Karpaty Zewnętrzne – Beskidy i Pogórze Karpackie
Karpaty, ze względu na budowę geologiczną, dzielą się na dwie różniące się od siebie części – zewnętrzną i wewnętrzną. Do Karpat Zewnętrznych zaliczają się Beskidy, które są średnimi górami fałdowymi, a także niskie Pogórze Karpackie. Karpaty Wewnętrzne to Tatry – najwyższe pasmo całych gór – oraz Pieniny i kotlina Podhala.
![Na zdjęciu na pierwszym planie zabudowania i droga w lekko pofałdowanym terenie, w tle silnie pofałdowane pasmo gór porośniętych lasami.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RBdR02IY3hpZJ/8/2iKxmpeEKa4EIkFOQMxL5IdiimYe9tEW.jpg)
gdzie leżą Karpaty i jak nazywają się główne ich pasma;
co to są i jak przebiegają fałdowe ruchy górotwórcze;
w jaki sposób wysokość bezwzględna wpływa na klimat i roślinność.
dokonywać podziału Beskidów na mniejsze regiony;
wyjaśniać przebieg kształtowania się Karpat Zewnętrznych;
wskazywać różnice między krajobrazami Beskidów i Pogórza Karpackiego;
charakteryzować klimat, hydrografię, gleby i roślinność Karpat Zewnętrznych.
1. Położenie, budowa geologiczna i rzeźba Karpat Zewnętrznych
Łańcuch Karpat położony jest w Europie Środkowej i ciągnie się łukiem o długości 1300 km od Rumunii na południu przez Ukrainę i Słowację do Polski na północy. Małe fragmenty Karpat znajdują się też na terenie Republiki Czeskiej, Węgier i Serbii. Największa część gór leży w Rumunii – są to niemal całe Karpaty Południowe i większość Karpat Wschodnich. Polsce przypadła połowa Karpat Zachodnich oraz skrawek Karpat Wschodnich (Bieszczady). Znajdują się one na południowym wschodzie naszego kraju, wzdłuż całej granicy ze Słowacją i części granicy z Ukrainą.
Po raz pierwszy nazwę Karpaty wymienił Ptolemeusz w II wieku naszej ery. A nazwa Karpaty pochodzi prawdopodobnie od plemienia Karpów mieszkającego na terytorium obecnych Karpat Wschodnich.
Korzystając z tematycznych map Europy, wskaż Karpaty oraz ich części leżące w poszczególnych krajach.
Wchodzące w skład Karpat Zewnętrznych Beskidy to liczne pasma gór średnich rozciągające się w ogólnym kierunku wschód‑zachód. Najwyższym z nich jest Beskid Żywiecki z Babią Górą wznoszącą się 1725 m n.p.m. Pozostałe wyższe pasma osiągają wysokości nieco ponad 1000 m n.p.m., np. Bieszczady z Tarnicą (1346 m), Gorce z Turbaczem (1310 m), Beskid Śląski ze Skrzycznem (1257 m), Beskid Sądecki z Radziejową (1262 m), Beskid Wyspowy z Mogielnicą (1170 m).
Na przedpolu Beskidów znajduje się znacznie już niższe Pogórze Karpackie, którego wysokości sięgają do około 500 m n.p.m.
Podział tych regionów na mniejsze jednostki wg Kondrackiego jest dosyć skomplikowany. W powszechnym użyciu są nazwy ww. najwyższych pasm beskidzkich m.in. ze względu na popularność wśród turystów. Niekiedy na mapach używa się też jednostek wyższego rzędu dzielących Beskidy na Zachodnie, Środkowe i Wschodnie.
Z poniższych map odczytaj:
nazwy pasm wchodzących w skład Beskidów Zachodnich, Środkowych i Wschodnich;
maksymalne wysokości bezwzględne tych pasm;
nazwy Pogórzy Karpackich i ich wysokości bezwzględne.
