R3mjTFu02jLXi

„Ciemno wszędzie, głucho wszędzie...” – o ludowym obrzędzie dziadów

Zaduszki
Władysław Podkowiński, Zaduszki, 1890, rysunek tuszem, zaginiony, domena publiczna
Ryg16UlZBjsS01
Puchacz
domena publiczna
R14Lg5jtmEQ1S1
Kruk
Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-NC-SA 4.0

Romantycy czerpali natchnienie do swoich dzieł między innymi z ludowej wyobraźni. To właśnie z nią wiąże się tradycja pogańskiego obrzędu – wywoływania duchów zmarłych. II część Dziadów Adama Mickiewicza jest nie tylko dramatem – obrzędem, ale także swoistym rytuałem, z którym wiążą się zaklęcia, klątwy i wezwania. Z jednej strony nawiązuje on do tradycji świętej uczty (przygotowywania posiłków dla duchów zmarłych), z drugiej natomiast – rozmów, które prowadzono z duchami...

Już wiesz

1) Przygotuj, odwołując się do różnych źródeł wiedzy (np. Słownika symboli Władysława Kopalińskiego lub internetu), informacje na temat symboliki kruka i puchacza w kulturze.

2) Zbierz, odwołując się do dowolnego źródła wiedzy, informacje związane z pojęciem „rytuał”.

3) Zapoznaj się z treścią dramatu Adama Mickiewicza Dziady, część II.

j00000000VB1v50_0000000S
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

O obrzędzie dziadów

R5QsiGO8v3Hzv
Poezye, t. 2
Adam Mickiewicz, Poezye, t. 2, Wilno 1823, domena publiczna

Dziady Adama Mickiewicza reprezentują dramat romantyczny. Dziady, część II oraz Dziady, część IV zostały wydane jako Dziady wileńsko‑kowieńskie w 1823 roku. Charakteryzuje je: wizyjność i fantastyka, akcentowanie roli tradycji ludowej i wiary ludu w siłę rytuałów i obrzędów oraz tematyka życia pozagrobowego (współistnienie świata ludzi ze światem duchów), szerzej – synkretyzmj00000000VB1v50_000tp001synkretyzm religijny, tj. łączenie obrzędów pogańskich z wyobrażeniami religii chrześcijańskiej. W dramacie pojawiają się trzy typy (kategorie) duchów reprezentujących trzy różne typy (kategorie) grzechów: dzieci – Józio i Rózia (grzechy lekkie), wiejska dziewczyna – Zosia (grzechy pośrednie), zły Pan (grzechy ciężkie). Ma to związek także z przeplataniem się dwóch poziomów świata: realnego i fantastycznego. Ów podział zwraca uwagę także na indywidualne i konkretne losy poszczególnych postaci, a jednocześnie uświadamia uniwersalizm i aktualność przywoływanych w utworze prawd etycznych (1)j00000000VB1v50_000tp002(1).

Dziady to nazwa ludowego obrzędu zadusznego, wywodzącego się z tradycji rytualnego poczęstunku. Ta swoista uczta była organizowana przez pospólstwo dla przywoływanych duchów zmarłych (lub dla zmarłych przodków: dziad = przodek) oraz żebraków, starców i dziadów – jałmużników, na których kończył się poczęstunek. Istotą dziadów było „obcowanie żywych z umarłymi”. W tradycji słowiańskiej (w zależności od regionu) święta zaduszne obchodzono nawet sześć razy do roku, np. na wiosnę ok. 2 maja oraz jesienią – z 31 października na 1 listopada. Jesienne obrzędy były właściwym przygotowaniem do święta zmarłych.

