Przeczytaj
Początek rozbicia dzielnicowego
Osobiste doświadczenia Bolesława Krzywoustego, który był świadkiem i uczestnikiem krwawych walk między braćmi o przejęcie władzy, sprawiły, że podjął on decyzję o podziale państwa. Władca chciał w ten sposób uniknąć wyniszczających konfliktów, szanując jednocześnie prawo każdego z synów do uczestnictwa we władzy. Liczył, że jego dzieci zadowolą się otrzymanymi dzielnicami, a jednocześnie uda się im utrzymać instytucję władzy centralnej i polityczną jedność państwa. Niestety, szlachetny zamiar Krzywoustego nie powiódł się.
Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa PolskiegoBolesław Krzywousty dla zapobieżenia domowym wojnom, zwadom i rozterkom, mogącym po jego zgonie wybuchnąć, Królestwo Polskie, którego dotąd sam jeden książęciem był i monarchą, między synów podzielił w ten sposób, że najstarszemu Władysławowi zrodzonemu z Rusinki zapisał ziemię krakowską, sieradzką, łęczycką, Śląsk i Pomorze, zalecając, aby przy nim jako pierworodnym zostało prawo starszeństwa, zwierzchnia władza i powaga. (…) Bolesławowi zaś Kędzierzawemu naznaczył ziemię mazowiecką, dobrzyńską, kujawską i chełmińską; Mieczysławowi (Mieszkowi III Staremu) gnieźnieńską, poznańską i kaliską, a Henrykowi (Henrykowi Sandomierskiemu) sandomierską i lubelską (…). Miał jeszcze Bolesław piątego syna Kazimierza (Kazimierza Sprawiedliwego), narodzonego w roku zeszłym, niemowlę w kolebce, któremu przy rozdziale ziem i prowincji między czterech synów żadnej nie wyznaczył dzielnicy.(...)
Zgodnie z założeniami tzw. statutu Bolesława Krzywoustego najważniejszym spośród książąt podzielonego kraju miał być tzw. princeps, którym każdorazowo obwoływano najstarszego przedstawiciela czyli tzw. seniora rodu. Łączył on rządy w swojej dzielnicy z panowaniem w Krakowie, który został tym samym wyznaczony na stolicę Polski. Posiadanie Krakowa dawało więc zwierzchnictwo nad całym krajem. Princeps sprawował władzę zwierzchnią nad juniorami, a do jego obowiązków należały m.in.: obrona granic całego państwa, polityka zagraniczna, a także bicie monety czy mianowanie biskupów. Zasady te zaczęły obowiązywać po śmierci Bolesława Krzywoustego w 1138 roku.
Podziały Polski w czasach Piastów
Już książę Mieszko I, umierając, podzielił kraj między wszystkich swoich synów. Wprawdzie Bolesław Chrobry pozostawił całe państwo tylko jednemu synowi, Mieszkowi II, jednak po jego klęsce cesarz Konrad II wyznaczył dzielnice pozostałym męskim przedstawicielom dynastii. Do kolejnego podziału doszło pod koniec XI wieku, za panowania Władysława Hermana, brata i następcy Bolesława Szczodrego. Przeciwko księciu i jego wszechwładnemu palatynowi Sieciechowi zbuntowali się wówczas możni. Doprowadzili oni do podziału kraju między Hermana i jego dwóch synów – Zbigniewa i Bolesława III Krzywoustego.
Kolejny, znacznie trwalszy podział nastąpił po zgonie Krzywoustego w 1138 r.; trwał on do początku XIV wieku.
Pierwszym seniorem został książę Władysław II, nazwany potem Wygnańcem. Już w pierwszych latach sprawowania władzy popadł on w konflikt z młodszymi, przyrodnimi braćmi.
Władysław II opanował w 1146 roku Mazowsze i obległ juniorówjuniorów w Poznaniu. Książę seniorsenior rozkazał też oślepić byłego zarządcę dworu książęcego i wojewodę Piotra Włostowica w obawie, że ten stanie po stronie młodszych Piastów. Na wieść o kaźni palatyna, możni powszechnie zbuntowali się przeciw Władysławowi II. Juniorzy wykorzystali kryzys w państwie oraz osłabienie starszego brata. Pokonali jego wojska pod Poznaniem i wygnali seniora z kraju. Nowym księciem zwierzchnim - princepsemprincepsem został Bolesław IV Kędzierzawy, który oprócz Krakowa, Pomorza i Łęczycy opanował także Śląsk.
