Czy można się pogodzić ze śmiercią dziecka?
Jan Kochanowski – jak zgodnie twierdzą badacze kultury dawnej – to największy polski poeta epoki zwanej odrodzeniem, która w Polsce przypadła głównie na XVI wiek. Za najwybitniejsze dzieło Kochanowskiego uznaje się Treny wydane w Krakowie w 1580 roku.
1) Poszukaj w prasie kilku nekrologów. Sprawdź, jakie elementy powtarzają się w ich treści.
2) Wskaż – na podstawie dowolnego źródła wiedzy – jaka jest różnica między nekrologiem a epitafium.
Przed zadaniami należy wyjaśnić pewne kwestie:
1) Kim są Orszula i Persefona?
2) Z czego wynika różnica w brzmieniu imienia córki Kochanowskiego: Orszula/Urszula?
3) W jakich źródłach można znaleźć informacje na temat Persefony?
Urszulka‑oliwka…
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Jan Kochanowski, Tren V, czyta Bartosz Woźny Jan Kochanowski, Tren V, czyta Bartosz Woźny Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Tren VJako oliwka mała pod wysokim sadem
Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim szladem,
Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc,
Sama tylko dopirodopiro szczupłym prątkiemprątkiem wschodząc;
Tę jesli, ostre ciernie lub rodnerodne pokrzywy
Uprzątając, sadownik podciął ukwapliwyukwapliwy,
Mdleje za raz, a zbywszy siły przyrodzonejzbywszy siły przyrodzonej,
Upada przed nogami matki ulubionej.
Tak ci siesie mej namilszej Orszuli dostało:
Przed oczyma rodziców swoich rostącrostąc, mało
Od ziemie sie co wzniózwszy, duchem zaraźliwym
Srogiej śmierci otchnionaotchniona, rodzicom troskliwymtroskliwym
U nóg martwa upadła. O zła Persefono,
Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąć płonopłono?Jan Kochanowski, Tren V, [w:] tegoż, Treny, oprac. Janusz Pelc, Wrocław 1986, s. 13.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Doktor Urszula Glensk (ur.1967 – polska literaturoznawczyni, wykładowczyni akademicka, związana z Uniwersytetem Wrocławskim) przybliża mitologiczną historię Persefony oraz interpretację tego mitu. Obejrzyj nagranie. Wynotuj w punktach najważniejsze, twoim zdaniem, zagadnienia pojawiające się w wypowiedzi i przygotuj się do klasowej dyskusji na ten temat. Źródło: Doktor Urszula Glensk (ur.1967 – polska literaturoznawczyni, wykładowczyni akademicka, związana z Uniwersytetem Wrocławskim) przybliża mitologiczną historię Persefony oraz interpretację tego mitu., Scholaris.pl.
Po przeczytaniu Trenu V wykonaj następujące polecenia:
Ustal – na podstawie dowolnego źródła wiedzy – kim jest Persefona.
Zastanów się i powiedz, dlaczego ta bohaterka pojawiła się w utworze Kochanowskiego.
Streść Tren V, zwracając uwagę na fragment poprzedzający pojawienie się Persefony.
Podaj nazwę środka stylistycznego w drugim wersie trenu. Następnie określ, jaką funkcję pełni ten środek w kontekście całego utworu Kochanowskiego.
Czy słowo „oliwka” to zdrobnienie? Uzasadnij odpowiedź.
Poszukaj zdrobnień w przywołanym fragmencie Trenu V.
Jako {oliwka} {mała} pod wysokim sadem
Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim szladem,
Jeszcze ani {#gałązek}, ani {#listków} rodząc,
Sama tylko dopiro {szczupłym} {#prątkiem} wschodząc;
Tę jesli ostre ciernie lub rodne pokrzywy
Uprzątając, {sadownik} podciął ukwapliwy,
Mdleje za raz, a zbywszy siły przyrodzonej,
Upada przed nogami {matki} ulubionej.
Tak ci sie mej {namilszej} Orszuli dostało [...].
Wyjaśnij, jaką funkcję w utworze pełnią zdrobnienia.
Jak sądzisz, dlaczego poeta odszedł w tym trenie od tradycyjnego sposobu obrazowania/mówienia o śmierci? Uzasadnij. W odpowiedzi zwróć uwagę na symbole, jakie można wskazać w liryku Kochanowskiego.
Jak zapomnieć o nieszczęściu?
