Ogniem i mieczem
Pieśń jako środek przekazu tradycji i historii była niezwykle popularna w społeczeństwach w większości niepiśmiennych, a do takich zaliczyć należy ludność zamieszkującą ziemie ruskie wchodzące w skład Rzeczypospolitej. W pieśniach tych przetrwały m.in. informacje o wyprawach kozackich na ziemie tureckie wokół Morza Czarnego. Postaci takich bardów - pieśniarzy przypomniał Henryk Sienkiewicz w powieści „Ogniem i mieczem”. Sposób wykonywania tekstów połączonych z linią melodyczną nazywana bywa melorecytacją.
Czy wiesz, który z utworów powstał jako pieśń przeznaczona do publicznego śpiewu-recytacji?
- Homer – Iliada
- Mikołaj Kopernik – O obrotach sfer niebieskich
- Wiliam Szekspir – Hamlet
- Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz
Problem południowo‑wschodnich rubieży Rzeczypospolitej – Tatarzy, najazdy
W wyniku zajęcia Rusi halicko‑włodzimierskiej (1340‑1366) przez Kazimierza Wielkiego, po włączeniu Podola (1364), a jeszcze bardziej po inkorporacji województw kijowskiego, bracławskiego i wołyńskiego (1569) Polska uwikłana została w problemy południowo‑wschodnich rubieży. Wynikały one przede wszystkim z zagrożenia najazdami tatarskimi. Powodowało to konieczność nieustannej gotowości obronnej poprzez utrzymywanie stałych wojsk oraz wypracowanie modelu szybkiej mobilizacji obrony obywatelskiej w obliczu nagłego zagrożenia.
Znajdź na mapie skalę i wyznacz dwie linie:
pierwszą o szerokości ok. 200 km od wybrzeża Morza Czarnego,
drugą - 500 km od wybrzeży.
Następnie odpowiedz na poniższe pytania.
Czy w obrębie pierwszej z wyznaczonych linii znalazło się dużo miejscowości?
Jak wyglądała sytuacja w poszerzonym obszarze?
Jakie są przyczyny różnicy?
Niemal coroczne najazdy Tatarów powodowały konieczność ciągłego zwoływania pospolitego ruszenia oraz wielkiego zaangażowania sił władcy w utrzymywanie gotowości militarnej, czyli oddziałów zbrojnych, w rozbudowę sieci grodów warownych (zameczków i stanic z załogą), wreszcie aktywnej sieci dyplomatycznej.
Problemy skarbu królewskiego obciążonego tymi wydatkami wymagały uchwalenia stałych podatków i w efekcie zainicjowały ruch szlachty, która stawiała sobie za cel powiększenie dochodów własnych króla tak, by ten nie potrzebował ubiegać się o pomoc finansową. Był to słynny „ruch egzekucyjny”, zwieńczony częściowym sukcesem i stworzeniem tzw. „wojska kwarcianego”, czyli stałej armii przeznaczonej do tzw. „obrony potocznej”.
Kozacy – geneza i charakterystyka zjawiska
Na pograniczu tatarsko‑ukraińskim powstała w XV w. specyficzna formacja społeczna określana mianem „Kozaków”. Była to społeczność męska, zajmująca się przede wszystkim zbieractwem i wojaczką. W stosunku do ziem tatarskich i tureckich ta wojaczka przybierała wręcz znamiona rozboju. Skład społeczny osób przystających do Kozaków był bardzo różny, choć z pewnością - podobnie jak w ogóle społeczności - przewagę mieli wśród nich chłopi. W późniejszym okresie spotkać tam można było także osoby wywodzące się ze szlachty, mieszczaństwa, a nawet zbiegłych skazańców wszelkich stanów.
Zwróć uwagę na elementy oręża, jakie można zauważyć na obrazie - szable, strzelby itd. i dokończ zdanie właściwymi wyrażeniami. Elementy oręża były:
- jednolite
- skromne
- tanie
- bogato zdobione
- wysadzane kamieniami i drogocennymi materiałami
- otaczane były szacunkiem i dbałością
Skąd Kozacy mogli pozyskać taką broń? Gdzie była ona produkowana? Czy Kozacy mieli styczność z kupcami handlującymi taką bronią?