Władysław Wygnaniec schronił się na dworze swojego powinowatego, króla niemieckiego Konrada III. W 1146 r. Konrad wraz z czeskim księciem Władysławem II, szwagrem Wygnańca, wyprawił się do Polski. Bolesław IV Kędzierzawy i Mieszko III powstrzymali go jednak nad Odrą i zmusili do wycofania się. Skutek odniosła dopiero wyprawa interwencyjna Fryderyka I Barbarossy, podjęta w 1157 roku. Pod Poznaniem Kędzierzawy zmuszony był złożyć hołd cesarzowi, zdołał jednak przekonać go, by odstąpił od popierania Władysława. Dopiero po śmierci Wygnańca, Barbarossa zmusił Bolesława IV Kędzierzawego do oddania Śląska Bolesławowi Wysokiemu i Mieszkowi Plątonogiemu, czyli synom wygnanego w 1146 roku seniora.
Książę Bolesław IV Kędzierzawy rządził prawie 30 lat w komitywie z młodszymi braćmi. Poważną zmianę przyniosło krakowskie panowanie brata i następcy Kędzierzawego, księcia wielkopolskiego Mieszka III Starego.
Upadek senioratu
Silne rządy Mieszka III Starego nie spotkały się z aprobatą możnych krakowskich. Senior ten jako pierwszy zaczął zaprowadzać instytucję regaliów (prerogatyw królewskich), czyli specjalnych uprawnień zarezerwowanych wyłącznie dla princepsa. Regalia obejmowały ziemię (zagospodarowywanie gruntów nieużywanych i obrót użytkami znalazły się pod kontrolą Mieszka), polowania (grubsza zwierzyna łowna została uznana za własność seniora), budowę grodówgrodów, wznoszenie młynów i inne. Podjęcie działań objętych regaliami za każdym razem wymagało zgody princepsa.
Niezadowoleni z wprowadzanych reform możni krakowscy w 1177 roku obalili Mieszka III Starego i oddali tron najmłodszemu z synów Bolesława Krzywoustego – Kazimierzowi II Sprawiedliwemu. Przewrót ten zapoczątkował upadek instytucji senioratusenioratu. Zostało to potwierdzone podczas zjazdu w Łęczycy w 1180 roku. Zebrali się tam dostojnicy kościelni i świeccy z Kazimierzem II Sprawiedliwym na czele. Uchwalili rezygnację z zasady obejmowania władzy w dzielnicy senioralnej przez najstarszego z Piastów na rzecz dziedziczności tronu w linii Kazimierza II. Zezwolono też na zmiany granic dzielnicy senioralnej. Ustalenia zjazdu zatwierdził papież Aleksander III.
Mieszko III Stary z synem Odonem uciekli do Niemiec, ale cesarz Fryderyk I Barbarossa, zajęty Italią, nie wysłuchał jego próśb i zaakceptował obalenie senioratu w Polsce. Kazimierz II Sprawiedliwy, który w międzyczasie objął rządy w Krakowie, uznał zwierzchnictwo cesarza, a po bezpotomnej śmierci księcia mazowieckiego Leszka Bolesławowica opanował także tę dzielnicę.
Mieszko Stary powrócił do kraju w 1181 roku i odzyskał część Wielkopolski z Gnieznem. W 1194 roku niespodziewanie, podczas uczty, zmarł Kazimierz II Sprawiedliwy, osierocając dwóch synów – Leszka i Konrada. Mieszko III w międzyczasie zjednoczył Wielkopolskę i przystąpił do walki o odzyskanie tronu krakowskiego. Po kilkuletnich walkach, w 1198 roku, został on uznany za opiekuna małoletnich bratanków. Stary książę utrzymał się w Krakowie aż do swej śmierci w 1202 roku.
Tyniec
Opactwo Benedyktynów w Tyńcu pod Krakowem zostało ufundowane w XI wieku przez Kazimierza Odnowiciela albo Bolesława Szczodrego. Wskutek tego, że była to fundacja dynastyczna, oraz dzięki położeniu w bliskości stolicy, Tyniec stał się jednym z najważniejszych klasztorów benedyktyńskich w Polsce.
Na planie jego pierwotnych zabudowań widać u góry orientowaną (tzn. zwróconą prezbiterium na wschód, a fasadą na zachód) trójnawową bazylikę romańską (obecnie jest ona barokowa), u dołu zaś zarys zabudowań klasztornych. Południowa ściana kościoła i trzy skrzydła klasztoru tworzą czworoboczny dziedziniec wewnętrzny, zwany wirydarzem, na którym zazwyczaj znajdowały się studnia i ogród. Wirydarz był otoczony krużgankiem, czyli krytym, przesklepionym korytarzem, zapewniającym komunikację wewnątrz zabudowań opactwa. Jest to typowy schemat budowy średniowiecznych klasztorów benedyktyńskich, powielany później przez inne zakony, np. cystersów.
Coraz więcej księstw i książąt
Na przełomie XII i XIII wieku rosnąca liczba potomków dynastii Piastów, chętnych do przejęcia władzy, doprowadziła do bardzo poważnych przemian politycznych. Wykształciły się trzy podstawowe linie rodu: śląska – pochodząca od Władysława Wygnańca (jego synowie powrócili z wygnania po śmierci ojca), wielkopolska – wywodząca się od Mieszka Starego, oraz małopolsko‑mazowiecko‑kujawska – od potomków Kazimierza II Sprawiedliwego.
