaszczone, popękane skały, porośnięte gęstym borem świerkowym. To Szczeliniec Wielki, najwyższy szczyt w Parku Narodowym Gór Stołowych.

RtQDx8UPHwd5e1

Fotografia przedstawia wnętrze bagiennego lasu. Wiele pni drzew leży w podmokłym gruncie. Są obrośnięte mchem i porostami. To bagna w Kampinoskim Parku Narodowym.

RABdluIto2Yed1

Fotografia przedstawia jasną pionową skałę w otoczeniu drzew. Jest to Maczuga Herkulesa w Ojcowskim parku Narodowym.

R1NJE2Ci0d23L1

Fotografia przedstawia stado niskich koni, pasących się na łące pod lasem. Są beżowe, z czarną grzywą, ogonem i nogami. To koniki polskie w Roztoczańskim Parku Narodowym.

RuUxfa4BuiU8y1

Fotografia przedstawia piaszczyste wydmy pod zachmurzonym niebem. To ruchome wydmy w Słowińskim Parku Narodowym. Przez wydmy biegnie ogrodzenie z palików.

Rq8Yk6gzrUwle1

Fotografia przedstawia dwa niebieskie stawy w otoczeniu skał i szczytów gór. To Dolina Pięciu Stawów w Tatrzańskim Parku Narodowym.

R1M7EwIWBsdmJ1

Fotografia przedstawia morze i nadmorskie łagodne grzbiety, porośnięte lasem. To klif w Wolińskim Parku Narodowym.

R1WoBsA2TvLep1

Fotografia przedstawia torfowisko niskie w Biebrzańskim Parku Narodowym. Przez podmokły obszar płynie struga, porośnięta roślinnością. Gęste szuwary ciągną się aż do lasu w głębi.

Rc3FuHSnD8qyW1

Panorama Biebrzański Park Narodowy

Panorama Biebrzański Park Narodowy

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DPjHm6d1y

R1TcJniqtPRwi1

panorama wirtualna - Słowiński Park Narodowy

panorama wirtualna - Słowiński Park Narodowy

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DPjHm6d1y

Polecenie 3

Zapoznaj się z regulaminem zwiedzania Białowieskiego Parku Narodowego (patrz bibliografia). Wynotuj zasady, o których trzeba pamiętać, planując zwiedzanie tego miejsca. Na stronie parku znajdziesz takie zdanie: Przyrodę i obiekty Białowieskiego Parku Narodowego, stanowiące nasze wspólne dziedzictwo, polecamy opiece Zwiedzających. Wyjaśnij, jakich zachowań od każdego zwiedzającego oczekują zarządzający parkiem.

ReEjgKu0Hp7EN1

panorama wirtualna Białowieski Park Narodowy

panorama wirtualna Białowieski Park Narodowy

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DPjHm6d1y

Ciekawostka

Na świecie istnieje ponad 7 tysięcy parków narodowych. Zajmują one łączną powierzchnię ponad 1 mln km². Najstarszym parkiem narodowym na świecie jest położony w USA Park Narodowy Yellowstone.

R1MbVH5S8ryfR1

Fotografia przedstawia tryskający wodą gejzer w Parku Narodowym Yellowstone. Z boku w kropach wody utworzyła się tęcza. Gejzer to wypukłość na szaro – brązowo – białym podłożu. Wysokość wytrysku wody można ocenić, porównując ją z malutkimi postaciami ludzi na dalszym planie. W tle zabudowania i las.

3. Rezerwaty przyrody

Rezerwaty przyrody to formy ochrony przyrody zajmujące obszary mniejsze niż parki narodowe. Tworzone są w celu ochrony niezmienionych (pierwotnych, naturalnych) lub nieznacznie zmienionych ekosystemów lub ich fragmentów. W rezerwacie, podobnie jak w parku narodowym, ochronie podlegać może cała przyroda lub jedynie wybrany jej składnik, np. stanowisko rzadkiego gatunku rośliny, zwierzęcia, grzyba, wyjątkowy twór przyrody nieożywionej, np. jaskinia lub forma skalna o wyszukanym kształcie. Wpływ na decyzję o ustanowieniu danego obszaru rezerwatem przyrody mają też jego wysokie walory krajobrazowe, a także znaczenie historyczne lub kulturowe miejsca.

Dla rezerwatów przygotowuje się plany ochrony, w których określa się rodzaj ochrony (całości lub części) i wyszczególnia wszystkie zadania, które powinny być realizowane, aby zachować wartości przyrodnicze w optymalnym stanie. W odróżnieniu od parków narodowych rezerwaty nie mają własnych służb ochrony przyrody.