Karpaty Zewnętrzne zbudowane są ze skał osadowych, które utworzyły się na dnie morza pokrywającego te tereny w mezozoiku i na początku kenozoiku. Najgłębiej zalegają mezozoiczne wapienie i margle. Nad nimi osadziły się grube naprzemianległe warstwy piaskowców i łupków, tworzące tzw. flisz karpackiflisz karpacki. W czasie orogenezy alpejskiej warstwy te zostały silnie pofałdowane i w ten sposób powstała zasadnicza rzeźba gór średnich w Beskidach. W dalszej części ery kenozoicznej erozyjna działalność rzek spływających z gór przyczyniła się do powstania długich i dosyć głębokich dolin. Rzeki te porozcinały także wzniesienia Pogórza Karpackiego, choć tu ich doliny są znacznie płytsze. Pogórze jest niższe od Beskidów, gdyż:
zostało w mniejszym stopniu pofałdowane ze względu na większą odległość od głównej strefy fałdowań;
zostało w większym stopniu zrównane, bowiem intensywniej działały tam procesy denudacyjne m.in. związane z maksymalnym zasięgiem zlodowacenia południowopolskiego i akumulacją wodnolodowcową.
Na Pogórzu Ciężkowickim znajduje się tzw. „Skamieniałe Miasto” złożone z licznych form skalnych o niezwykłych kształtach. Powstały one w wyniku nierównomiernego wietrzenia piaskowców mających zróżnicowaną twardość i tym samym odporność na wietrzenie.
![Skała „Grzybek” w „Skamieniałym Mieście” na Pogórzu Ciężkowickim](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RdiYiiNdNeT7t/4/OyyhFfn5za3REzUOxOQgjrkiapU9xIWE.jpg)
W krajobrazach Beskidów dominują pofałdowane tereny, na które składają się pasma kopulastych wzniesień mogących osiągać kilkaset metrów wysokości względnej. Pomiędzy tymi pasmami przez wiele kilometrów ciągną się głębokie doliny rzeczne. W miejscach ujść mniejszych rzek do większych doliny te łączą się, tworząc rozległe kotliny, np. Kotlinę Żywiecką, Kotlinę Sądecką czy Doły Jasielsko‑Sanockie.
Najbardziej urozmaicone, najwyższe i największe obszarowo są w Polsce Beskidy Zachodnie. Beskidy Środkowe, czyli Beskid Niski cechuje się słabszym, jak na góry, pofałdowaniem terenu i wysokościami bezwzględnymi nie przekraczającymi 1000 m. Beskidy Wschodnie to w Polsce zachodnia część Bieszczad z ponownie silnym pofałdowaniem terenu i grzbietami górskimi sięgającymi powyżej 1300 m n.p.m.
Na Pogórzu Karpackim teren jest już znacznie słabiej pofałdowany niż w Beskidach i może przypominać krajobraz wyżyn.
Wyjaśnij pochodzenie nazw: Beskid Mały, Beskid Niski, Beskid Wyspowy.
2. Klimat, wody, gleby i roślinność Karpat Zewnętrznych
Klimat Karpat Zewnętrznych ma charakter górski, tzn. jest ściśle związany z wysokością nad poziomem morza. Na mapach klimatycznych wyraźnie zaznacza się spadek temperatury i wzrost opadów wraz ze wzrostem wysokości bezwzględnej. Dotyczy to zwłaszcza temperatur powietrza w Beskidach, które spadają zgodnie z gradientem 0,6°C na każde 100 m wysokości. Ponadto w części wschodniej wzrasta kontynentalizm klimatu, co przejawia się głównie niższymi temperaturami w zimie – w bieszczadzkiej miejscowości Stuposiany notowane są rekordowe dla Polski mrozy.
W przypadku opadów duże znaczenie ma bariera górska, jaką są Karpaty Zewnętrzne dla wilgotnego powietrza napływającego z północy (na barierze tej często zatrzymują się chmury deszczowe).
