Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
R42vd7PzUyQvi11
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.

Zadanie na rozgrzewkę

Polecenie 1

Wyjaśnij, co oznacza skrót PZPR.

RLHFVN8PsBmBs
Życie codzienne w PRL w świecie klocków.
K. Wojdon, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl
Polecenie 2

Już wiecie, że o przeszłości można opowiadać nie tylko słowami, lecz także np. muzyką, obrazami albo... budowlami z klocków. Każdy twórca decyduje, na co chce zwrócić uwagę odbiorcy. Wskaż pięć elementów rzeczywistości PRL, które wybrali autorzy tej rekonstrukcji ulicy.

j0000008O3B6v32_0000000K

Żołnierze wyklęci

Nie wszyscy godzili się na rządy komunistyczne w Polsce. Część niezadowolonych, na znak protestu, nie powróciła do kraju po zakończeniu wojny, innym udało się wyemigrować. Niektórzy otwarcie wyrażali swój sprzeciw, mimo że groziły za to surowe represje. W pierwszych powojennych latach niektórzy Polacy kontynuowali walkę zbrojną o wolność ojczyzny – już nie przeciw III Rzeszy, lecz przeciw rządom komunistycznym i Armii Radzieckiej. Wielu z nich – gdy wpadli w ręce wojska lub milicji – było więzionych, torturowanych, wielu też zostało skazanych na śmierć i infamięj0000008O3B6v32_000tp001infamię. Dopiero ostatnio, po latach, przywraca się o nich pamięć.

R1UFnEoqHDDj6
Panteon - Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie
Mateusz Opasiński, licencja: CC BY-SA 4.0

Oto plakat, informujący o obchodach Dnia Żołnierzy Wyklętych w Poznaniu w 2013 roku.

RzvM2vlhfGL0p
Plakat, informujący o obchodach Dnia Żołnierzy Wyklętych w Poznaniu w 2013 roku
Plakat, informujący o obchodach Dnia Żołnierzy Wyklętych w Poznaniu w 2013 roku, 2013, IPN, licencja: CC BY-SA 3.0
Polecenie 3

Wypisz, jakie imprezy zaplanowano.

Polecenie 4

Podzielcie się na grupy. Zadaniem każdej będzie zebranie informacji o jednym z bohaterów, który walczył w antykomunistycznym podziemiu o Polskę niepodległą.
Opowiedzcie na lekcji o tragicznych losach Żołnierzy Wyklętych. Może to być jedna z osób wymienionych poniżej.

j0000008O3B6v32_000tp001
j0000008O3B6v32_00000029

Polskie miesiące

W kolejnych dekadach wybierano inne, bardziej pokojowe formy sprzeciwu. Szczególne znaczenie miały strajki robotnicze. Pokazywały one, że nawet klasa robotnicza, którą oficjalnie reprezentowała PZPR, sprzeciwiała się władzy komunistów. Z czasem do protestów włączyły się także młodzież i inteligencja.

R42vd7PzUyQvi11
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.

Z Archiwum TVP

RiQjr4eC13RcA1
Reportaż o wydarzeniach z 1956 r. w Poznaniu
Ryddmg4aCNwAn1
Film 3 Źródło: TVP S.A., tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl.
j0000008O3B6v32_0000002S

Papież Polak

Z Archiwum TVP

RhXTyHp6HgUAE1
Film - Jan Paweł II Źródło: TVP S.A., tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl.

Obejrzyj reportaż z Archiwum TVP i odpowiedz na pytania.

Polecenie 5.1

Jak nazywał się papież Polak?

Polecenie 5.2

W którym roku został wybrany na papieża?

R1EBpQ2pO325T
Jan Paweł II
Dennis Jarvis, Jan Paweł II, fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0

Nowy papież przyjął imię Jan Paweł II. Był pierwszym od 455 lat papieżem spoza Włoch. Zyskał wielką życzliwość ludzi na całym świecie. W 1979 roku odbył pierwszą pielgrzymkę do Polski, która zgromadziła miliony wiernych. Ludzie zobaczyli, że mogą być razem, że tworzą wspólnotę – niezależną od władz państwowych.
Szczególnie zapadły wszystkim w pamięć słowa wygłoszone przez papieża w Warszawie (w reportażu od 0:23 do 0:36).

Ćwiczenie 1
Rl9harouIpmxN1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008O3B6v32_0000003L

Strajk w Stoczni Gdańskiej

Rok po pielgrzymce Jana Pawła II, latem 1980 roku, doszło do największych strajków w historii PRL. Wybuchały one w różnych miastach Polski. Jednak największe znaczenie miał strajk w Stoczni im. Lenina w Gdańsku, na którego czele stanął Lech Wałęsa.