Uzasadnij twierdzenie, że oręż ukazany na obrazie był częścią łupów wojennych.
Historycy spierają się o genezę kozactwa, ale prawdopodobnie na wyodrębnienie się tej grupy miały wpływ najazdy tatarskie na ziemie ludności osiadłej. Były one przyczyną śmierci lub uprowadzenia w niewolę najsłabszych członków grupy, czyli kobiet i dzieci. Mężczyźni, którzy przeżyli, często porzucali osiadły tryb życia, szukając sposobności do zemsty i wzbogacenia się.
Organizacja i rozwój kozaczyzny
Początkowo pojedynczy zbiegowie, uciekający przed tradycyjnym życiem społecznym, udawali się na tzw. „niż” czy „ZaporożeZaporoże”. Stosunkowo szybko zaczęli łączyć się w większe grupy i wytwarzać własne, odmienne normy życia społecznego. Była to swoista demokracja wojenna, która wyłaniała na czas konkretnej wyprawy dowódców, zwanych atamanami kozackimi.
Z biegiem czasu wytworzyła się też organizacja łącząca poszczególne grupy w formie tzw. „siczy”, czyli miejsca, gdzie w umocnionym obozie (koszu) można było się zebrać i prowadzić narady dotyczące planowanych wypraw czy wyboru głównodowodzącego (hetmana). Najsłynniejsza sicz znajdowała się na wyspie Chortycy za porohami.
Bez progów skalnych grodzących nurt Dniepru, największej ukraińskiej rzeki, nie byłoby prawdopodobnie Kozacczyzny. Łańcuchy podwodnych skał, stanowiących wielkie utrudnienie dla statków, nie dawały szans na rozwój osadnictwa (o miastach nawet nie wspominając), pozwalały jednak na stworzenie niedostępnego schronienia wśród dnieprowych rozlewisk tym, którzy mieli dość odwagi, by przez porohy się przeprawić.
Francuski inżynier Guillaume de Beauplan w swoim dziennikudzienniku pisał, że „jedne są pod wodą, drugie na równi z wodą, a inne wystają ponad wodę na 8 do 10 stóp i są wielkie jak domy. Są tak blisko jedne drugich, że stanowią tamę, która wstrzymuje bieg rzeki, która potem spada z wysokości od 5 do 7 stóp”. Dodawał też, że „wśród Kozaków nikt nie może być uznany za prawdziwego Kozaka, kto nie przebędzie wszystkich porohów”.
Odległość od pierwszego do ostatniego porohu wynosiła ok. 65 km. Klasycznych progów, przegradzających cały nurt rzeki było około trzydziestu. W czasie wiosennego przyboru woda przykrywała je wszystkie, z wyjątkiem progu zwanego Nienasytcem, który latem wystawał nad wodę nawet do 4 metrów. Niebezpieczeństwo przeprawy wzmagał bystry nurt rzeki.
O groźbach związanych z poruszaniem się po Dnieprze świadczy nawet nazwa małej wysepki znajdującej się za ostatnim porohem - Kaszewarnica („gotowana kasza”). Jak piszepisze Beauplan, nazwa wzięła się stąd, że Kozacy „przez to chcieli oznaczyć swoją radość, że bez wypadku przeszli porohy. Na tej wyspie, po skończonej wyprawie, odprawiają ucztę, na której jedną z pierwszych potraw jest kasza jaglana”.
Liczba samych porohów była sporna i różnie w różnych czasach przyjmowana. Teraz już ich nie ma, bo zostały zalane wodami zbiornika Dnieprowskiej Elektrowni Wodnej.