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Jan Kochanowski, Tren VII, czyta Bartosz Woźny Jan Kochanowski, Tren VII, czyta Bartosz Woźny Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Tren VIINieszczesne ochędóstwoochędóstwo, żałosne ubiory
Mojej namilszej cory,
Po co me smutne oczy za sobą ciągniecie?
Żalu mi przydajecie.
Już ona członeczków swych wami nie odzieje –
Nie masz, nie masz nadziejenadzieje!
Ujął ją sen żelazny, twardy, nieprzespany.
Już letniczek pisanyletniczek pisany
I uploteczki wniweczuploteczki wniwecz, i paski złocone –
Matczyne dary płone.
Nie do takiej łóżnicełóżnice, moja dziewko droga,
Miała cię mać ubogamać uboga
Doprowadzić; nie takąć dać obiecowała
WyprawęWyprawę, jakąć dała.
GiezłeczkoćGiezłeczkoć tylko dała a lichą tkaneczkętkaneczkę;
Ociec ziemieziemie bryłeczkę
W główki włożył. Niestetyż, i posag, i ona
W jednej skrzynceskrzynce zamkniona.Jan Kochanowski, Tren VII, [w:] tegoż, Treny, oprac. Janusz Pelc, Wrocław 1986, s. 15–16.
Po przeczytaniu Trenu VII wykonaj polecenia:
Określ, kto jest osobą mówiącą w tym utworze. W odpowiedzi przywołaj odpowiednie cytaty.
Jak sądzisz, do kogo i w jakim celu osoba mówiąca kieruje swoją wypowiedź? Uzasadnij.
Opisz, jaka sytuacja przywołała u Kochanowskiego wspomnienie córki.
W wierszu mowa jest o „wyprawie”. Wyjaśnij, jak rozumiesz to słowo w kontekście Trenu VII.
Podaj nazwę środka stylistycznego zastosowanego w przywołanym cytacie: „Ujął ją sen żelazny, twardy, nieprzespany”. Następnie zinterpretuj to sformułowanie.
Scharakteryzuj i oceń – na podstawie przywołanego trenu – stosunek ojca do córki. Zwróć uwagę na to, jakie środki stylistyczne oddają charakter tej relacji.
Rozważ, dlaczego Kochanowski zestawił motyw ślubu z pogrzebem.
Opisz, w jakim nastroju utrzymany jest Tren VII.
Pusty dom
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Jan Kochanowski, Tren VIII, czyta Bartosz Woźny Jan Kochanowski, Tren VIII, czyta Bartosz Woźny Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Tren VIIIWielkieś mi uczyniła pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo, tym zniknienimzniknienim swoim.
Pełno nas, a jakoby nikogo nie było:
Jedną maluczką dusząduszą tak wiele ubyło.
Tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała,
Wszytkiś w domu kąciki zawżdyzawżdy pobiegałapobiegała.
Nie dopuściłaś nigdy matce sie frasowaćfrasować
Ani ojcu myśleniem zbytnim głowy psowaćgłowy psować,
To tego, to owego wdzięcznie obłapiając
I onym swym uciesznym śmiechem zabawiając.
Teraz wszytko umilkło, szczere pustki w domu,
Nie masz zabawkiNie masz zabawki, nie masz rośmiać sie nikomu.
Z każdego kąta żałość człowieka ujmuje,
A serce swej pociechyswej pociechy darmo upatruje.Jan Kochanowski, Tren VIII, [w:] tegoż, Treny, oprac. Janusz Pelc, Wrocław 1986, s. 16–17.
Po przeczytaniu Trenu VIII wykonaj następujące polecenia:
Wskaż adresata wypowiedzi osoby mówiącej w tym liryku. Podaj nazwę środka stylistycznego, który pozwala zidentyfikować odbiorcę wiersza.
Podaj nazwę czasu gramatycznego/czasów gramatycznych, jaki/jakie Kochanowski zastosował we fragmentach trenu, w których jest mowa o córce poety. Uzasadnij odpowiedź.
Scharakteryzuj obraz Urszulki wyłaniający się z tego tekstu. Oceń, w jakim stopniu zachowanie dziewczynki – opisane przez poetę – jest adekwatne do jej wieku (zdaniem wielu biografów dziecko zmarło, mając niespełna trzy lata). Czy – w poetyckiej wizji – bohaterka ma jakieś wady?
Zastanów się i powiedz, co łączy przywołane treny pod względem gatunkowym i tematycznym.
Co to jest tren?