Rezerwaty występujące w Polsce można podzielić na 9 kategorii:

• leśne, które chronią wybrane ekosystemy leśne i całą ich przyrodę;

• florystyczne, których zadaniem jest ochrona gatunków i stanowisk rzadkich roślin,

  R1DSK6eZ3kym91

  panorama rezerwat Kołacznia

  panorama rezerwat Kołacznia

  

  Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DPjHm6d1y

• faunistyczne, mające na celu zachowanie bioróżnorodności wybranych gatunków zwierząt;

  R1bWMpIxlJtN51

  Wycieczka wirtualna rezerwat rzeka Drwęca

  Wycieczka wirtualna rezerwat rzeka Drwęca

  

  Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DPjHm6d1y

• torfowiskowe, w których ochronie podlega cała przyroda ekosystemu torfowisk;

  REAzmirgQdiFv1

  Rezerwat Torfowisko Rąbień panorama interaktywna

  Rezerwat Torfowisko Rąbień panorama interaktywna

  

  Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DPjHm6d1y

• krajobrazowe, eksponujące walory krajobrazowe wybranych obszarów;

• przyrody nieożywionej, otaczające ochroną niezwykłe formy przyrody nieożywionej;

  RUpvGE6TB161X1

  Wirtualny spacer po Jaskini Raj. Wewnątrz jaskini w kilku miejscach zostały wykonane panoramy trzysta sześćdziesiąt stopni. Animacje obracają się same. Można je zatrzymać poruszać nimi w swoim tempie. Można zmieniać kierunek. W niektórych miejscach umieszczono piktogramy informujące, można przeczytać tam opis. Na dole przyciski do nawigacji, miniaturowa mapka Polski i plan. Na mapie Polski zlokalizowano Jaskinię Raj. Na planie jaskini zlokalizowano siedem miejsc, które sfotografowano w jaskini. Z tego planu wybieramy komorę lub salę, którą chcemy odwiedzić. Można też zmieniać oglądaną komorę poprzez kliknięcie ikony ze strzałką.

  Wirtualny spacer po Jaskini Raj. Wewnątrz jaskini w kilku miejscach zostały wykonane panoramy trzysta sześćdziesiąt stopni. Animacje obracają się same. Można je zatrzymać poruszać nimi w swoim tempie. Można zmieniać kierunek. W niektórych miejscach umieszczono piktogramy informujące, można przeczytać tam opis. Na dole przyciski do nawigacji, miniaturowa mapka Polski i plan. Na mapie Polski zlokalizowano Jaskinię Raj. Na planie jaskini zlokalizowano siedem miejsc, które sfotografowano w jaskini. Z tego planu wybieramy komorę lub salę, którą chcemy odwiedzić. Można też zmieniać oglądaną komorę poprzez kliknięcie ikony ze strzałką.

  

  Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DPjHm6d1y

• wodne, służące ochronie ekosystemów wodnych, tzn. rzek, jezior, będących siedliskiem rzadkich organizmów,

• stepowe, które powstają dla zachowania różnorodności biologicznej ciepło- i sucholubnej roślinności stepowej;

  RkUU19OQXUwV61

  Rezerwat przyrody Góra Uszeście panorama interaktywna

  Rezerwat przyrody Góra Uszeście panorama interaktywna

  

  Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DPjHm6d1y

• słonoroślowe, obejmujące ochroną zbiorowiska roślinności słonolubnej, rosnącej na silnie zasolonym podłożu.

  RVK4gYiPdkK3C1

  Rezerwat Owczary panorama interaktywna

  Rezerwat Owczary panorama interaktywna

  

  Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DPjHm6d1y

Wśród rezerwatów wyróżnia się rezerwaty ścisłe, realizujące cele naukowe i dydaktyczne, udostępniane do zwiedzania za specjalnym zezwoleniem, oraz częściowe, gdzie można przebywać pod warunkiem przestrzegania obowiązującego w nich regulaminu.

R1UDwjKVltbZi1

Fotografia przedstawia zbliżenie pędu żółto kwitnącego krzewu azalii pontyjskiej. Rośnie ona w rezerwacie florystycznym Kołacznia w województwie podkarpackim. Jest to najmniejszy polski rezerwat, utworzony dla jej ochrony.

R1TytRifQXlCR1

Fotografia przedstawia zalany wodą obszar. Zwisa nad nim uschnięta gałąź. Przy wodzie rosną drzewa i gęsta roślinność przybrzeżna. To rezerwat Torfowisko Rąbień w województwie łódzkim.

