Karpaty Zewnętrzne – Beskidy i Pogórze Karpackie
Karpaty, ze względu na budowę geologiczną, dzielą się na dwie różniące się od siebie części – zewnętrzną i wewnętrzną. Do Karpat Zewnętrznych zaliczają się Beskidy, które są średnimi górami fałdowymi, a także niskie Pogórze Karpackie. Karpaty Wewnętrzne to Tatry – najwyższe pasmo całych gór – oraz Pieniny i kotlina Podhala.
gdzie leżą Karpaty i jak nazywają się główne ich pasma;
co to są i jak przebiegają fałdowe ruchy górotwórcze;
w jaki sposób wysokość bezwzględna wpływa na klimat i roślinność.
dokonywać podziału Beskidów na mniejsze regiony;
wyjaśniać przebieg kształtowania się Karpat Zewnętrznych;
wskazywać różnice między krajobrazami Beskidów i Pogórza Karpackiego;
charakteryzować klimat, hydrografię, gleby i roślinność Karpat Zewnętrznych.
1. Położenie, budowa geologiczna i rzeźba Karpat Zewnętrznych
Łańcuch Karpat położony jest w Europie Środkowej i ciągnie się łukiem o długości 1300 km od Rumunii na południu przez Ukrainę i Słowację do Polski na północy. Małe fragmenty Karpat znajdują się też na terenie Republiki Czeskiej, Węgier i Serbii. Największa część gór leży w Rumunii – są to niemal całe Karpaty Południowe i większość Karpat Wschodnich. Polsce przypadła połowa Karpat Zachodnich oraz skrawek Karpat Wschodnich (Bieszczady). Znajdują się one na południowym wschodzie naszego kraju, wzdłuż całej granicy ze Słowacją i części granicy z Ukrainą.
Po raz pierwszy nazwę Karpaty wymienił Ptolemeusz w II wieku naszej ery. A nazwa Karpaty pochodzi prawdopodobnie od plemienia Karpów mieszkającego na terytorium obecnych Karpat Wschodnich.
Korzystając z tematycznych map Europy, wskaż Karpaty oraz ich części leżące w poszczególnych krajach.
Wchodzące w skład Karpat Zewnętrznych Beskidy to liczne pasma gór średnich rozciągające się w ogólnym kierunku wschód‑zachód. Najwyższym z nich jest Beskid Żywiecki z Babią Górą wznoszącą się 1725 m n.p.m. Pozostałe wyższe pasma osiągają wysokości nieco ponad 1000 m n.p.m., np. Bieszczady z Tarnicą (1346 m), Gorce z Turbaczem (1310 m), Beskid Śląski ze Skrzycznem (1257 m), Beskid Sądecki z Radziejową (1262 m), Beskid Wyspowy z Mogielnicą (1170 m).
Na przedpolu Beskidów znajduje się znacznie już niższe Pogórze Karpackie, którego wysokości sięgają do około 500 m n.p.m.
Podział tych regionów na mniejsze jednostki wg Kondrackiego jest dosyć skomplikowany. W powszechnym użyciu są nazwy ww. najwyższych pasm beskidzkich m.in. ze względu na popularność wśród turystów. Niekiedy na mapach używa się też jednostek wyższego rzędu dzielących Beskidy na Zachodnie, Środkowe i Wschodnie.
Z poniższych map odczytaj:
nazwy pasm wchodzących w skład Beskidów Zachodnich, Środkowych i Wschodnich;
maksymalne wysokości bezwzględne tych pasm;
nazwy Pogórzy Karpackich i ich wysokości bezwzględne.
Karpaty Zewnętrzne zbudowane są ze skał osadowych, które utworzyły się na dnie morza pokrywającego te tereny w mezozoiku i na początku kenozoiku. Najgłębiej zalegają mezozoiczne wapienie i margle. Nad nimi osadziły się grube naprzemianległe warstwy piaskowców i łupków, tworzące tzw. flisz karpackiflisz karpacki. W czasie orogenezy alpejskiej warstwy te zostały silnie pofałdowane i w ten sposób powstała zasadnicza rzeźba gór średnich w Beskidach. W dalszej części ery kenozoicznej erozyjna działalność rzek spływających z gór przyczyniła się do powstania długich i dosyć głębokich dolin. Rzeki te porozcinały także wzniesienia Pogórza Karpackiego, choć tu ich doliny są znacznie płytsze. Pogórze jest niższe od Beskidów, gdyż:
zostało w mniejszym stopniu pofałdowane ze względu na większą odległość od głównej strefy fałdowań;
zostało w większym stopniu zrównane, bowiem intensywniej działały tam procesy denudacyjne m.in. związane z maksymalnym zasięgiem zlodowacenia południowopolskiego i akumulacją wodnolodowcową.