Beskidy są obszarem źródłowym dla wielu rzek, w tym naszej najdłuższej – Wisły, która wypływa spod Baraniej Góry (1220 m n.p.m.) w Beskidzie Śląskim. Większość beskidzkich rzek płynie w ogólnym kierunku z południa na północ i uchodzi właśnie do Wisły lub jej dopływów.
Duży beskidzki system rzeczny Dunajca i Popradu ma swoje źródła w innych górach. Odszukaj te źródła na mapie hipsometrycznejmapie hipsometrycznej.
Orawa i Strwiąż to beskidzkie rzeki, które nie uchodzą do Wisły, a nawet nie należą do zlewiska Morza Bałtyckiego. Znajdź te rzeki na mapiemapie i ustal, do których dorzeczy oraz zlewiskdorzeczy oraz zlewisk one należą.
Gleby w Beskidach również mają charakter górski, toteż nie zaliczają się do najlepszych. Na glinach stokowych wytworzyły się głównie słabe gleby płowe i zakwaszone brunatne. W wyższych partiach gór występują słabo wykształcone gleby inicjalne. Jedynie na niektórych odcinkach dolin rzecznych pojawiają się urodzajne mady, ale są to zazwyczaj bardzo wąskie pasy ziemi, gdyż akumulacja rzeczna w górach jest znacznie mniejsza niż na nizinach. Na Pogórzu w okolicach Przemyśla występują czarnoziemy, które wytworzyły się na niewielkich skrawkach pokryw lessowych.
Dominującą roślinnością naturalną Beskidów są lasy mieszane złożone głównie ze świerków, jodeł, modrzewi, buków, grabów, a ponadto sosen, dębów i olch. Piętrowy układ roślinności najbardziej wyraźnie zaznacza się na stokach Babiej Góry, gdzie ponad lasami iglastymi występuje formacja kosodrzewiny, a sam wierzchołek pokrywa rumowisko skalne. Z kolei w Bieszczadach nie ma górnego piętra lasu iglastego, a las liściasty i mieszany poprzez roślinność krzaczastą szybko przechodzi w trawiaste łąki zwane tam połoninamipołoninami.
![Ilustracja przedstawia fragment mapy Polski obejmujący wyżyny, kotliny i góry na którym przedstawiono roślinność rzeczywistą. Na mapie przeważa kolor beżowy obrazujący grunty orne, na którym rozmieszczone są małe plamy koloru zielonego obrazujące występowanie lasów iglastych (kolor ciemnozielony), lasów liściastych (kolor jasnozielony), lasów mieszanych (kolor bardzo jasny zielony). Oznaczono i opisano miasta, rzeki i jeziora. Opisano niziny, wyżyny i góry oraz państwa sąsiadujące z Polską. Podpisano również większe kompleksy leśne, jak Bory Dolnośląskie, Puszcza Świętokrzyska i tym podobne. Na mapie wyraźnie widać, że w obrębie pasm górskich występują jedynie lasy mieszane. W obrębie dużych miast kolorem różowym oznaczono tereny zabudowane lub przemysłowe. Dookoła mapy w białej ramce opisano współrzędne geograficzne co dwa stopnie. W legendzie mapy objaśniono znaki i barwy użyte na mapie.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1Ez2p6rR3DQ5/4/wsyCFxG8nSqnDcGoaOkpJqMlyowYL4dQ.png)
Obszar Karpat Zewnętrznych, a zwłaszcza Beskidów ma dużą wartość przyrodniczą. Zachowało się na nim wiele terenów nie zmienionych przez człowieka, na których w naturalny sposób rozwija się świat roślinny oraz zwierzęcy, np. w Bieszczadach żyją niedźwiedzie brunatne, rysie, wilki, żmije. Znaczna część tych obszarów objęta została ochroną prawną – mamy tu m.in. 4 parki narodowe (Babiogórski PN, Gorczański PN, Magurski PN i Bieszczadzki PN), kilkanaście parków krajobrazowych oraz wiele rezerwatów i pomników przyrody. Ponadto cały Babiogórski Park Narodowy i większa część Bieszczadzkiego Parku Narodowego zaliczone zostały do międzynarodowych rezerwatów biosfery UNESCO Man and Biosphere.