Kozacy od końca XV w., i coraz intensywniej w XVI w., najeżdżali ziemie Imperium Osmańskiego. Budowali specjalne łodzie zwane czajkami, na których przeprawiali się przez Morze Czarne i docierali m.in. do Trapezuntu, Synopy, Warny, podchodząc pod mury stołecznego Stambułu. Zaostrzało to i tak napięte stosunki polsko‑tureckie.
Narastanie napięć na ziemiach ukrainnych – powstania kozackie, problemy religijne, rozwój gospodarczy – jego dobre i złe strony
Od końca XVI w. zaczęły narastać napięcia między Kozakami a władzami Rzeczypospolitej. Wynikały one przede wszystkim z tego, że Kozacy nie mieścili się w dość sztywnych ramach systemu stanowego. Nie byli ani szlachtą, ani chłopami, ani mieszczanami. Ich status najbardziej zbliżony był do wojska, ale dopiero wówczas, gdy zaczęto ich zaciągać na służbę, czyli wpisywać do specjalnego rejestru (tzw. kozacy rejestrowi).
Od lat 1591‑1593, kiedy walkę o prawa kozackie rozpoczął Krzysztof KosińskiKrzysztof Kosiński, co kilka lat wybuchały kolejne bunty. Przebiegały z różną siłą i aktywnością powstańców, ale zazwyczaj miały charakter lokalny (województwo kijowskie i bracławskie).
Stłumienie w 1638 r. powstania Jakuba Ostrzanina przyniosło ziemiom ukraińskim dziesięcioletni okres spokoju i przyspieszonego rozwoju. Coraz bardziej jednak usztywniały się podziały stanowe i brakowało w nich miejsca dla Kozaków, których próbowano przypisać do stanu chłopskiego.
Dodatkowym czynnikiem, potęgującym napięcie na ziemiach ruskich, był problem religijny i niepełne zaakceptowanie warunków unii kościelnej w Brześciu z 1598 r. Kozacy poparli - podobnie jak doły społeczne - tradycyjne prawosławie, stając się jego najważniejszym sojusznikiem. Tym samym, każde powstanie kozackie od lat 20. XVII w. miało także podtekst „wojny religijnej”, co z pewnością ułatwiało wszystkim „zbuntowanym” budowę poczucia odrębności.
Powstania kozackie XVI‑XVIII w.
Lata | Nazwa powstania |
1591‑1593 | powstanie Kosińskiego |
1594‑1596 | powstanie Nalewajki |
1625 | powstanie Żmajły |
1630 | powstanie Fedorowicza |
1635 | powstanie Sulimy |
1637 | powstanie Pawluka |
1638 | powstanie Ostrzanina |
1648‑1655 | powstanie Chmielnickiego |
1702‑1704 | powstanie Paleja |
1734, 1750 | powstania hajdamackie |
1768 | koliszczyzna (powstanie Gonty i Żeleźniaka) |
Ponad 50 lat minęło od wybuchu pierwszego z powstań kozackich, powstania Kosińskiego, zanim w 1648 r. wybuchło powstanie Chmielnickiego. Jednocześnie było ono ósmym, dużym powstaniem w tym przedziale czasu.
Jak oceniasz (na podstawie tabeli z wykazem powstań kozackich oraz komentarza pod tabelą) umiejętności polityczne dostrzegania problemów i ich rozwiązywania posiadane przez warstwy rządzące Rzeczpospolitą (sejmy walne, kanclerzy, hetmanów, króla – w tym okresie panowało kolejno 3 królów elekcyjnych)?
Omów przyczyny powstań kozackich z końca XVI i pocz. XVII w. (społeczne, religijne, narodowościowe, ewentualnie związane z ustrojem państwa). Którą grupę przyczyn uważasz za najważniejszą?
Powstanie Chmielnickiego
Największe powstanie kozackie na Ukrainie wybuchło w 1648 r. Przyczyny zrywu były podobne, jak przy poprzednich buntach. Na dodatek wszystkich Kozaków pozostających poza rejestrem (od poprzedniego powstania ograniczono ich liczbę do 6 tys.) zaczęto traktować jak zwyczajnych chłopów.