Celem obrzędu dziadów było ugoszczenie dusz, mające na celu – z jednej strony – zdobycie ich „zaufania” i zapewnienie sobie ich przychylności, z drugiej natomiast – udzielenie im pomocy w pozyskaniu wiecznego szczęścia. Dusze karmiono kaszą, miodem, jajkami, kutiąj00000000VB1v50_000tp003kutią oraz częstowano... wódką. Biesiady/uczty przygotowywano zarówno w domach, jak i na cmentarzach, przy grobach przodków oraz w przestrzeniach szczególnych – znaczących miejscach kultu, np. na wzgórzach, pod drzewami uznanymi za święte, przy kaplicach, które powstawały czasami w miejscach kultu pogańskiego.

W niektórych regionach przy blasku ognisk organizowano dla dusz także kąpiel i saunę. Ogień stawał się symbolem blasku wskazującego duszom właściwą drogę, która prowadziła do bliskich im osób. Szczególną rolę przypisywano w obrzędzie żebrakom (dziadom), którzy mieli pełnić wyjątkową funkcję w kontaktach z zaświatami (żebracy – „mediatorzy”). Obowiązywał w tym czasie zakaz pracy (np. sprzątania po wieczerzy, „aby dusze mogły się naprawdę ugościć”, czy wylewania wody przez okno po myciu naczyń – aby nie spłoszyć dusz).

W dramacie Mickiewicza, szczególnie w kontekście takich pojęć, jak: „czyściec” i „zbawienie”, występuje swoiste połączenie zwyczajów pogańskich z chrześcijańskimi.

We wschodniej Polsce, także na Białorusi i Ukrainie, obrzęd karmienia dusz na grobach zmarłych przetrwał do dziś.

j00000000VB1v50_000tp002
j00000000VB1v50_000tp001
j00000000VB1v50_000tp003
j00000000VB1v50_0000001K
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Dziady Mickiewiczowskie

JPOL_E3_E4_Tekstykultury
RaVyVP6kwDJ3s1
Opactwo w dębowym lesie Źródło: Caspar David Friedrich, Opactwo w dębowym lesie, 1809–1810, olej na płótnie, Alte Nationalgalerie, Berlin, domena publiczna.
Opactwo w dębowym lesie
Caspar David Friedrich, Opactwo w dębowym lesie, 1809–1810, olej na płótnie, Alte Nationalgalerie, Berlin, domena publiczna
JPOL_E3_E4_Tekstykultury
RgSLYVgHrGUlb1
Dziady, afisz teatralny
Kraków 1902, domena publiczna
Dramat romantyczny
Definicja: Dramat romantyczny

jeden z gatunków literackich realizujących programowe hasła romantyzmu, zrywający z klasycznymi regułami dramatu. Cechuje go luźna, otwarta kompozycja, fragmentaryczność, mieszanie tragizmu z komizmem i realizmu ze światem fantastycznym (np. duchy, zjawy, upiory, anioły, diabły). Forma ta łączy w sobie elementy liryczne, epickie i dramatyczne, różne gatunki literackie, np. pieśń, bajkę, opowiadanie czy monolog, jak również partie muzyczne i efekty plastyczne.

Ćwiczenie 1.1

Po zapoznaniu się z treścią II części Dziadów, określ czas i miejsce akcji tego utworu. Omów, na czym polega tajemniczość obrzędu dziadów.

Ćwiczenie 1.2

Przedstaw, jakie emocje wywołuje w tobie cytat: „Ciemno wszędzie, głucho wszędzie, co to będzie? Co to będzie?”.

Ćwiczenie 1.3

Scharakteryzuj postać Guślarza, uwzględniając jego symboliczną rolę w utworze.

Ćwiczenie 1.4

Omów, co charakteryzuje zachowanie uczestników obrzędu dziadów. Zwróć uwagę na to, co mówią i co robią bohaterowie dramatu Mickiewicza.

Wskazówka

„Guślarz każe duchom: 1) przemawiać i prezentować swoje winy za życia, 2) mówi o karze pośmiertnej oraz 3) o nauce moralnej, jaka wynika z ich pozagrobowego losu ku przestrodze żywych” [Skuczyński, s. XXIX–XXX]. Guślarz wie, gdzie dusze mogą przebywać – lokalizacja: smoła, dno rzeczki, surowe drewno lub w ogóle różne świata strony (w. 14–16, 18); zachęca biesiadą: „jest jałmużna, są pacierze, / i jedzenie, i napitek” (w. 25–26).

