Walka ludności Saragossy przeciwko Francuzom w r. 1809

Wiele kobiet, jeszcze bardziej egzaltowanych niż mężczyźni, doprowadziło do szału swą nienawiść do wroga. Ani macierzyńska czułość, ani przywiązanie małżeńskie nie chłodziły ich żaru; można je było zobaczyć w najbardziej niebezpiecznych miejscach, zagrzewające swych synów i mężów do walki. Ci ostatni padali przy nich ranni i umierali na ich rękach (…)

Frontalne ataki na wroga, niemal niedosięgalnego za murami, źle nam się udawały. Trzeba było zaniechać tego sposobu i generał Dedonne był zmuszony do próby przebicia wyłomu ogniem 12‑calowego działa (…) Każdy wystrzał armaty skierowany na dom przebijał go na wylot, a mimo to nic nie mogło wyprzeć stamtąd nieprzyjaciół, którzy strzelali do nas przez otwory wybite przez nasze kule; nieprzyjaciel miał dość męstwa, aby się utrzymać w tak niebezpiecznym położeniu w ciągu sześciu dni (…)

D Źródło: Walka ludności Saragossy przeciwko Francuzom w r. 1809. Cytat za: Historia powszechna. Czasy nowożytne 1640-1870, Wybór tekstów źródłowych, pod red. B. Krauzego, cz. 1., Warszawa 1951, str. 372-373.

Walka z armią napoleońską

Wojna ludowa rozgorzała od Poreczja, gdy Napoleon uczynił pierwszy krok na rdzennej ziemi starorosyjskiej, i trwała dopóty, dopóki nieprzyjaciel w listopadzie nie został wypędzony z guberni smoleńskiej. Skoro tylko nasza armia w lipcu wycofała się z Poreczja na Smoleńsk, najśmielsi mieszkańcy, którzy pozostali w okolicy rodzinnej siedli na koń i zaczęli w miarę swych możliwości tępić wroga. Byli pierwszymi ludowymi partyzantami w wojnie ojczyźnianej. Wszystkich smoleńszczan nawiedziło jednakie zniszczenie i wszystkich ożywiała jednaka miłość ojczyzny, wszyscy zbiegli przed hańbą nieprzyjacielskiego najazdu lub chwycili za broń na zgubę wroga. Z 12 powiatów guberni smoleńskiej osiem zajął nieprzyjaciel; tylko 4 miasta były wolne od wtargnięcia nieprzyjacielskiego, mianowicie Rosławl, Juchnow, Syczewka i Biełoj. W tych marszałkowie szlacheccy, starostowie, burmistrze i naczelnicy dóbr koronnych tworzyli siłę zbrojną, która otwarcie i z ukrycia napadała wroga, zabijała maruderów i furażerów, broniła miast i wsi [...] We wsiach zamykano bramy i ustawiano przy nich warty [...] Podróżni, nawet nasi kurierzy i partyzanci byli przez nie zatrzymywani i puszczami, skoro dokładnie się przekonano, że nie są wrogami. Kobiety i dzieci ukryli chłopi po lasach sami byli dzień i noc na straży [...] Tworzyli oddziały; mniejsze wsie łączyły z większymi i napadały pod dowództwem jakiegoś zwolnionego żołnierza lub dzielnego towarzysza i sołtysa [...] na wroga, dla którego były z dnia na dzień tym groźniejsze, im bardziej przyzwyczaiły się do krwawej walki.

E Źródło: Walka z armią napoleońską. Cytat za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 26: Legiony Dąbrowskiego. Europa w dobie wojen napoleońskich, oprac. J. Willaume, Warszawa 1960, str. 45.