Do niezadowolonych należał również Bohdan Chmielnicki, który miał wprawdzie pochodzenie szlacheckie i należał do starszyzny kozackiej, ale to nie uchroniło go przed nadużyciem władzy ze strony administracji państwowej. Stanął na czele wszystkich niezadowolonych, a po ucieczce na Sicz namówił rozgoryczonych Kozaków do podjęcia walki.
Porównaj oba portrety. Udziel odpowiedzi na pytanie, czy daleko idące podobieństwo przedstawień obu postaci wynikało z:
- pokrewieństwa
- tradycji przedstawienia osoby króla
- chęci podkreślenia znaczenia, jakie zdobył Chmielnicki
Najważniejszą sprawą dla przyszłych zwycięstw powstańców stało się zawiązanie sojuszu z dotychczasowymi śmiertelnymi wrogami - Tatarami. Wyrównało to szanse w przyszłej konfrontacji z armią polską. Kozacy byli doskonałymi piechurami, świetnie walczącymi w tzw. „taborze”, natomiast Polacy zdobywali przewagę, używając jazdy. Wojska tatarskie wyrównywały tę dysproporcję i zapewniły Kozakom błyskotliwe zwycięstwa w początkowej fazie powstania. Potwierdziły to kolejne zwycięskie dla powstańców bitwy pod: Żółtymi Wodami (29 kwietnia‑16 maja 1648 r.), Korsuniem (26 maja 1648 r.), Piławcami (20‑23 września 1648 r.). Pasmo sukcesów przerwała dopiero klęska wojsk kozacko‑tatarskich pod Beresteczkiem (28‑30 czerwca 1651 r.).
Jaką funkcję pełniły wozy taboru w trakcie bitwy, a jaką w czasie przemieszczania się oddziałów kozackich?
Określ najdalszy zasięg powstania Chmielnickiego. Jakie ośrodki miejskie Rzeczpospolitej były zagrożone przez Kozaków?
Społeczne skutki powstania Chmielnickiego
Powstanie w 1648 r. przybrało od początku niezwykle żywiołowy i krwawy charakter. Niezadowolenie Kozaków i przyłączających się do nich dołów społecznych, tzw. „czerni”, kierowało się przeciwko tym, których uznawali za winnych „ucisku” i „niesprawiedliwości”.
Do grona tego zaliczono przede wszystkim szlachtę posesjonacką (posiadającą średniej wielkości majątki ziemskie), dzierżawców (arendarzy) folwarków w wielkich majątkach magnackich i królewszczyznach, którymi byli przeważnie Żydzi, wreszcie uprzywilejowane duchowieństwo katolickie. Dochodziło do masowych mordów, a w odwecie do równie krwawych pacyfikacji ludności wiejskiej i Kozaków. Przerażona szlachta i wszyscy zagrożeni zaczęli w popłochu uciekać z terenów ogarniętych powstaniem. Najsłynniejszym przykładem takiego rozpaczliwego szukania schronienia był marsz księcia Jaremy Wiśniowieckiego z jego zadnieprzańskich dóbr na północ, na litewskie ziemie nieogarnięte ogniem powstania.
W wyniku ucieczki szlachty ruskiej i jej długoletniego przebywania poza swoimi ziemiami doszło do przyspieszonej polonizacji i katolicyzacji starych ruskich rodów. Książę Jarema, dzięki opisowi jego zasług w ratowaniu zagrożonych Żydów, zyskał wielką popularność niemal we wszystkich gminach żydowskich Europy. Strony konfliktu nie chciały pójść na ustępstwa, a pamięć wzajemnie wyrządzonych krzywdach utrudniała porozumienie.
Ugoda perejasławska (1654)
Rozmiary powstania przerosły najśmielsze oczekiwania samych buntowników, ale chyba też elit Rzeczypospolitej. „Naród polityczny” (szlachta), a więc ta część społeczeństwa, która miała wpływ na decyzje polityczne, zdawała sobie sprawę z konieczności zawarcia jakiejś ugody. Po dojściu w 1648 r. wojsk kozacko‑tatarskich pod mury Lwowa i Zamościa także druga strona zdała sobie sprawę, że dalej raczej już się nie posunie, ale wyobrażenia obu stron o porozumieniu były zdecydowanie różne.