W XVI wieku wykorzystywano kilka różnych gatunków literackich, aby upamiętnić śmierć konkretnego człowieka. Źródłem poezji funeralnej (pogrzebowej) była tradycja antyczna (grecka i rzymska). Opublikowanie Trenów Jana Kochanowskiego rozpowszechniło gatunek trenu, czyniąc z niego najczęściej wybieraną formę wyrażenia żalu, smutku z powodu śmierci bliskiej osoby.
pieśń żałobna wywodząca się z tradycji starożytnej (hebrajskiej, greckiej i rzymskiej), rozpamiętująca czyny osoby zmarłej, wyrażająca pochwałę dla zasług zmarłej/zmarłego, podkreślająca poczucie straty po śmierci bliskiej osoby. Ważnymi cechami trenów są także liryzm i emocjonalność.
Dziecko w sztuce dawnej
Jeszcze w XIII wieku dzieci – jeśli w ogóle pojawiały się na obrazach czy w rzeźbach – wyglądały jak „pomniejszone” osoby dorosłe. Nie miały na sobie ubrań typowych dla wczesnego okresu życia, raczej nie prezentowano ich przy zabawie. Zmianę w podejściu do realizacji motywu dziecka można dostrzec w XIV wieku. Wówczas to rozpowszechniły się takie artystyczne motywy, jak motyw Jezusa‑dziecka (np. w stajence betlejemskiej, siedzącego na rękach Matki Bożej lub pomagającego Józefowi w pracach stolarskich), motyw anioła‑dziecka z malutkimi skrzydłami, motywy duszy ukazanej jako nagie niemowlę. Warto podkreślić, że twórczość wielu malarzy przełomu XV i XVI wieku (np. Leonarda da VinciLeonarda da Vinci, Michała AniołaMichała Anioła i RafaelaRafaela) umocniła tę tendencję.
Dodatkowe informacje do przekazania uczniom:
Geneza Trenów, które Kochanowski „złzami”, czyli łzami, napisał po śmierci swej 30‑miesięcznej córeczki Orszulki, jest głęboko wpisana w biografię poety, lecz się przez nią w pełni nie objaśnia. […] Od końca lat 70.lat 70. w rodzinie Kochanowskiego było wiele śmierci. W 1577 roku umarł najstarszy brat Kasper, w 1578 roku odszedł siostrzeniec Piotr Tynicki, około 1580 roku kolejno umarły córki Orszula i Hanna, w 1582 roku zmarł brat Mikołaj. Cykl ogłoszonych drukiem w 1580 roku 19 trenów w pewnym stopniu wyrasta więc z wielu tragicznych doświadczeń i nic dziwnego, że niektóre wątki myślowe, najdobitniej wyartykułowane w Trenach, odnajdujemy już w tekstach wcześniejszych, jak choćby w oracji Przy pogrzebie rzecz, napisanej po śmierci brata Kaspra.
[Adam Karpiński (ur. 1952–2011) – polski historyk literatury, krytyk, wykładowca akademicki, znawca literatury staropolskiej.]
Różne spojrzenia na problemy twórców i dzieci
WstępJeszcze w roku 1585, a więc po śmierci Jana Kochanowskiego, wydawca poezji mistrza czarnoleskiego, Jan Januszowski, wysoko oceniając zresztą cykliczny poemat przypisany Urszulce, starał się usprawiedliwić ojca‑poetę, który tak wiele starania poświęcił, by wystawić literacki pomnik maleńkiej dziecinie. „Ten wielki i zacny Poeta Polski […] zostawił Treny; lekkie rzeką podobno; ja nie wiem – stwierdzał Januszowski – afektuafektu ojcowskiego przeciw dziatkom w tej mierze upatruję, którego nie widzę, by kiedy kto lepiej wyrazić mógł i umiał”. Odpowiedzią skierowaną pod adresem krytyków wytykających twórcy Trenów, że tak obszerne, rozbudowane dzieło, które byłoby odpowiednie dla uczczenia pamięci jakiegoś bohatera, osoby poważnej, zasłużonej, poświęcił maleńkiej córeczce, były też słowa poety wypowiedziane w Trenie XVII:
Kto zaś na płacz lekkość wkłada,
Słyszę dobrze, co powiada;
Lecz się tym żal nie hamuje,
Owszem, więtszy przystępuje.(ww. 37–40)
Kochanowski nie protestował wprawdzie wyraźnie, by wiersze poświęcone małemu dziecku zgodnie z kanonami poetyki renesansowej określane były jako „lekkie rymy”, ale tę „lekkość” sam rozumiał w swoisty sposób. Przede wszystkim więc stwierdzał, iż powszechna opinia określająca wiersze poświęcone dzieciom jako „lekkie rymy” nie jest w stanie spowodować, by ojciec‑poeta opłakujący w swym dziele zgon ukochanej córeczki mógł pohamować wielki żal i przedstawić fakt śmierci oraz wywołany nim ból, rozpacz jak drobnostkę, błahostkę.