Korzystając z mapy ochrony przyrodymapy ochrony przyrody, przypomnij podstawowe informacje o ważniejszych obszarach chronionych znajdujących się w Karpatach Zewnętrznych.
Dowiedz się z Internetu, które obszary Bieszczadów i dlaczego właśnie te weszły w skład rezerwatu biosfery UNESCO „Karpaty Wschodnie”.
![Na zdjęciu tablica z mapką, piktogramami i informacjami.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RSNsIiHojeG44/4/LVEp3ehN90lZuCZl5BolLcJDlDcF1Lxp.jpg)
Podsumowanie
Karpaty to duży łańcuch górski leżący w Europie Środkowej, głównie na terenie Rumunii, Ukrainy, Słowacji i Polski.
Karpaty zajmują południowo‑wschodnią część Polski, wzdłuż całej naszej granicy ze Słowacją i części granicy z Ukrainą.
Polska część gór dzieli się na Karpaty Wewnętrzne, tj. Tatry, Podhale, Pieniny oraz Karpaty Zewnętrzne, tj. Beskidy i Pogórze Karpackie.
Najwyższym szczytem Karpat Zewnętrznych jest Babia Góra (1725 m n.p.m.) leżąca w Beskidzie Żywieckim.
Beskidy zbudowane są z tzw. fliszu karpackiego, czyli naprzemianległych warstw piaskowców i łupków, które zostały sfałdowane podczas alpejskich ruchów górotwórczych.
Beskidy mają charakter średnich gór fałdowych cechujących się licznymi pasmami kopulastych wzniesień, pomiędzy którymi rzeki spływające z gór wyżłobiły długie i głębokie doliny.
Na przedpolu Beskidów znajduje się znacznie niższe Pogórze Karpackie, którego krajobraz jest podobny do wyżyny; to dlatego, że Pogórze było słabiej wypiętrzone i bardziej intensywnie działały tam procesy denudacyjne.
Klimat Karpat Zewnętrznych ma charakter górski (zwłaszcza w Beskidach), co oznacza obniżone temperatury i zwiększone opady. W Bieszczadach zaznacza się wpływ kontynentalnych mas powietrza ze wschodu, co skutkuje głównie silnymi mrozami w zimie.
W Beskidach dominują słabe gleby płowe i kwaśne brunatne, na których rosną głównie lasy mieszane.
Na terenie Karpat Zewnętrznych znajduje się wiele chronionych obszarów i obiektów przyrodniczych, w tym cztery parki narodowe:
Babiogórski PN – utworzony w 1954 r. ze względu na m.in. regularny układ pięter roślinnych (rumowisko skalne na wierzchołku, murawy wysokogórskie, kosodrzewina, regle), wywierzyska, źródła, potoki, malownicze krajobrazy;
Bieszczadzki PN – utworzony w 1973 r. ze względu m.in. unikalne krajobrazy połonin, bukowo‑jodłowo‑świerkowe lasy mieszane, wiele gatunków dzikich zwierząt, np. niedźwiedzie, wilki, rysie, żbiki, żmije, węże;
Gorczański PN – utworzony w 1980 r. ze względu m.in. na fragmenty pierwotnej Puszczy Karpackiej z jodłami i bukami, a także bogatą inną florę oraz faunę, np. jelenie karpackie, żbiki, wydry, gronostaje, głuszce;
Magurski PN – utworzony w 1995 r. ze względu m.in. na piaskowcowe wychodnie skalne o fantazyjnych kształtach, jaskinie w masywie Magury Wątkowskiej, bogatą roślinność regla dolnego, łąk i torfowisk.