Kozacy chcieli znaczącego powiększenia rejestru i przyznania im przywilejów, podobnych do tych, które miała szlachta oraz równouprawnienia dla Kościoła prawosławnego. Polacy natomiast chcieli jak najbardziej ograniczyć liczbę Kozaków rejestrowych i powrotu ziem ukrainnych do poprzednich struktur społecznych, czyli przywrócenia systemu stanowego z wszystkim przywilejami szlacheckimi, z których częściowo korzystać mogliby Kozacy rejestrowi. Wyrazem takich porozumień były ugody: zborowska (1649 r. - 40 tys. rejestrowych) oraz w Białej Cerkwi (1651 r. - 20 tys.).
Nie wróżyło to rychłej zgody i doprowadziło do zawarcia porozumienia Kozaków z Rosją w Perejesławiu w 1654 r. Wprawdzie car zaproponował Kozakom znacznie mniej swobody niż król Rzeczpospolitej, ale gwarantował niedopuszczenie do powrotu na Ukrainę wygnanej szlachty i zastąpienie lokalnych elit Kozakami.
Unia w Hadziaczu (1658)
Porozumienie Kozaków z carem było z punktu widzenia Rzeczypospolitej kolejnym aktem zdrady, a w stosunkach z Rosją było równoznaczne z wypowiedzeniem wojny (która rzeczywiście wybuchła). Dla osłabionych struktur państwowych było to nie lada wyzwanie.
Początkowe sukcesy Rosjan, zajęcie olbrzymich obszarów Litwy, łącznie ze stołecznym Wilnem, wreszcie najazd szwedzki w 1655 r., nie przerwały walk na Ukrainie, która stała się obiektem rywalizacji wszystkich państw sąsiednich.
Po śmierci Chmielnickiego jego następcą został Iwan Wyhowski, który powrócił do koncepcji ugody z Polakami. Podpisał on w 1658 r. w Hadziaczu na Zadnieprzu akt zwany „unią hadziacką”. Dokument ten przewidywał przekształcenie Rzeczypospolitej w państwo trójczłonowe, w którym obok Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego funkcjonować miało - składające się z byłych województw kijowskiego, bracławskiego i czernichowskiego - Księstwo Ruskie ze stolicą w Kijowie. Powołać miano urzędy centralne: marszałka, kanclerza i wybieralnego hetmana. Kolejnym ustępstwem było nadanie przywilejów Kościołowi prawosławnemu (analogicznych jak dla katolickiego w pozostałych krajach), założenie Akademii w Kijowie, powstanie odrębnego Trybunału (sądu najwyższego). Starszyzna kozacka została nobilitowana i corocznie miały być nobilitowane kolejne grupy Kozaków. Zdecydowano też o powrocie szlachty, która uciekła przed powstańcami, do ich majątków na terenie Ukrainy. Liczbę Kozaków rejestrowych ustalono na 30 tys.
Porównaj z punktu widzenia interesów Kozaczyzny postanowienia ugody perejasławskiej i hadziackiej. Dlaczego ugoda hadziacka, pomimo korzystnego dla Kozaków charakteru, nie została skutecznie wdrożona?
W jaki sposób wybuch powstania Chmielnickiego i brak umiejętności szybkiego rozwiązania tego problemu (trwała ugoda lub szybkie stłumienie) zmienił sytuację międzynarodową Rzeczpospolitej?
W oparciu o bieżącą lekcję oraz wiadomości z poprzedniej, dotyczące wojen polsko‑rosyjskich w XVII w. określ, które z państw - Rzeczpospolita czy Rosja - posiadała przewagę:
w roku 1634 – weź pod uwagę postanowienia rozejmu zawartego w Polanowie,
w roku 1677 – weź pod uwagę postanowienia traktatu przyjętego w Andruszowie.