R1VUA7AHLCgLy
Brama nr 2 Stoczni Gdańskiej im. Lenina podczas strajku w sierpniu 1980 r. Przemawia Lech Wałęsa
autor nieznany ("Znak", 1980, nr 8-9), domena publiczna
R1Js3DD52c1I1
Strajk w sierpniu 1980 w Stoczni Gdańskiej im. Lenina
Zygmunt Błażek, licencja: CC BY-SA 3.0

Strajkujący sformułowali 21 postulatów pod adresem rządu.

21 postulatów Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego z 17 sierpnia 1980
21 postulatów Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego z 17 sierpnia 1980
  1. Akceptacja niezależnych od partii i pracodawców wolnych związków zawodowych, wynikająca z ratyfikowanej przez PRL Konwencji nr 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej wolności związkowych.

  2. Zagwarantowanie prawa do strajku oraz bezpieczeństwa strajkującym i osobom wspomagającym.

  3. Przestrzegać zagwarantowaną w Konstytucji PRL wolność słowa, druku, publikacji, a tym samym nie represjonować niezależnych wydawnictw oraz udostępnić środki masowego przekazu dla przedstawicieli wszystkich wyznań.

  4. a) przywrócić do poprzednich praw: – ludzi zwolnionych z pracy po strajkach w 1970 i 1976, – studentów wydalonych z uczelni za przekonania,
    b) zwolnić wszystkich więźniów politycznych (w tym Edmunda Zadrożyńskiego, Jana Kozłowskiego, Marka Kozłowskiego),
    c) znieść represje za przekonania.

  5. Podać w środkach masowego przekazu informację o utworzeniu Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego oraz publikować jego żądania.

  6. Podjąć realne działania mające na celu wyprowadzenie kraju z sytuacji kryzysowej poprzez:
    a) podawanie do publicznej wiadomości pełnej informacji o sytuacji społeczno‑gospodarczej,
    b) umożliwienie wszystkim środowiskom i warstwom społecznym uczestniczenie w dyskusji nad programem reform.

  7. Wypłacić wszystkim pracownikom biorącym udział w strajku wynagrodzenie za okres strajku jak za urlop wypoczynkowy z funduszu CRZZ.

  8. Podnieść wynagrodzenie zasadnicze każdego pracownika o 2000 zł na miesiąc jako rekompensatę dotychczasowego wzrostu cen.

  9. Zagwarantować automatyczny wzrost płac równolegle do wzrostu cen i spadku wartości pieniądza.

  10. Realizować pełne zaopatrzenie rynku wewnętrznego w artykuły żywnościowe, a eksportować tylko i wyłącznie nadwyżki.

  11. Wprowadzić na mięso i przetwory kartki – bony żywnościowe (do czasu opanowania sytuacji na rynku).

  12. Znieść ceny komercyjne i sprzedaż za dewizy w tzw. eksporcie wewnętrznym.

  13. Wprowadzić zasady doboru kadry kierowniczej na zasadach kwalifikacji, a nie przynależności partyjnej, oraz znieść przywileje MO, SB i aparatu partyjnego poprzez: zrównanie zasiłków rodzinnych, zlikwidowanie specjalnej sprzedaży itp.

  14. Obniżyć wiek emerytalny dla kobiet do 50 lat, a dla mężczyzn do lat 55 lub [zaliczyć] przepracowanie w PRL 30 lat dla kobiet i 35 lat dla mężczyzn bez względu na wiek.

  15. Zrównać renty i emerytury starego portfela do poziomu aktualnie wypłacanych.

  16. Poprawić warunki pracy służby zdrowia, co zapewni pełną opiekę medyczną osobom pracującym.

  17. Zapewnić odpowiednią liczbę miejsc w żłobkach i przedszkolach dla dzieci kobiet pracujących.

  18. Wprowadzić urlop macierzyński płatny przez okres trzech lat na wychowanie dziecka.

  19. Skrócić czas oczekiwania na mieszkanie.

  20. Podnieść diety z 40 zł do 100 zł i dodatek za rozłąkę.

  21. Wprowadzić wszystkie soboty wolne od pracy. Pracownikom w ruchu ciągłym i systemie 4‑brygadowym brak wolnych sobót zrekompensować zwiększonym wymiarem urlopu wypoczynkowego lub innymi płatnymi dniami wolnymi od pracy.

j0000008O3B6v32_00000_BIB_00121 postulatów Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego z 17 sierpnia 1980.
Ćwiczenie 2

Zapoznaj się z postulatami robotników i wypisz numery tych, które miały charakter: polityczny, ekonomiczny, społeczny. Z którymi z tych postulatów się zgadzasz?

