Przeczytaj
Pisarze bardzo często nawiązują do tradycji antycznej poprzez sięganie do motywów oraz obrazów literackich, w które obfituje twórczość starożytnych Greków oraz Rzymian. Zjawisko to widać bardzo wyraźnie na przykładzie mitologii, ponieważ odwołania do zaczerpniętych z niej tematów są stosunkowo najliczniejsze.
Antyk stanowi kolebkę kultury śródziemnomorskiej; filar, na którym wspiera się nowożytna kultura. To sprawia, że literatura (zwłaszcza europejska) obfituje w postacie mityczne i ich historie oraz symbolikę im przypisaną.
Ilustruje to twórczość wybitnego współczesnego poety, zmarłego w 1998 roku Zbigniewa Herberta. Już tytuły jego wierszy pokazują, jak ważną rolę w spuściźnie autora odgrywa tradycja antyczna. Nawiązuje w niej do bóstw mitologicznych (Do Apollina, Do Ateny), do starożytnych postaci historycznych (Do Marka Aurelego), usiłuje odczytać w poetycki sposób znane mitymity (O Troi, Dedal i Ikar, Achilles, Pentesilea, Apollo i Marsjasz), wreszcie zawiera niemal bezpośrednie wyznania, w których afirmuje wartości cenione przez ludzi starożytnych (Dlaczego klasycy, Przesłanie Pana Cogito, Do Marka Aurelego).
Dedal i Ikar – dialog Herberta z tradycją
Istotą wpisywania się w tradycję jest podejmowanie dialogu z dziedzictwem, rozmowa, w której brzmi zarówno głos odległej przeszłości, jak i twórcy piszącego wiersz kilka czy kilkanaście wieków później. Nie inaczej jest u Herberta. Nie chodzi mu więc o powtórzenie wierszem mitologii, ale o przekazanie własnego odczytania sensu kryjącego się w prastarej opowieści.
Dobrze znana jest historia o ojcu i synu szybujących w przestworzach, jak również powszechnie przyjęta jej interpretacja. Zakorzenione w kulturze są także konkretne przykłady nawiązań do owego mitu, jak choćby opowiadanie Jarosława Iwaszkiewicza Ikar, słynny obraz Pietera Bruegla Upadek Ikara, wiersze Tadeusza Różewicza (np. Prawa i obowiązki) i Ernesta Brylla (Wciąż o Ikarach głoszą…). Nieco inaczej odczytuje go Zbigniew Herbert, autor utworu Dedal i Ikar:
Dedal i IkarRmuI25yM3S0al Mówi Dedal:
Idź synku naprzód a pamiętaj że idziesz a nie latasz
skrzydła są tylko ozdobą a ty stąpasz po łące
ten podmuch ciepły to parna ziemia lata
a tamten zimny to strumień
niebo jest takie pełne liści i małych zwierzątMówi Ikar:
Oczy jak dwa kamienie wracają prosto do ziemi
i widzą rolnika który odwala tłuste skiby
robaka który wije się w bruździe
zły robak który przecina związek rośliny z ziemiąMówi Dedal:
Synku to nie jest prawda Wszechświat jest tylko światłem
a ziemia jest misą cieni Patrz tutaj grają kolory
pył się unosi znad morza dymy idą ku niebu
z najszlachetniejszych atomów układa się teraz tęczaMówi Ikar:
Ramiona bolą ojcze od tego bicia w próżnię
nogi drętwieją i tęsknią do kolców i ostrych kamieni
nie mogę patrzeć się w słońce tak jak ty patrzysz się ojcze
ja zatopiony cały w ciemnych promieniach ziemiOpis katastrofy
Teraz Ikar głową w dół upada
ostatni obraz po nim to widok dziecinnie małej pięty
którą połyka żarłoczne morze
W górze ojciec wykrzykuje imię
które nie należy ani do szyi ani do głowy
tylko do wspomnieniaKomentarz
Był taki młody nie rozumiał że skrzydła są tylko przenośnią trochę wosku i piór i pogarda dla praw grawitacji
nie mogę utrzymać ciała na wysokości wielu stóp
Istota rzeczy jest w tym aby nasze serca
które toczy ciężka krew
napełniły się powietrzem
i tego właśnie Ikar nie chciał przyjąćmódlmy się
Sposób, w jaki Herbert ukazuje Dedala i Ikara może być zaskakujący, bo różni się od obrazów tych postaci utrwalonych w kulturze.
Syn symbolizuje zazwyczaj siłę marzenia, a nawet szaleństwa, które nie potrzebuje rozumowych uzasadnień. Jest synonimem młodości i wolności, dążenia ku górze, ku temu, co zachwyca, wbrew rozsądkowi i logice. Kierując się ku ideałom, ignoruje realne niebezpieczeństwa. Ojciec jest zaś wzorem człowieka roztropnego, rozważającego wszelkie za i przeciw, działającego z rozmysłem i żelazną konsekwencją; typem doświadczonej osoby, która mocno stąpa po ziemi, rachuje i oblicza siły, aby wykonać zamiar. To realista, ufający tylko temu, co naprawdę istnieje.
Herbert tymczasem opisuje swoich bohaterów w odmienny sposób: w tej sytuacji lirycznej to Dedal jest marzycielem, artystą zdolnym do abstrakcyjnego myślenia, zaś Ikar jest pragmatykiem, który nie rozumie, że „skrzydła są tylko przenośnią” i dlatego „głową w dół upada”.
Słownik
(gr. mýthos – opowieść, narracja) opowieść wyrażająca i organizująca wierzenia danej społeczności, często o sakralnym charakterze, odwołująca się do odległej przeszłości; opowiada o początkach świata, o powstaniu bogów i ludzi, prezentuje dzieje znamienitych rodów; bohaterami mitów są bogowie i ludzie; z mitów swój początek wzięły archetypy i toposy; mity tworzyły więź społeczną, określały obyczaje i tradycje, inspirowały artystów wszystkich epok
(gr. tópos koinós, łac. locus communis - miejsce wspólne) – powtarzający się motyw, występujący w obrębie literatury i sztuki zbudowany na fundamencie dwu wielkich tradycji śródziemnomorskich: antycznej i biblijno‑chrześcijańskiej; wskazuje na jedność, ciągłość kulturową danego kontynentu czy na istnienie pierwotnych wzorców myślenia człowieka; topos budowany jest na zasadzie obrazu mającego na celu opis jakiejś sytuacji (topos tonącego okrętu w Kazaniach Skargi)