Czego chciał Chmielnicki?
Najważniejszą postacią powstania kozackiego z 1648 r. był bez wątpienia hetman Bohdan Chmielnicki. Wprawdzie w początkach powstania zapewne po części kierowały nim prywatne krzywdy, jednak szybko stał się wyrazicielem woli większości społeczności ziem ruskich. Widziano w nim niekwestionowanego przywódcę o olbrzymim autorytecie, stąd ważne było określenie jego rzeczywistych celów.
Sprawa jest o tyle drażliwa, że również dzisiaj ocena ta rzutuje na emocje narodowe: Ukraińców, Polaków i Rosjan.
Początkowo Chmielnicki chciał rozstrzygnięć, które w ramach Rzeczypospolitej zapewnią realizację postulatów kozackich. Sprowadzały się one do włączenia tej postrzeganej jako wojsko grupy do elit stanowych, czyli upodobnienie jej do szlachty.
W miarę jak spełnienie tego postulatu stawało się coraz mniej realne, hetman zaczął brać pod uwagę również inne rozwiązania: realizację tych postulatów w oparciu o Rosję, Turcję i wreszcie – stworzenie samodzielnego państwa. Podstawowym celem pozostawało wykreowanie Kozaków na elity polityczne i społeczne ziem ukraińskich.
Ukraina w drugiej połowie XVII i w XVIII w.
Unia hadziacka z 1658 r., mimo pozornie daleko idących ustępstw ze strony Rzeczypospolitej, nie spowodowała wzrostu poparcia dla porozumienia z Polakami. Wręcz przeciwnie. Antagonistyczne grupy zaczęły walczyć między sobą, a zwycięstwo przez jakiś czas pozostawało przy frakcji prorosyjskiej z synem Chmielnickiego, Jerzym, na czele.
Rozdarcie społeczności ukraińskiej między trzy opcje: polską, rosyjską i turecką trwało również w XVIII w., a podział na Ukrainę Lewobrzeżną (rosyjską) i Prawobrzeżną (polską) nie zapobiegł walkom toczonym często z podszeptu obu wrogich państw. Taki charakter miały słynne ruchy hajdamackie czy koliszczyzna z najsłynniejszą rzezią humańską.
Jeśli chcesz wiedzieć więcej
Hajdamacy (z tureckiego hajdmak – rabować, ścigać) – uczestnicy zbrojnych napadów rozbójniczych na terytorium Ukrainy Prawobrzeżnej w składzie Rzeczypospolitej w XVIII wieku. Wywodzili się ze zbiegłego ukraińskiego chłopstwa, zubożałych mieszczan i Kozaków zaporoskich. Działali w luźnych grupach, które w miarę potrzeby łączyły się ze sobą, a w trakcie wypraw łupieżczych pozyskiwali miejscową czerń (chłopstwo ruskie).
Koliszczyzna lub koliwszczyzna – zbrojne wystąpienie hajdamaków, którzy uzyskali wsparcie ruskiego chłopstwa pańszczyźnianego oraz Kozaków przybyłych z terenów podległych Rosji.
Przyczyny powstania jest trudno określić jednoznacznie. Na pewno był to bunt chłopski o podłożu narodowym i społecznym (polityka kresowa polskiej szlachty, zwiększenie ciężarów pańszczyźnianych) oraz wyznaniowym (rywalizacja kościołów prawosławnego i unickiego). Istotny jest także aspekt osobistych ambicji jego kozackich przywódców. Trzeba też pamiętać o tym, że właśnie w tym czasie trwała konfederacja barska i prawdopodobne są przypuszczenia o inspirującej roli Rosji. Jakiś wpływ mogła mieć również działalność Cerkwi prawosławnej, która w swojej działalności agitacyjnej posługiwała się hasłem obrony prawosławia przeciwko konfederatom barskim, którzy przecież domagali się ograniczenia praw innowierców w imię obrony katolicyzmu.