Z Archiwum TVP

RfNnYMus9eWyJ1
Film 5 Źródło: TVP S.A., tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl.
Polecenie 6

Zatytułuj film. Jakich nowych informacji Ci dostarczył?

j0000008O3B6v32_0000005Y

Solidarność

R158W39mevOsT
Logo Solidarności
Logo Solidarności, tylko do użytku edukacyjnego

Trwałym skutkiem strajku w Stoczni Gdańskiej w 1980 roku było powstanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”.

Polecenie 7

Wyjaśnij znaczenie słów:

  • niezależny

  • samorządny

  • związek zawodowy

  • solidarność

NSZZ „Solidarność” stał się pierwszą od lat czterdziestych XX wieku masową, niezależną od władz, ale legalną organizacją w PRL. Niemal każdy chciał należeć do „Solidarności”. W 1981 roku liczba członków związku osiągnęła prawie 10 milionów. Na przewodniczącego związku został wybrany Lech Wałęsa. Zarówno jego osoba, jak i nazwa oraz logo „Solidarności” szybko stały się rozpoznawalne na całym świecie.

Polecenie 8

Jak – w sposób plastyczny – twórca logo „Solidarności”, Jerzy Janiszewski, wyraził ideę solidarności?

Polecenie 9

W jaki sposób logo odwołuje się do tradycji patriotycznej?

j0000008O3B6v32_0000006R

Stan wojenny

W czasie, gdy rozwijała się „Solidarność”, wiele osób rezygnowało z członkostwa w PZPR. Wpływ partii na społeczeństwo malał. Niepokoiło to nie tylko przywódców w Polsce, ale także w ZSRR. Skoro nie udało się pozyskać społeczeństwa, a sytuacja gospodarcza szybko się pogarszała, postanowiono uciec się do przemocy. 13 grudnia 1981 roku został wprowadzony stan wojenny.

Polecenie 10

Co to oznaczało? Zapoznaj się z regulacjami, jakie wprowadziła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, na której czele stanął generał Wojciech Jaruzelski. Które z zarządzeń ogłoszonych w obwieszczeniu o wprowadzeniu stanu wojennego dotyczyłyby ciebie i twoich najbliższych?
O jakim stosunku do obwieszczenia świadczy sposób jego wykonania przez zespół krakowskiego kabaretu „Piwnica pod Baranami” (poszukaj ich wykonania)? Jak sądzisz, czy takiej reakcji spodziewali się twórcy stanu wojennego?

RF3etGQnpu8HH
Obwieszczenie Rady Państwa o wprowadzeniu stanu wojennego
Briho, Obwieszczenie Rady Państwa o wprowadzeniu stanu wojennego, domena publiczna

Na ulicy pojawiło się wojsko. Tysiące ludzi aresztowano lub osadzono w obozach internowania – bez wyroku sądu. Wprowadzono godzinę milicyjną, czyli zakaz przebywania poza domem między godziną 22 a 6 rano. Podsłuchiwano rozmowy telefoniczne i cenzurowano korespondencję. Wszystko to miało służyć zastraszeniu społeczeństwa i zniechęceniu go do prowadzenia niezależnej działalności. Czy to się udało? W pewnym stopniu tak. „Solidarność” została zdelegalizowana. Ludzie nie chcieli narażać się na represje. Wiele osób wyemigrowało. Przedstawione dalej ilustracje świadczą jednak również o innych postawach.

Polecenie 11

Do jakich tradycji z czasów II wojny światowej nawiązuje ten napis na murze?

Polecenie 12

Wyjaśnij znaczenie tego napisu.

Polecenie 13

Jak postępowały władze z uczestnikami demonstracji (tu z okazji Święta Konstytucji 3 maja)? Gdzie chronili się ludzie? Dlaczego?

R9qWTKqEaZHz3
Jedno z najsłynniejszych zdjęć stanu wojennego. W drugą rocznicę podpisania porozumień sierpniowych doszło do manifestacji w Lubinie na Dolnym Śląsku. Zginęły wówczas trzy osoby
Krzysztof Raczkowiak, Czterech mężczyzn niesie śmiertelnie rannego Michała Adamowicza, fotografia, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl[online], dostępny w internecie: http://www.lubin82.pl/ [dostęp 11.11.2015 r.]
Polecenie 14

Dlaczego koledzy Michała Adamowicza, niosąc go, biegną, choć jest to przecież niezgodne z zasadami udzielania pierwszej pomocy?

Wskazówka

Wskazówek możesz szukać w tekście autora fotografii, zamieszczonym na stronie www.lubin82.pl.