JPOL_E3_E4_Tekstykultury
RKfzZFoJ3QyZq1
Pocztówka ze spektaklu Dziady Adama Mickiewicza w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego Pocztówka ze spektaklu Dziady Adama Mickiewicza w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego Źródło: Józef Sebald, 1904, domena publiczna.
Pocztówka ze spektaklu Dziady Adama Mickiewicza w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego
Józef Sebald, 1904, domena publiczna
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Na podstawie tekstu dramatu Dziady, część II wykonaj polecenia:

Ćwiczenie 2.1

Wyjaśnij, jaką funkcję w dziele Mickiewicza pełni magia. Zwróć uwagę np. na działanie magicznych zaklęć słownych oraz na magiczne przedmioty czy antropomorfizacjęj00000000VB1v50_000tp004antropomorfizację duchów odbywającą się „w trzech odsłonach”.

Ćwiczenie 2.2

Wskaż, ile duchów przybywa na „ucztę”.

Ćwiczenie 2.3

Opisz, jakie przewinienia były powodem błąkania się duchów po zaświatach. Rozważ, czy w dramacie Mickiewicza rodzaj kary jest zależny od winy popełnionej przez człowieka za życia.

Ćwiczenie 2.4

Wymień prawdy moralne, jakie wypowiada chór.

Ćwiczenie 2.5

Uzasadnij, dlaczego wypowiedzi chóru można nazwać pouczeniami moralno‑dydaktycznymi.

Ćwiczenie 2.6

Zacytuj odpowiednie fragmenty, w których Mickiewicz, opisując obrzęd dziadów, przywołuje elementy związane z religią chrześcijańską, oraz te wskazujące na rytuały pogańskie.

Ćwiczenie 2.7

Wskaż, w których fragmentach utworu Mickiewicza przenika się realność i fantastyka.

JPOL_E3_E4_Tekstykultury
ROSa6qJY1LPkJ1
Pocztówka ze spektaklu Dziady Adama Mickiewicza w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego Pocztówka ze spektaklu Dziady Adama Mickiewicza w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego Źródło: Józef Sebald, 1904, domena publiczna.
Pocztówka ze spektaklu Dziady Adama Mickiewicza w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego
Józef Sebald, 1904, domena publiczna
JPOL_E3_E4_Tekstykultury
Ważne!

Kompozycja II części Dziadów jest zwarta. Akcja dzieje się w czasie nocy dziadów, w zamkniętej kaplicy cmentarnej. W dramacie występują przywołujący duchy Guślarz, towarzyszący mu chór wieśniaków oraz zjawy – duchy zmarłych przybywające na obrzęd dziadów. Spotkanie światów ludzi żyjących i zmarłych przynosi korzyści obu stronom: zakłada niesienie pomocy duszom w ich pośmiertnym cierpieniu (poprzez modlitwę, ale też np. posiłek), z drugiej strony – żyjący kierują prośby o pomoc w rozwiązaniu ich ziemskich problemów. Swoistym wprowadzeniem (prologiem) do II części Dziadów jest utwór Upiór.

j00000000VB1v50_000tp004
j00000000VB1v50_0000003K
JPOL_E3_E4_Konteksty

Dziady w popkulturze

Piosenka Baranek, napisana przez Stanisława Staszewskiego, powstała w 1961 roku. Należy do repertuaru zespołu Kult, znalazła się na płycie Tata Kazika.