Powstanie było więc skierowane przeciwko istniejącemu ładowi społecznemu, a w praktyce przeciw szlachcie polskiej, ludności żydowskiej, Kościołowi unickiemu i rzymskokatolickiemu. Trwało od czerwca do lipca 1768 roku na Ukrainie Prawobrzeżnej. Przywódcami ruchu byli Maksym Żeleźniak i Iwan Gonta. Zostało stłumione przez niezależnie działające wojska rosyjskie i polskie.
Na początkowym etapie powstania wydarzenia nie miały jeszcze tak krwawego charakteru, jaki przybrały w dalszych działaniach buntowników. Wynikało to m.in. z faktu, iż napadane dwory były najczęściej już porzucone przez swoich właścicieli, toteż napastnicy zwykle ograniczali się do grabieży, demolowania dworów szlacheckich i zabudowań gospodarczych oraz niszczenia płodów rolnych i dokumentów urzędowych (usuwanie śladów dotychczasowej administracji).
W toku powstania bardzo szybko doszło zwiększenia stopnia terroru. Przejawiało się to masowymi mordami Polaków, Żydów i duchowieństwa rzymskokatolickiego i unickiego. Z tych pogromów największe rozmiary osiągnęła rzeź humańska. We wspomnieniach z tamtego okresu zwraca się główną uwagę na brutalność działań buntowników (stosowanie wymyślnych tortur). Liczbę ofiar koliszczyzny szacuje się na 100 do 200 tysięcy ofiar.
Nie wiadomo, skąd wzięła się nazwa „koliszczyzna”: być może od słów „kolej”, „kolejno”, „po kolei”, które mają jakoby pochodzić od wyrażenia „służba kolejna”, tj. od konieczności ponoszenia przez kozaków ciężaru służby w majątkach magnackich; wg innej wersji, która jest bardziej rozpowszechniona w literaturze - od słowa „kolij”, oznaczającego na Naddnieprzu osoby odpowiedzialne za ubój zwierząt (rzeźników) - echo tej koncepcji znajdujemy w scenie święcenia noży w dużo późniejszym poemacie Tarasa Szewczenki Hajdamacy (1841 rok).
Rzeź humańska (lub „Rzeź w Humaniu”) – wymordowanie po zdobyciu miasta 21 czerwca 1768 roku załogi twierdzy, polskich mieszkańców oraz Żydów i duchowieństwa (zarówno katolickiego, jak i unickiego), a także ludności, która schroniła się w Humaniu w obawie przed pogromami podczas buntu Kozaków i ruskiego chłopstwa (tzw. koliszczyzny). Wśród ofiar było wiele kobiet i dzieci. Władysław Serczyk w swojej książce Hajdamacy(1)(1) tak ją opisywał: „Tłumy powstańców wdarły się do środka miasta [...] W kościołach, synagodze i ratuszu skupiła się większość szlachty i Żydów. Księża katoliccy komunikowali i udzielali absolucji [...] rozpoczęła się rzeź zainicjowana najprawdopodobniej przez żądnych zemsty chłopów. Według współczesnych świadectw w samej tylko synagodze poniosło śmierć około trzech tysięcy Żydów. Zabijano i męczono. Żydom obcinano ręce i uszy. Wyciągano ich poza tym z piwnic, domów, a nawet - rowów, gdzie daremnie szukali schronienia. Kolejnymi ofiarami nienawiści powstańczego tłumu stali się księża katoliccy i uniccy”. Liczba ofiar jest nieznana. Według różnych źródeł waha się od 2 do 20 tysięcy. Wł. Serczyk stwierdził w 1972 r.(2)(2), że liczby zamordowanych w Humaniu nie da się jednoznacznie ustalić, podkreślał jednak, iż ofiary „należy szacować nie w setkach, lecz w tysiącach”. Rzeź humańska była ogromnym wstrząsem dla polskiej opinii z powodu dokonanych w jej czasie okrucieństw.