Wybierz dwa pasma Beskidów i dokonaj analizy porównawczej ich krajobrazów – sporządź w zeszycie krótki opis wzbogacony odpowiednimi ilustracjami (zdjęciami).
Zobacz także
Płytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórczePłytowa budowa litosfery. Ruchy górotwórcze
Wietrzenie skałWietrzenie skał
Geologiczna przeszłość PolskiGeologiczna przeszłość Polski
Jak powstały góry i skąd wziął się węgiel w PolsceJak powstały góry i skąd wziął się węgiel w Polsce
Współczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczneWspółczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczne
Cechy klimatu PolskiCechy klimatu Polski
Wody powierzchniowe i podziemne w PolsceWody powierzchniowe i podziemne w Polsce
Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze PolskiZróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polski
Ochrona środowiska w PolsceOchrona środowiska w Polsce
Geograficzne regiony PolskiGeograficzne regiony Polski
Słowniczek
naprzemianległe warstwy piaskowców i łupków (miejscami też zlepieńców i iłowców), które osadziły się na dnie morza pokrywającego obszar dzisiejszych Karpat w erze mezozoicznej i na początku kenozoicznej; podczas orogenezy alpejskiej warstwy te zostały silnie pofałdowane
lokalna nazwa łąki wysokogórskiej w Bieszczadach
Zadania
Wskaż nazwy państw, na terenie których znajdują się Karpaty.
- Republika Czeska
- Polska
- Rumunia
- Słowacja
- Ukraina
- Białoruś
- Niemcy
- Federacja Rosyjska
Wymienione nazwy regionów Karpat przyporządkuj do odpowiednich kategorii.
Pieniny, Tatry, Pogórze Karpackie, Podhale, Beskidy
Karpaty Wewnętrzne | |
---|---|
Karpaty Zewnętrzne |
Ułóż nazwy poszczególnych pasm Beskidów w porządku takim, jak pasma te występują na mapie, tj. od zachodu do wschodu.
- Gorce
- Beskid Śląski
- Bieszczady
- Beskid Sądecki
- Beskid Żywiecki
- Beskid Niski
Ułóż opisy wydarzeń geologicznych w takiej kolejności, w jakiej kształtowały one obszar Beskidów. Na dole opisy wydarzeń najstarszych, a na górze najmłodszych.
- tworzenie się fliszu karpackiego z piaskowców i łupków
- osadzanie skał węglanowych na dnie morza
- żłobienie dolin przez rzeki spływające z gór
- fałdowanie fliszu karpackiego w orogenezie alpejskiej
Flisz karpacki składa się z
- piaskowców i łupków.
- piaskowców i wapieni.
- łupków i wapieni.
Wskaż zdania prawdziwe i fałszywe.
Prawda | Fałsz | |
W Beskidach występuje klimat górski, tzn. wraz ze wzrostem wysokości spada temperatura i rosną opady. | □ | □ |
Wszystkie beskidzkie rzeki płyną na północ i uchodzą do Wisły. | □ | □ |
W Karpatach Zewnętrznych dominują słabe gleby płowe i zakwaszone brunatne. | □ | □ |
W Beskidach najwięcej jest lasów mieszanych regla dolnego. | □ | □ |
Połonina to
- trawiasta łąka na grzbiecie Bieszczad.
- kosodrzewina na stoku Babiej Góry.
- las mieszany w Bieszczadach.
- rumowisko skalne na wierzchołku Babiej Góry.
Połącz ze sobą odpowiednie nazwy obiektów geograficznych z nazwami miejsc, w których obiekty te się znajdują.
Gorce, Bieszczady, Beskid Żywiecki, Źródła Wisły, Beskid Niski, Pogórze Ciężkowickie
Magurski Park Narodowy | |
Babia Góra | |
Tarnica | |
Turbacz | |
Skamieniałe Miasto | |
Barania Góra |