R1bI9dDLhmljf1

Fotografia przedstawia jezioro w lesie. Na pierwszym planie zarośla trzciny i drzewka. To rezerwat Jezioro Orłowo Małe w województwie warmińsko – mazurskim. Jest miejscem ochrony żółwia błotnego.

R17rx5GRg1Dcx1

Fotografia przedstawia szare, spękane skały porośnięte drzewami. To rezerwat krajobrazowy Szczeliniec Wielki w Górach Stołowych w województwie dolnośląskim.

R1Os8L0RZWTbt1

Fotografia przedstawia szeroko płynącą rzekę. Jej brzegi są porośnięte drzewami, odbijającymi się w wodzie. To rezerwat wodny Rzeka Drwęca w województwie warmińsko – mazurskim. Jest miejscem ochrony rzadkich gatunków ryb.

RjZ0KBy8AdSMI1

Fotografia przedstawia łąkę w łagodnej dolinie. Z lewej znajduje się ogrodzenie i drzewo. To rezerwat słonorośli Owczary w w województwie świętokrzyskim.

R1UlEMliHPget1

GFotografia przedstawia zbocze góry, porośnięte zeschłą trawą. Po lewej znajdują się drewniane schody. Na zakręcie stoi przy nich drewniana tablica z opisem miejsca. To rezerwat stepowy Góra Uszeście w województwie podlaskim.

4. Parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu

Parki krajobrazowe to formy ochrony przyrody o dużej powierzchni, gdzie przepisy dotyczące ingerencji w przyrodę są mniej rygorystyczne niż w parkach narodowych i rezerwatach. Zadaniem parków krajobrazowych jest zachowanie środowiska przyrodniczego i odzyskiwanie jego utraconych walorów, stworzenie warunków przetrwania gatunków oraz prowadzenie obserwacji i popularyzowanie wiedzy przyrodniczej.

Parki krajobrazowe, podobnie jak parki narodowe, mają specjalne służby, które dbają o przyrodę na ich terenie oraz zajmują się organizowaniem działalności edukacyjnej i turystyczno‑rekreacyjnej. Służą także do uprawiania turystyki oraz rekreacji krajoznawczej i przyrodniczej, wypoczynku oraz edukacji środowiskowej. Przyczyniają się do promocji regionów, w których występują.

Wokół parku krajobrazowego, podobnie jak w przypadku parku narodowego, wyznacza się otulinę. Na jej terenie wprowadza się różnorodne zakazy mające na celu ochronę wartości danego parku. Należą do nich na przykład zakaz likwidowania zadrzewień śródpolnych, wykonywania prac zmieniających rzeźbę terenu, lokowania inwestycji mogących mieć negatywny wpływ na środowisko naturalne. Dla parków krajobrazowych także tworzy się plany ochrony.

Na terenie parków krajobrazowych dopuszcza się prowadzenie działalności gospodarczej z pewnymi ograniczeniami. Dozwolone są m.in. aktywność rolnicza i leśna pod warunkiem, że nie stoją w sprzeczności z planem ochrony parku, oraz budowa obiektów niezagrażających przyrodzie.

Największy park krajobrazowy w Polsce, obejmujący Dolinę Baryczy, jest położony w województwach dolnośląskim i wielkopolskim. Znajduje się w nim jeden z  największych w Europie kompleksów stawów rybnych, stanowiących ostoję ptaków. Występuje tutaj ok. 300 ich gatunków, z czego 170 zakłada gniazda.

RdiSqwg5XrHne1

Fotografia przedstawia grupę ludzi od tyłu. Dwie osoby wskazują coś na zalanym wodą terenie w głębi. Przy innych stoją lunety na statywach. Ludzie obserwują przeloty ptaków w Dolinie Baryczy.

Obszary chronionego krajobrazu to formy ochrony przyrody o niższej randze niż parki krajobrazowe, pełniące jednak podobne zadania. Na ich terenie obowiązują również podobne zakazy. Tworzy się je często w taki sposób, by łączyły ze sobą położone w pobliżu parki narodowe lub krajobrazowe. W ten sposób powstają dodatkowe otuliny, które mogą pełnić funkcję korytarzy ekologicznychkorytarz ekologicznykorytarzy ekologicznych. Korytarze umożliwiają przemieszczanie się zwierząt, dają im pokarm i schronienie podczas wędrówki pomiędzy obszarami zagospodarowanymi na potrzeby ludzi. Pozwalają też na swobodne rozsiewanie się nasion. Taką rolę odgrywa na przykład obszar chronionego krajobrazu Beskidu Niskiego, który stanowi otulinę Magurskiego Parku Narodowego i Jaśliskiego Parku Krajobrazowego. W jego obrębie leży 8 rezerwatów przyrody i kilkanaście obszarów Natura 2000.