RwkjFapuKjT8C
Pocztówka ze spektaklu Dziady Adama Mickiewicza w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego
Józef Sebald, 1904, domena publiczna
BaranekStanisław Staszewski
Stanisław Staszewski Baranek

Ech ci ludzie, to brudne świnie, co napletli o mojej dziewczynie.
Jakieś bzdury o jej nałogach, no to po prostu litość, trwoga.
Tak to bywa, gdy ktoś zazdrości, kiedy brak mu własnej miłości,
Plotki płodzi, mnie nie zaszkodzi żadne obce zło na mój sposób widzieć ją.

ref.
Na głowie kwietny ma wianek, w ręku zielony badylek
A przed nią bieży baranek
A nad nią lata motylek
A przed nią bieży baranek
A nad nią lata motylek

Krzywdę robią mojej panience, opluć chcą ją podli zboczeńcy
Topić chcą ją w morzu zawiści
Paranoicy, podli sadyści, utaplani w brudnej rozpuście, a na gębach fałszywy uśmiech
Byle zagnać do swego bagna
Ale wara wam, ja ją przecież lepiej znam

ref.
Na głowie kwietny ma wianek, w ręku zielony badylek
A przed nią bieży baranek
A nad nią lata motylek
A przed nią bieży baranek
A nad nią lata motylek

Znów ją widzieli z jakimś chłopem, znów pojechała do Saint‑Tropez
Znów męczyła się, Boże drogi!
Znów na jachtach myła podłogi, tylko czemu ręce ma białe?!
Chciałem zapytać, zapomniałem
Ciało kłoniąc, skinęła dłonią
Wsparła skroń o skroń
Znów zapadłem w nią jak w toń

Ta dziewczyna pięknie się stara
Kosi pieniądz, ma Jaguara
Trudno prace z miłością zgodzić
Rzadziej może do mnie przychodzić
Tylko pyta, kryjąc rumieniec
Czemu patrzę jak potępieniec
Czemu zgrzytam, kiedy się pyta, czy ma ładny biust
Czemu toczę pianę z ust

ref.
Na głowie kwietny ma wianek, w ręku zielony badylek
A przed nią bieży baranek
A nad nią lata motylek
A przed nią bieży baranek
A nad nią lata motylek

Baranek

Zinterpretuj tekst śpiewanej przez Kazika piosenki Baranek. Odnieś się do następujących poleceń:

Ćwiczenie 3.1

Scharakteryzuj i oceń bohaterów lirycznych utworu: dziewczynę i chłopca.

Ćwiczenie 3.2

Wyjaśnij, jaką rolę odgrywają w utworze figury „motylka” i „baranka”, i „wianka”.

Ćwiczenie 3.3

Wypisz z tekstu piosenki zespołu Kult te elementy, które wpływają na współczesny kontekst opowieści.

Ćwiczenie 3.4

Wytłumacz, czy można powiedzieć, że prawdy moralne, które Mickiewicz wyraził w II części Dziadów, są wciąż aktualne.

j00000000VB1v50_0000004J
JPOL_E3_E4_Konteksty

Inne symbole widm

JPOL_E3_E4_Konteksty
Rb99hXmo8F1nm1
Sowa2 Źródło: Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o., fotografia barwna, licencja: CC BY 3.0.
ILUSTRACJA: Sowa2
Małgorzata Skibińska, Contentplus.pl sp. z o.o., fotografia barwna, licencja: CC BY 3.0
JPOL_E3_E4_Konteksty
Ciekawostka

„Lud wyobrażał sobie duchy zmarłych pod postacią właśnie ptaków […] Chór ptaków nocnych byłby zatem najwłaściwszym co do upostaciowania widm uczestnikiem obrzędu, sprawowanego przez wiejską gromadę. Ale on nie został wcale przyzwany przez Guślarza, przybył za Złym Panem, aby go publicznie oskarżyć przed tą gromadą. A potem nie dozwala Widmu pańskiemu „pożywić się i napoić” – negując istotę obrzędu jako „świętej uczty”. Potencjalnie najstosowniejszy uczestnik obrzędu, Chór ptaków nocnych, staje się mu w konsekwencji najbardziej obcy”. [Skuczyński, s. XXXI–XXXII].

