Prezentacja multimedialna
Na podstawie informacji zamieszczonych w sekcji „Przeczytaj” oraz poniższej prezentacji wynotuj, czego symbolem lub alegorią była niegdyś gra w szachy.
Szachy w sztuce i kulturze europejskiej
Wschodnia proweniencja
Obecne reguły szachów ukształtowały się w Europie w XV wieku. Gra jest jednak dużo starsza i pochodzi z Indii, gdzie znana była pod nazwą czaturanga. Była to gra wojenna, w której figury stanowiły odpowiedniki formacji wojskowych. Indyjska wersja zapoczątkowała również xiangqi (szachy chińskie) i shōgi (szachy japońskie). Do Europy dotarła w VIII wieku za pośrednictwem Arabów pod postacią szatrandżu, który stał się pierwowzorem nowożytnych szachów. Ich nazwa wywodzi się od arabskiego określenia kluczowej figury króla zwanej al‑szach. Na dworze Abbasydów (władców imperium muzułmańskiego do połowy XIII wieku) gra w szachy służyła nauce strategii i zarządzania wojskiem, była intelektualnym wyzwaniem oraz arystokratyczną rozrywką.
Szachy w średniowieczu
Na dworze króla Kastylii, Leonu i Galicji Alfonsa X Mądrego powstał w XIII wieku bogato ilustrowany traktat opisujący popularne w średniowieczu rozrywki – El Libro de los juegos: acedrez, dados y tablas (Księga o grze w szachy, kości i tabula). Zgodnie z zawartą w nim legendą król zapytał trzech mędrców, co jest gwarancją szczęścia. W odpowiedzi usłyszał, że: 1) intelekt; 2) sprzyjający los; 3) połączenie obu elementów. Wówczas władca poprosił o stworzenie gier, które zobrazują te wartości. W ten sposób powstały szachy jako rozrywka dla rozumu, kości zależne od szczęśliwego trafu i gry tablicowe łączące jedno z drugim. Księga Alfonsa X zawiera szczegółowe omówienie ponad 100 zagrań i wariantów szachowych.
Figury szachowe
Nazwy 16 bierek szachowych zmieniały się lub ewoluowały do XVI wieku. Podstawowe figury to: 1) Król – w dawnej polszczyźnie Pan lub Wódz; 2) Królowa – niegdyś Hetman, a potem Pani, Baba, Dama lub Królewska Miłośnica; 3) Wieża – dawniej Roch lub Słoń; 4) Goniec (Laufer) – zwany wcześniej Giermkiem, Popem, Biskupem, Księdzem, Mnichem lub Strzelcem; 5) Skoczek (Koń)) – inaczej Rycerz lub Jezdny; 6) Pion (Pionek) ) – określany jako: Pieszek, Pieszy, Piechota, Drab, Dworzanin, Królewski Sługa, Panna Służebna.
W średniowiecznych dziełach dydaktycznych figury szachowe odzwierciedlały stosunki panujące na dworze królewskim, bywały alegoriami możnych, przedstawicieli różnych stanów i grup zawodowych. Jednym z najbardziej znanych utworów tego typu był XIII‑wieczny Traktat o obyczajach i powinnościach szlachty na podstawie gry w szachy dominikanina Jakuba de Cessolis (Jacopo da Cessole), zwany też Księgą figur szachowych.
Na dworach i w opactwach
W średniowieczu Kościół potępiał gry losowe ze względu na niebezpieczeństwo roztrwonienia pieniędzy przez hazard. Nieco inny stosunek miał natomiast do gier planszowych, które wiązano z przezornością i intelektem. Szachy były akceptowane przez duchownych jako element kultury dworsko‑rycerskiej. Ponieważ nie zawierały żadnych elementów oszustwa, uważano je za szlachetną rozrywkę, co potwierdza Baldassarre Castiglione w swojej Księdze o dworzaninie (1508–1516).
Szachy jako miłosna potyczka
Epoka renesansu to „złoty wiek” szachów, zwłaszcza w Italii i Hiszpanii. Przedstawiona na obrazie scena jest fragmentem (malowanym drewnianym panelem) tradycyjnej włoskiej skrzyni posagowej. Przedstawia nowo poślubionych małżonków, czego dowodem są ich skrzyżowane ręce i biała weselna chusta. Gra w szachy jest tu znakiem pierwszych miłosnych potyczek. Wszystkie figury na szachownicy są czarne, co świadczy o tym, że artysta nie poświęcił zbyt wiele uwagi regułom gry i rozpatrywał ją jedynie w kontekście symbolicznym.
Moralność szachów
Benjamin Franklin – jeden z Ojców Założycieli Stanów Zjednoczonych był ponadprzeciętnym graczem. W 1786 roku na łamach „Columbian Magazine” opublikował esej The Morals of Chess (Moralność szachów). Amerykański polityk, intelektualista i wolnomularz opisuje w nim historię szachów, zwracając uwagę na fakt, że dzięki tej grze można nauczyć się przezorności, ostrożności i rozwagi. Życie przypomina bowiem rozgrywkę, w której mamy punkty do zdobycia i konkurentów do pokonania, i w której istnieje ogromna różnorodność dobrych oraz złych zdarzeń będących skutkiem roztropności lub jej braku. Franklin przedstawia też zbiór zasad moralnych, których każdy szachista powinien przestrzegać, m.in. nie oszukiwać i nie przeszkadzać przeciwnikowi.
Turnieje szachowe
Pierwszy międzynarodowy turniej szachowy został zorganizowany pod koniec XVI wieku na dworze Filipa II, miłośnika i mecenasa szachów. Wygrał go Włoch Leonardo di Bona, który pokonał najwybitniejszego mistrza Hiszpanii, księdza Ruy Lopeza. Był on autorem Księgi o odkryciach i sztuce gry w szachy (1561) i twórcą określenia gambit. Nazwał w ten sposób szachowy podstęp, polegający na pozornej stracie pionka w celu zyskania innej korzyści w grze. Teoretyczne dzieło Lopeza wywarło ogromny wpływ na rozwój szachów. Pierwszy polski podręcznik – Nauka o szachach, obszernie w polskim języku przełożona z ksiąg Damiana Portugalczyka z uwagami Rui Lopeza, Hiszpana napisał i wydał w latach 1602–1610 kasztelan poznański, pisarz‑pamiętnikarz Jan Ostroróg.
Motyw w sztuce
Gra w szachy była częstym motywem w malarstwie. Inspirowała artystów dawnych i awangardowych, zwłaszcza niemieckich ekspresjonistów. Obserwowali oni graczy w berlińskich kawiarniach, kibicowali ówczesnym mistrzom, m.in. niemieckiemu szachiście pochodzenia żydowskiego, Emanuelowi Laskerowi. Prezentowane dzieło jest portretem przyjaciół i towarzyszy broni artysty Ernsta Ludwiga Kirchnera: malarzy Ericha Heckela i Otto Muellera. Obaj mężczyźni zatracają się w umysłowych rozkoszach gry, przedkładając je chwilowo nad rozkosze cielesne.
Wyjaśnij, czemu poza rozrywką służyły (bądź wciąż mogą służyć) szachy.