Na Pogórzu Ciężkowickim znajduje się tzw. „Skamieniałe Miasto” złożone z licznych form skalnych o niezwykłych kształtach. Powstały one w wyniku nierównomiernego wietrzenia piaskowców mających zróżnicowaną twardość i tym samym odporność na wietrzenie.
W krajobrazach Beskidów dominują pofałdowane tereny, na które składają się pasma kopulastych wzniesień mogących osiągać kilkaset metrów wysokości względnej. Pomiędzy tymi pasmami przez wiele kilometrów ciągną się głębokie doliny rzeczne. W miejscach ujść mniejszych rzek do większych doliny te łączą się, tworząc rozległe kotliny, np. Kotlinę Żywiecką, Kotlinę Sądecką czy Doły Jasielsko‑Sanockie.
Najbardziej urozmaicone, najwyższe i największe obszarowo są w Polsce Beskidy Zachodnie. Beskidy Środkowe, czyli Beskid Niski cechuje się słabszym, jak na góry, pofałdowaniem terenu i wysokościami bezwzględnymi nie przekraczającymi 1000 m. Beskidy Wschodnie to w Polsce zachodnia część Bieszczad z ponownie silnym pofałdowaniem terenu i grzbietami górskimi sięgającymi powyżej 1300 m n.p.m.
Na Pogórzu Karpackim teren jest już znacznie słabiej pofałdowany niż w Beskidach i może przypominać krajobraz wyżyn.
Wyjaśnij pochodzenie nazw: Beskid Mały, Beskid Niski, Beskid Wyspowy.
2. Klimat, wody, gleby i roślinność Karpat Zewnętrznych
Klimat Karpat Zewnętrznych ma charakter górski, tzn. jest ściśle związany z wysokością nad poziomem morza. Na mapach klimatycznych wyraźnie zaznacza się spadek temperatury i wzrost opadów wraz ze wzrostem wysokości bezwzględnej. Dotyczy to zwłaszcza temperatur powietrza w Beskidach, które spadają zgodnie z gradientem 0,6°C na każde 100 m wysokości. Ponadto w części wschodniej wzrasta kontynentalizm klimatu, co przejawia się głównie niższymi temperaturami w zimie – w bieszczadzkiej miejscowości Stuposiany notowane są rekordowe dla Polski mrozy.
W przypadku opadów duże znaczenie ma bariera górska, jaką są Karpaty Zewnętrzne dla wilgotnego powietrza napływającego z północy (na barierze tej często zatrzymują się chmury deszczowe).
Beskidy są obszarem źródłowym dla wielu rzek, w tym naszej najdłuższej – Wisły, która wypływa spod Baraniej Góry (1220 m n.p.m.) w Beskidzie Śląskim. Większość beskidzkich rzek płynie w ogólnym kierunku z południa na północ i uchodzi właśnie do Wisły lub jej dopływów.
Duży beskidzki system rzeczny Dunajca i Popradu ma swoje źródła w innych górach. Odszukaj te źródła na mapie hipsometrycznejmapie hipsometrycznej.
Orawa i Strwiąż to beskidzkie rzeki, które nie uchodzą do Wisły, a nawet nie należą do zlewiska Morza Bałtyckiego. Znajdź te rzeki na mapiemapie i ustal, do których dorzeczy oraz zlewiskdorzeczy oraz zlewisk one należą.
Gleby w Beskidach również mają charakter górski, toteż nie zaliczają się do najlepszych. Na glinach stokowych wytworzyły się głównie słabe gleby płowe i zakwaszone brunatne. W wyższych partiach gór występują słabo wykształcone gleby inicjalne. Jedynie na niektórych odcinkach dolin rzecznych pojawiają się urodzajne mady, ale są to zazwyczaj bardzo wąskie pasy ziemi, gdyż akumulacja rzeczna w górach jest znacznie mniejsza niż na nizinach. Na Pogórzu w okolicach Przemyśla występują czarnoziemy, które wytworzyły się na niewielkich skrawkach pokryw lessowych.