Obszary chronionego krajobrazu nie mają swoich służb ani nie tworzy się dla nich planów ochrony.

RAo7NUd1uX4081

Ilustracja przedstawia podpisane kolorowe plamy, stykające się ze sobą. Oznaczają one tereny chronione w różnej formie. Na nich znajdują się zielone strzałki, oznaczające korytarz ekologiczny.

5. Obiektowe formy ochrony przyrody

Pomniki przyrody są najczęściej spotykaną obiektową formą ochrony przyrody. Najczęściej uznaje się za nie pojedyncze twory przyrody ożywionej lub nieożywionej, rzadziej ich skupiska, które zwykle charakteryzują się szczególnymi cechami, np.: ogromnymi rozmiarami, sędziwym wiekiem, wyjątkowym kształtem, a także mają dużą wartość przyrodniczą, naukową, kulturową, historyczną lub krajobrazową.

RjBMoaOJNLprl1

panorama pomnik przyrody głaz Trygław

panorama pomnik przyrody głaz Trygław

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DPjHm6d1y

Pomnikami przyrody ożywionej mogą być pojedyncze drzewa lub krzewy zarówno gatunków rodzimych, jak i obcych, grupy tych roślin, rosnące razem w lesie lub tworzące aleje w parkach. Pomnikami przyrody nieożywionej są najczęściej pojedyncze skałki, głazy narzutowe przywleczone przez lodowiec, jaskinie, gołoborza, wąwozy, wywierzyska, pozostałości wulkanów, źródła, wodospady, przełomy rzeczne oraz ślady po upadku meteorytów.

W Polsce większość pomników przyrody stanowią pojedyncze drzewa. Pośród pozostałych 6 tysięcy pomników przyrody stosunkowo często spotyka się grupy i aleje drzew, głazy, skałki, jaskinie i groty.

RZJFVSXc0OWzX1

Fotografia przedstawia nietypowo, hakowato wygięte pnie sosen zwyczajnych. Za nimi las mieszany z drzewami o prostych pniach. To pomnik przyrody Krzywy Las.

Stanowiskami dokumentacyjnymi są ważne pod względem naukowym i dydaktycznym obiekty przyrody nieożywionej, np. miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzenia minerałów oraz skamieniałości, zarówno tych wyodrębniających się ponad powierzchnię, jak i podziemnych; a także jaskinie, fragmenty nieczynnych lub eksploatowanych wyrobisk w kamieniołomach lub kopalniach (rzadziej całe wyrobiska).

Użytki ekologiczne to niewielkie pozostałości ekosystemów, jak śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, zadrzewienia śródpolne, torfowiska, bagna, wydmy, a także wychodnie skał, skarpy, które często są siedliskami rzadkich gatunków roślin, zwierząt i grzybów. Obiekty te mają duże znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej, np. w zadrzewieniach śródpolnych schronienie znajdują zwierzęta, a rosnące tam rośliny są osłonięte od bezpośredniego działania środków chemicznych stosowanych w rolnictwie, co zwiększa ich szanse na przetrwanie.

ROC4IbSQasL6L1

Fotografia przedstawiająca fragment lasu. Na pierwszym planie czerwona tabliczka z napisem Użytek Ekologiczny Kotla.

Zespoły przyrodniczo‑krajobrazowe to nieduże obszary tworzone w celu ochrony fragmentów krajobrazu naturalnego lub kulturowego dla zachowania ich wartości widokowych i estetycznych. Mogą obejmować krajobraz naturalny lub kulturowy. Tą formą ochrony obejmuje się m.in. fragmenty dolin rzecznych, starorzecza, stawy, zabytkowe parki pałacowe i dworskie, a także miejsca występowania starodrzewów, malowniczych skał, utworów polodowcowych, wydm.

Podsumowanie

• Obszarowe formy ochrony przyrody to parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000.

• Indywidualne (obiektowe) formy ochrony przyrody to pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo‑krajobrazowe.

• Najwyższą formą ochrony przyrody w Polsce są parki narodowe.

• W Polsce ustanowiono 23 parki narodowe; najstarszym jest Pieniński Park Narodowy, najmłodszym – Park Narodowy Ujście Warty, największym – Biebrzański Park Narodowy, a najmniejszym – Ojcowski Park Narodowy.

Słowniczek

Zadania