Patriotyzm a nacjonalizm – ujęcie teoretyczne i empiryczne

Jak czytamy w Encyklopedii PWN, patriotyzm to:

„w znaczeniu ogólnym wszelkie umiłowanie ojczyzny jako miejsca (…) swojego pochodzenia i (lub) zamieszkania; (…) patriotyzm to nie tylko sentyment, lecz również gotowość do poświęcenia się dla ojczyzny (na przykład oddania życia w czasie wojny), stawianie dobra swego kraju ponad partykularne interesy”.

Doktor habilitowany Dariusz Gawin, historyk idei i filozof, w jednym z wywiadów na temat patriotyzmu stwierdził, że:

„Do [zbudowania wspólnoty politycznej] – jak powiadał wielki filozof w XIX wieku Alexis de Tocqueville – [potrzebne są] „przyzwyczajenia serca” i te przyzwyczajenia serca wyrabiamy sobie przez wspólne życie, obchodzenie wspólnych świąt, wychowanie wprowadzające nas w nasze rodzime narracje i tradycje”.

Nacjonalizm natomiast według Encyklopedii PWN to:

„przekonanie, że naród jest najważniejszą formą uspołecznienia, a tożsamość narodowa najważniejszym składnikiem tożsamości jednostki, [jest to] ideologia polityczna, według której podstawowym zadaniem państwa jest obrona interesów narodowych, a jego zasięg terytorialny winien odpowiadać obszarom zamieszkanym przez dany naród. (…) nacjonalizm odwoływał się do narodu jako wspólnoty politycznej [albo] wspólnoty pochodzenia, języka, obyczaju, kultury, a nierzadko także rasy lub „krwi”. (…) Pod koniec XIX wieku nacjonalizm zakładał coraz częściej nieuchronność konfliktu pomiędzy narodami, służąc jako uzasadnienie wojny i ekspansji przez wykazywanie wyższości danego narodu jako „lepszego” pod względem cywilizacyjnym lub rasowym. Integralną częścią takiego nacjonalizmu był antydemokratyzm”.

Rozumienie patriotyzmu może stanowić jedno z zarzewi tak zwanej wojny kulturowej. W obrębie jednej wspólnoty narodowej (między innymi w Polsce) te konflikty mogą przebiegać na przykład między „patriotami” a „niepatriotami” na dwa sposoby: „niepatriotów” określa się mianem kosmopolitów lub zdrajców albo też nacjonalistów lub faszystów.

Poza konfliktowym wymiarem rozumienia patriotyzmu analizować możemy także jego wymiar praktyczny. To, jak przejawia się patriotyzm w czasach pokoju, socjologowie badają albo jako poczucie dumy, albo jako zachowania uznawane za wskaźniki patriotyzmu.

Według badań przeprowadzonych w 2016 roku przez Centrum Badania Opinii Społecznej

„(…) niemal powszechne w polskim społeczeństwie jest odczuwanie dumy z sukcesów polskich sportowców. Uczucie takie towarzyszyło przynajmniej raz niemal wszystkim respondentom (96%) (…) Zdecydowanej większości respondentów (91%) zdarza się czytać i dowiadywać na temat różnych wydarzeń z historii Polski (…). Czterem piątym badanych (79%) zdarzyło się uczestniczyć w uroczystościach i obchodach świąt państwowych (…). Trzech na czterech respondentów (74%) twierdzi, że przynajmniej raz wywiesiło polską flagę w związku z obchodami świąt państwowych lub przy innych okazjach (…).

Nieco mniej powszechne jest unikanie zakupu produktów, które nie zostały wytworzone w Polsce – zdarzyło się to prawie dwóm trzecim dorosłych Polaków (63%), w tym tylko niespełna jedna piąta (19%) deklaruje, że w ich przypadku jest to częsta praktyka. Do dobrowolnej i bezpłatnej pracy na rzecz społeczności lokalnej przyznaje się 62% ankietowanych, przy czym w miarę regularną aktywność w tym zakresie wykazuje co ósmy [z nich] (13%). Najmniej rozpowszechnione jest noszenie odzieży patriotycznej. Co trzeci dorosły Polak (35%) twierdzi, że przynajmniej raz miał na sobie tego typu ubiór (na przykład koszulkę z orłem lub znakiem Polski Walczącej), w tym jedynie nieliczni (3%) deklarują częste noszenie takiej odzieży”.

Nie znaczy to oczywiście, że Polacy nie przejawiają postaw nacjonalistycznych. I to również było przedmiotem wspomnianego badania. Oto konkluzja:

„Uwagę zwraca poparcie dla czterech stwierdzeń, które przekonują około trzech czwartych badanych. Dwa z nich dotyczą wymiaru ekonomicznego: opinia, że Polacy powinni kupować przede wszystkim polskie produkty i pogląd wyrażający sprzeciw wobec sprzedawania ziemi obcokrajowcom (zgadza się z nimi po 76% badanych). Dwa kolejne stwierdzenia to sądy historyczne: przekonanie, że naród polski był w dziejach krzywdzony częściej niż inne (twierdzi tak 76% respondentów) oraz że Polacy w przeszłości postępowali szlachetniej niż inne narody (73%)”.