Janusz Pelc, Wstęp, [w:] Jan Kochanowski, Treny, oprac. Janusz Pelc, Wrocław 1972, s. 73–74.
Po przeczytaniu przywołanego tekstu Janusza PelcaJanusza Pelca wykonaj polecenia:
Wyjaśnij, dlaczego wydawca poezji Kochanowskiego, Janusz Januszowski, musiał usprawiedliwiać ojca‑poetę.
Rozważ, dlaczego Kochanowski uczynił ze swojej córki Urszuli bohaterkę cyklu Trenów.
Wyjaśnij, jakie było stanowisko poety wobec określenia Trenów mianem „lekkich rymów”. W odpowiedzi uwzględnij ocenę postawy Kochanowskiego.
Urszula Kochanowska Bolesława Leśmiana
Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl
Bolesław Leśmian, Urszula Kochanowska, czyta Katarzyna Maciąg Bolesław Leśmian, Urszula Kochanowska, czyta Katarzyna Maciąg Źródło: www.wolnelektury.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.
Urszula KochanowskaGdy po śmierci w niebiosów przybyłam pustkowie,
Bóg długo patrzał na mnie i głaskał po głowie.„Zbliż się do mnie, Urszulo! Poglądasz, jak żywa...
Zrobię dla cię, co zechcesz, byś była szczęśliwa.”„Zrób tak, Boże – szepnęłam – by w nieb Twoich krasie
Wszystko było tak samo, jak tam – w Czarnolasie!” –I umilkłam zlękniona i oczy unoszę,
By zbadać, czy się gniewa, że Go o to proszę?Uśmiechnął się i skinął – i wnet z Bożej łaski
Powstał dom kubek w kubek, jak nasz – Czarnolaski.I sprzęty i donice rozkwitłego ziela
Tak podobne, aż oczom straszno od wesela!I rzekł: „Oto są – sprzęty, a oto – donice.
Tylko patrzeć, jak przyjdą stęsknieni rodzice!I ja, gdy gwiazdy do snu poukładam w niebie,
Nieraz do drzwi zapukam, by odwiedzić ciebie!”I odszedł, a ja zaraz krzątam się, jak mogę –
Więc nakrywam do stołu, omiatam podłogę –I w suknię najróżowszą ciało przyoblekam
I sen wieczny odpędzam – i czuwam – i czekam...Już świt pierwszą roznietą złoci się po ścianie,
Gdy właśnie słychać kroki i do drzwi pukanie...Więc zrywam się i biegnę! Wiatr po niebie dzwoni!
Serce w piersi zamiera... Nie!... To – Bóg, nie oni!...Bolesław Leśmian, Urszula Kochanowska, [w:] tegoż, Poezje wybrane, oprac. Jacek Trznadel, Wrocław 1974, s. 197–198.
Po przeczytaniu utworu Bolesława LeśmianaBolesława Leśmiana wykonaj polecenia i odpowiedz na pytania:
Wskaż, kto i do kogo mówi w wierszu. W odpowiedzi przywołaj konkretne cytaty z tekstu.
Wyjaśnij, na czym – według Leśmiana – polega przebywanie w niebie.
Opisz, jakie relacje łączą mieszkańców nieba: Urszulkę i Boga.
Rozważ, jaki obraz Boga wyłania się z tekstu. Co charakteryzuje Stwórcę?
Wyjaśnij, co oznacza w utworze stwierdzenie: „Sen wieczny odpędzam”.
Scharakteryzuj Urszulkę na podstawie wiersza Leśmiana. Następnie porównaj to poetyckie wyobrażenie z obrazem córki Kochanowskiego, jaki wyłania się z przywołanych trenów.
Czy utwór Leśmiana to również tren? Uzasadnij odpowiedź.
Zadaniowo
Napisz rozprawkę, w której odpowiesz na pytanie: „Czy współcześnie okazywanie czułości w rodzinie jest powszechnie przyjęte?”.
Wyobraź sobie, że żyjesz w czasach Jana Kochanowskiego. Napisz list, w którym postarasz się pocieszyć poetę po stracie dziecka.
Zredaguj wypowiedź (maksymalnie 15 zdań) zaczynającą się od słów: „Kiedy łzy rozlewają się w środku i zostają tam już na zawsze…”.