Kolejnym władcą po Kazimierzu II Sprawiedliwym i Mieszku III Starym był Leszek Biały (syn tego pierwszego). Był on bardzo aktywny, jednak ani jego polityka angażowania się w sprawy ruskie ani próby chrystianizacji Prus nie przyniosły spodziewanych efektów (choć utrzymał zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim). Wydarzenia związane z jego śmiercią w 1227 roku, zwane przez historyków krwawą łaźnią w Gąsawie, były spowodowane najazdem pomorskiego księcia Świętopełka. Napadł on na zażywających kąpieli w łaźni książąt: Leszka Białego, Henryka Brodatego i Konrada Mazowieckiego (pierwszy z wymienionych zginął podczas ucieczki). Tym samym ostatecznie zanikły resztki władzy centralnej (pryncypatu).
Stałe powiększanie się liczby księstw dzielnicowych utrudniało seniorom panowanie nad nimi. O ile jeszcze w czasach Bolesława Kędzierzawego młodsi książęta pełnili funkcje zarządców prowincji, o tyle na przełomie XII i XIII wieku stali się niezależnymi władcami. W księstwach dzielnicowych zaczęły powstawać odrębne hierarchie dworskie i urzędnicze. Przede wszystkim jednak pozycję księcia zwierzchniego osłabiały walki o tron krakowski toczące się przez prawie cały XIII wiek. W ciągu tego stulecia władza centralna w Polsce praktycznie zanikła, a liczba piastowskich dzielnic zbliżyła się do 20.
Ku zjednoczeniu
Rozbicie dzielnicowe oznaczało osłabienie militarne kraju, stąd w XIII wieku wzmógł się napór na polskie granice: Czechów na Śląsk i Niemców z Marchii Brandenburskiej na Wielkopolskę. Z drugiej strony był to okres intensywnego rozwoju gospodarczego; w rolnictwie, dzięki zastosowaniu tzw. ciężkiego pługa, rozpowszechniła się trójpolówka, a dzięki lokalizacji na prawie niemieckim powstawały samorządy wiejskie.
Mimo podziału kraju, przetrwało poczucie tożsamości polskiej. W wielu kronikach pojawiło się pojęcie narodowości polskiej – gens polonica. Wciąż funkcjonowało określenie Regnum Poloniae (Królestwo Polskie). Jedność kraju częściowo wspierała terytorialna organizacja władzy kościelnej.
Próby zjednoczenia Polski podejmowało wielu władców. Jeszcze w I połowie XIII wieku dążył do tego rządzący we Wrocławiu książę śląski Henryk II Pobożny, jednak poległ w 1241 roku w bitwie z Mongołami pod Legnicą. Kolejnym był książę wielkopolski Przemysł II, koronowany w 1295 roku na króla. Z kolei król czeski Wacław II zhołdował księstwa śląskie, zdobył Małopolskę, Ziemię Sandomierską, Pomorze Gdańskie i Wielkopolskę i koronował się na króla Polski w 1300 roku w Gnieźnie. Jednak dopiero koronację księcia brzesko‑kujawskiego Władysława I Łokietka w 1320 roku w Krakowie uznaje się za zamknięcie epoki rozbicia dzielnicowego.
Podział ziem polskich w 1138 roku
Region | Władca |
---|---|
Wielkopolska | Mieszko III Stary |
Małopolska | Władysław II Wygnaniec |
Kujawy | Władysław II Wygnaniec |
Śląsk | Władysław II Wygnaniec |
Pomorze | Władysław II Wygnaniec |
Mazowsze | Bolesław Kędzierzawy |
Ziemia sandomierska | Henryk Sandomierski |
Ziemia łęczycka | Salomea, wdowa po Bolesławie Krzywoustym |
Słownik
dawna osada obronna lub warowna siedziba księcia; od XIV w. siedziba starosty
młodszy wiekiem członek rodziny
w średniowiecznej Polsce w okresie rozbicia dzielnicowego: książę mający władzę zwierzchnią nad dzielnicami
(łac. starszy), we wczesnym średniowieczu (VII–X w.) człowiek możny, przyjmujący prawny obowiązek militarnej i materialnej opieki nad kontrahentem (wasal) i w zamian odbierający od niego przysięgę wierności
określała porządek obejmowania tronu, przede wszystkim jeśli dotyczyła podziału kraju między synami władcy
Słowa kluczowe
feudalizm, książęta, podział, Piastowie, Polska w X‑XII wieku, rozbicie dzielnicowe, średniowiecze, zjednoczenie ziem polskich
Bibliografia
Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.
Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.