Ćwiczenie 4

W czym widmo Złego Pana przypomina postać mitologicznego Prometeusza? Uzasadnij.

Ćwiczenie 5

Wysłuchaj w internecie poniższych utworów muzycznych, które zawierają motyw „ptaków nocy”, a następnie opisz, jakie emocje wywołała w tobie ta muzyka:

  • Stanisław Moniuszkoj00000000VB1v50_000tp005Stanisław Moniuszko, Widma – chór ptaków nocnych, pieśń I;

  • The Raven [czyt. we rejwen] w wykonaniu holenderskiego zespołu Omniaj00000000VB1v50_000tp006Omnia.

Ćwiczenie 6

Przyjrzyj się „ptakom nocnym” ukazanym na obrazie Gdy rozum śpi, budzą się demony Francisca Goij00000000VB1v50_000tp007Francisca Goi. Wyjaśnij, jaka jest ich funkcja w tym tekście kultury. Czy „ptaki nocne” budzą przerażenie, zaufanie, a może ich obecność jest zupełnie neutralna? Uzasadnij.

j00000000VB1v50_000tp007
j00000000VB1v50_000tp005
j00000000VB1v50_000tp006
j00000000VB1v50_0000005V
JPOL_E3_E4_Preteksty

Dziady a Halloweenj00000000VB1v50_000tp008Halloween

Ćwiczenie 7

Pracując w grupach, przygotujcie w domu (w dowolnie wybranej formie) informacje o Halloween oraz odpowiedzcie na pytania:

  • Jaki charakter mają obchody tego święta w Ameryce?

  • Jaką rolę w tych obchodach odgrywają elementy maskarady i zabawy?

Wskazówka

Zwracamy uwagę na rodowód tradycji (maskaradaj00000000VB1v50_000tp009maskarada, święto zmarłych), genezęj00000000VB1v50_000tp00Agenezę, czas i miejsce obchodów, rodzaj czynności, zabaw, które związane są z tym świętem, najważniejsze postacie i symbole, nawiązania do elementów kultury popularnej, przede wszystkim amerykańskiej. Głównym symbolem święta w Ameryce jest świecąca w środku dynia z wyciętymi zębami; inne popularne symbole to duchy, wampiry, czarownice, trupie czaszki itp.; kolorami święta Halloween są czarny i pomarańczowy.

Ćwiczenie 8

Pracując w grupach, przygotujcie odpowiedzi na pytania:
1) W jakim stopniu tradycja Halloween przyjęła się w Polsce?
2) Które momenty podczas obchodów Halloween przypominają obrzęd Mickiewiczowskich dziadów?

Ćwiczenie 9

Wytłumacz, odwołując się do zdjęć z obchodów Halloween i do obrazu Daniela Maclise’aj00000000VB1v50_000tp00BDaniela Maclise’a, na czym polega zabawa wpisująca się w tradycję współczesnych obchodów święta zmarłych. W odpowiedzi uwzględnij, jakich rekwizytów, strojów i w jakim celu używają uczestnicy zabawy halloweenowej.

R1Epx7Yp0lOec
Snap-Apple Night
Daniel Maclise, Snap-Apple Night, olej na płótnie, prywatna kolekcja, domena publiczna
j00000000VB1v50_000tp008
j00000000VB1v50_000tp009
j00000000VB1v50_000tp00A
j00000000VB1v50_000tp00B
j00000000VB1v50_0000007F
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 10

Rozważ, jaką refleksję o człowieku i świecie prezentuje II część Dziadów. W odpowiedzi przywołaj także odpowiednie cytaty z tekstu Mickiewicza.

Ćwiczenie 11

Przygotujcie inscenizację teatralną II części Dziadów. Osadźcie ją we współczesnej scenerii. Zwróćcie uwagę na rolę reżysera, scenografa, kostiumologa, choreografa, autora muzyki, aktorów, suflera oraz na oświetlenie.

RGVqm9wKwTQBq1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.