Dominującą roślinnością naturalną Beskidów są lasy mieszane złożone głównie ze świerków, jodeł, modrzewi, buków, grabów, a ponadto sosen, dębów i olch. Piętrowy układ roślinności najbardziej wyraźnie zaznacza się na stokach Babiej Góry, gdzie ponad lasami iglastymi występuje formacja kosodrzewiny, a sam wierzchołek pokrywa rumowisko skalne. Z kolei w Bieszczadach nie ma górnego piętra lasu iglastego, a las liściasty i mieszany poprzez roślinność krzaczastą szybko przechodzi w trawiaste łąki zwane tam połoninamipołoninami.
Obszar Karpat Zewnętrznych, a zwłaszcza Beskidów ma dużą wartość przyrodniczą. Zachowało się na nim wiele terenów nie zmienionych przez człowieka, na których w naturalny sposób rozwija się świat roślinny oraz zwierzęcy, np. w Bieszczadach żyją niedźwiedzie brunatne, rysie, wilki, żmije. Znaczna część tych obszarów objęta została ochroną prawną – mamy tu m.in. 4 parki narodowe (Babiogórski PN, Gorczański PN, Magurski PN i Bieszczadzki PN), kilkanaście parków krajobrazowych oraz wiele rezerwatów i pomników przyrody. Ponadto cały Babiogórski Park Narodowy i większa część Bieszczadzkiego Parku Narodowego zaliczone zostały do międzynarodowych rezerwatów biosfery UNESCO Man and Biosphere.
Korzystając z mapy ochrony przyrodymapy ochrony przyrody, przypomnij podstawowe informacje o ważniejszych obszarach chronionych znajdujących się w Karpatach Zewnętrznych.
Dowiedz się z Internetu, które obszary Bieszczadów i dlaczego właśnie te weszły w skład rezerwatu biosfery UNESCO „Karpaty Wschodnie”.
Podsumowanie
Karpaty to duży łańcuch górski leżący w Europie Środkowej, głównie na terenie Rumunii, Ukrainy, Słowacji i Polski.
Karpaty zajmują południowo‑wschodnią część Polski, wzdłuż całej naszej granicy ze Słowacją i części granicy z Ukrainą.
Polska część gór dzieli się na Karpaty Wewnętrzne, tj. Tatry, Podhale, Pieniny oraz Karpaty Zewnętrzne, tj. Beskidy i Pogórze Karpackie.
Najwyższym szczytem Karpat Zewnętrznych jest Babia Góra (1725 m n.p.m.) leżąca w Beskidzie Żywieckim.
Beskidy zbudowane są z tzw. fliszu karpackiego, czyli naprzemianległych warstw piaskowców i łupków, które zostały sfałdowane podczas alpejskich ruchów górotwórczych.
Beskidy mają charakter średnich gór fałdowych cechujących się licznymi pasmami kopulastych wzniesień, pomiędzy którymi rzeki spływające z gór wyżłobiły długie i głębokie doliny.
Na przedpolu Beskidów znajduje się znacznie niższe Pogórze Karpackie, którego krajobraz jest podobny do wyżyny; to dlatego, że Pogórze było słabiej wypiętrzone i bardziej intensywnie działały tam procesy denudacyjne.
Klimat Karpat Zewnętrznych ma charakter górski (zwłaszcza w Beskidach), co oznacza obniżone temperatury i zwiększone opady. W Bieszczadach zaznacza się wpływ kontynentalnych mas powietrza ze wschodu, co skutkuje głównie silnymi mrozami w zimie.
W Beskidach dominują słabe gleby płowe i kwaśne brunatne, na których rosną głównie lasy mieszane.
Na terenie Karpat Zewnętrznych znajduje się wiele chronionych obszarów i obiektów przyrodniczych, w tym cztery parki narodowe:
Babiogórski PN – utworzony w 1954 r. ze względu na m.in. regularny układ pięter roślinnych (rumowisko skalne na wierzchołku, murawy wysokogórskie, kosodrzewina, regle), wywierzyska, źródła, potoki, malownicze krajobrazy;
Bieszczadzki PN – utworzony w 1973 r. ze względu m.in. unikalne krajobrazy połonin, bukowo‑jodłowo‑świerkowe lasy mieszane, wiele gatunków dzikich zwierząt, np. niedźwiedzie, wilki, rysie, żbiki, żmije, węże;
Gorczański PN – utworzony w 1980 r. ze względu m.in. na fragmenty pierwotnej Puszczy Karpackiej z jodłami i bukami, a także bogatą inną florę oraz faunę, np. jelenie karpackie, żbiki, wydry, gronostaje, głuszce;
Magurski PN – utworzony w 1995 r. ze względu m.in. na piaskowcowe wychodnie skalne o fantazyjnych kształtach, jaskinie w masywie Magury Wątkowskiej, bogatą roślinność regla dolnego, łąk i torfowisk.