Wszystkie te zdjęcia powstały właściwie przypadkiem. Aparat miałem ze sobą z przyzwyczajenia. To był odruch po kilku latach pracy w charakterze fotoreportera. Nie miałem jednak w nawyku bohaterstwa. Zanim w tym dniu zacząłem fotografować, normalnie, po ludzku bałem się. Tłumu – że weźmie mnie za ubeka, milicji – że mnie zwinie i spałuje. Dopiero gdy ktoś, z kim razem uciekałem przed szarżującymi zomowcami, zawołał: „Panie, fotografuj pan to [tu pada wulgarne słowo]”, odważyłem się przyłożyć aparat do oka.
Co się dalej działo, tak naprawdę do końca nie pamiętam. Przed oczami przelatują mi dziesiątki scen, setki ludzi. Trudno dzisiaj precyzyjnie, chronologicznie ułożyć fragmenty wydarzeń. Pomagają mi w tym te zdjęcia. Najważniejsze zdjęcie mojego dotychczasowego życia – grupy mężczyzn niosących śmiertelnie rannego Michała Adamowicza – zrobiłem biegnąc razem z nimi. Chwilę wcześniej sfotografowałem ludzi nachylających się nad leżącym człowiekiem, widać między nimi zakrwawioną głowę. Byłem wtedy w jakimś amoku, moja pamięć tego prawie nie zarejestrowała. Dopiero następnego dnia, gdy wywołałem filmy i zrobiłem powiększenia, zobaczyłem scenę, przy której naprawdę zabiło mi serce. Zrozumiałem, czego byłem świadkiem – na moich oczach zamordowano człowieka. To nie był jakiś anonimowy żołnierz czy ofiara wypadku z wiadomości telewizyjnych. To był ktoś, kto być może kilka minut wcześniej biegł razem ze mną przez łąkę i chował się za pniem wierzby, słysząc świst kul i widząc, jak z drzewa sypią się ścięte przez nie liście.
Miejsce, w którym doszło w Lubinie do tragicznych wydarzeń 31 sierpnia 1982 r., usłane jest głazami‑świadkami będącymi elementami monumentalnej instalacji rzeźbiarskiej Zbigniewa Frączkiewicza. Na jednym z tych kamieni autor wyrył napis „Milczą, a jednak wołają”.
Fotografia – moim zdaniem – też jest jak kamień. Nie ma w niej dźwięku, zapachów ani migających, kolorowych światełek. Są za to emocje, nastroje, światło i – co najważniejsze – prawda.
Bardzo bym chciał, by moje zdjęcia – milcząc jak kamienie – też zawsze wołały.

Polecenie 15

Na kolejnym zdjęciu widać krzyż ze świateł w domu studenckim w Krakowie. Zaplanuj 3 kroki, które musiał podjąć organizator tej akcji, żeby była udana.

Jak widać, krzyż nie jest idealny. Co mogło sprawić, że jedni zaświecili światło, choć w ich pokojach powinno być ciemno, a inni światła nie włączyli, choć mieli to zrobić. Których było więcej?

Z lotu ptaka

Polecenie 16

Która z przedstawionych fotografii najbardziej, Twoim zdaniem, odzwierciedla postawę solidarności? Dlaczego?

Ćwiczenie 3
RZfphBaTIhWGr1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R17Syqwm9EHIp
Stan wojenny na makiecie z klocków.
K. Wojdon, tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl
Polecenie 17

Wskaż pięć elementów rzeczywistości pierwszych dni stanu wojennego, które umieścili w makiecie ulicy z PRL jej twórcy (porównaj z makietą z ćwiczenia na rozgrzewkę).

j0000008O3B6v32_0000008E

Podsumowanie

Co wiem?

Nie wszyscy w Polsce godzili się z rządami komunistów. Nie wszyscy chcieli znosić trudy życia codziennego. Co kilka lat wybuchały większe protesty i strajki. Do największych doszło w 1956 roku w Poznaniu, w 1968 w Warszawie i innych ośrodkach akademickich, w 1970 na Wybrzeżu, w 1976 w Radomiu, Ursusie i Płocku, wreszcie w 1980 roku w wielu miastach Polski. Te ostatnie zakończyły się utworzeniem w Gdańsku NSZZ „Solidarność”. „Solidarność” stosowała walkę bez przemocy o prawa człowieka i prawa robotnicze. 13 grudnia 1981 roku władze komunistyczne – z Wojciechem Jaruzelskim na czele – wprowadziły stan wojenny, który trwał do 22 lipca 1983 roku. Opozycja demokratyczna została zdelegalizowana, ale nie pokonana.

Co potrafię?
  • Analizować napisy na murach.

  • Interpretować plakaty.

R13EHxKyTsDr91
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Zapamiętaj!

Które elementy przesłania „Solidarności” z lat 1980–1981 są aktualne także dzisiaj?