Wybierz dwa pasma Beskidów i dokonaj analizy porównawczej ich krajobrazów – sporządź w zeszycie krótki opis wzbogacony odpowiednimi ilustracjami (zdjęciami).
Zobacz także
Płytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórczePłytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórcze
Wietrzenie skałWietrzenie skał
Geologiczna przeszłość PolskiGeologiczna przeszłość Polski
Jak powstały góry i skąd wziął się węgiel w PolsceJak powstały góry i skąd wziął się węgiel w Polsce
Współczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczneWspółczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczne
Cechy klimatu PolskiCechy klimatu Polski
Wody powierzchniowe i podziemne w PolsceWody powierzchniowe i podziemne w Polsce
Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze PolskiZróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polski
Ochrona środowiska w PolsceOchrona środowiska w Polsce
Geograficzne regiony PolskiGeograficzne regiony Polski
Słowniczek
naprzemianległe warstwy piaskowców i łupków (miejscami też zlepieńców i iłowców), które osadziły się na dnie morza pokrywającego obszar dzisiejszych Karpat w erze mezozoicznej i na początku kenozoicznej; podczas orogenezy alpejskiej warstwy te zostały silnie pofałdowane
lokalna nazwa łąki wysokogórskiej w Bieszczadach
Zadania
Wskaż nazwy państw, na terenie których znajdują się Karpaty.
- Republika Czeska
- Polska
- Rumunia
- Słowacja
- Ukraina
- Białoruś
- Niemcy
- Federacja Rosyjska
Wymienione nazwy regionów Karpat przyporządkuj do odpowiednich kategorii.
Pieniny, Tatry, Pogórze Karpackie, Podhale, Beskidy
| Karpaty Wewnętrzne | |
|---|---|
| Karpaty Zewnętrzne |
Ułóż nazwy poszczególnych pasm Beskidów w porządku takim, jak pasma te występują na mapie, tj. od zachodu do wschodu.
- Gorce
- Beskid Śląski
- Bieszczady
- Beskid Sądecki
- Beskid Żywiecki
- Beskid Niski
Ułóż opisy wydarzeń geologicznych w takiej kolejności, w jakiej kształtowały one obszar Beskidów. Na dole opisy wydarzeń najstarszych, a na górze najmłodszych.
- tworzenie się fliszu karpackiego z piaskowców i łupków
- osadzanie skał węglanowych na dnie morza
- żłobienie dolin przez rzeki spływające z gór
- fałdowanie fliszu karpackiego w orogenezie alpejskiej
Flisz karpacki składa się z
- piaskowców i łupków.
- piaskowców i wapieni.
- łupków i wapieni.
Wskaż zdania prawdziwe i fałszywe.
| Prawda | Fałsz | |
| W Beskidach występuje klimat górski, tzn. wraz ze wzrostem wysokości spada temperatura i rosną opady. | □ | □ |
| Wszystkie beskidzkie rzeki płyną na północ i uchodzą do Wisły. | □ | □ |
| W Karpatach Zewnętrznych dominują słabe gleby płowe i zakwaszone brunatne. | □ | □ |
| W Beskidach najwięcej jest lasów mieszanych regla dolnego. | □ | □ |
Połonina to
- trawiasta łąka na grzbiecie Bieszczad.
- kosodrzewina na stoku Babiej Góry.
- las mieszany w Bieszczadach.
- rumowisko skalne na wierzchołku Babiej Góry.
Połącz ze sobą odpowiednie nazwy obiektów geograficznych z nazwami miejsc, w których obiekty te się znajdują.
Gorce, Bieszczady, Beskid Żywiecki, Źródła Wisły, Beskid Niski, Pogórze Ciężkowickie
| Magurski Park Narodowy | |
| Babia Góra | |
| Tarnica | |
| Turbacz | |
| Skamieniałe Miasto | |
| Barania Góra |