Przeczytaj
Fryderyk Wilhelm, czyli Wielki Elektor
Wojna trzydziestoletnia przyniosła Fryderykowi Wilhelmowi znaczne korzyści terytorialne: na mocy pokoju westfalskiego z 1648 r. uzyskał on część Pomorza Zachodniego po wymarłej miejscowej dynastii Gryfitów. Południowo‑zachodnie wybrzeże Bałtyku zagarnęli wówczas Szwedzi i na opanowanie ujścia Odry przyszło Hohenzollernom czekać do początku XVIII w. W trakcie II wojny północnej na mocy traktatów welawsko‑bydgoskich z 1657 r., w zamian za wejście do koalicji antyszwedzkiej, Fryderyk Wilhelm uzyskał zwolnienie z zależności lennej od Rzeczypospolitej w Prusach Książęcych oraz ziemie lęborską i bytowską jako lennalenna.
Panowanie nad rozrzuconymi krajami decydowało zarówno o specyfice ustrojowej państwa Hohenzollernów, jak też o ich polityce zagranicznej. Był to konglomeratkonglomerat ziem różniących się od siebie prawem, tradycjami ustrojowymi i znaczeniem reprezentacji stanowych, a jedynym elementem łączącym je była osoba panującego. Z racji położenia swych ziem elektorzy brali aktywny udział w konfliktach zarówno w zachodniej, jak i wschodniej części kontynentu, byli więc zmuszeni lawirować między potęgami Europy. W XVII w. Brandenburgia nie zaliczała się bowiem jeszcze do mocarstw.
Pokój westfalski położył kres nadziejom na wzmocnienie pozycji cesarza względem książąt RzeszyRzeszy. Dzięki przyznaniu tym ostatnim prawa do zawierania sojuszy i suwerenności w sprawach wewnętrznych powstały dogodne warunki do budowania absolutyzmuabsolutyzmu w księstwach Rzeszy. Skorzystał na tym i elektor brandenburski. W 1651 r. Fryderyk Wilhelm scentralizował zarząd wszystkimi swymi posiadłościami, powierzając go działającej u jego boku Tajnej Radzie. Wkrótce zorganizowano dalsze instytucje centralne, z których najważniejsze miały za zadanie ściąganie podatków na utrzymanie armii. Wyznaczeni w poszczególnych prowincjach, ale podlegający centralnemu urzędowi komisarze wojenni przejęli kompetencje organów skarbowych wybieranych dotąd przez reprezentacje stanowe.
Jeszcze w trakcie wojny trzydziestoletniej elektor utworzył stałą armię. Z początku liczyła ona niecałe 8 tys. żołnierzy, lecz u schyłku panowania Fryderyka Wilhelma już 31 tys. Aby zdobyć środki na jej rozbudowę, elektor zabiegał o subsydia z zagranicy, co wciągnęło Brandenburgię w wojny przeciw Francji na zachodzie Europy. Uciekał się również do wymuszania podatków na reprezentacjach stanowych w swych krajach. Odbywało się to etapami, a władca raz mówił o konieczności obrony państwa przed wrogami, innym razem szantażował groźbą użycia siły. W 1653 r. uzyskał od stanów brandenburskich zgodę na pobór podatków bez zasięgania ich opinii, co okupił obietnicą, że państwo zachowa panujący ustrój społeczno‑gospodarczy, oparty na poddaństwie osobistym, ekonomicznym i sądowym chłopów. Do najostrzejszego konfliktu doszło w Prusach Książęcych w latach 1661–1663. Tamtejsza opozycja antyelektorska, reprezentująca szlachtę szukała oparcia w Rzeczypospolitej, nie zważając na to, że elektor nie był już wasalem króla polskiego. Choć opór złamano, podobne głosy podnosiły się również później. W 1670 r. żołnierze elektora porwali z Warszawy przywódcę opozycji pruskiej Krystiana Kalksteina, który szukał w Polsce azylu. Rzeczpospolita była zbyt zajęta wewnętrznymi sporami, by prowadzić wobec elektora zdecydowaną politykę. Dwa lata później, korzystając z najazdu tureckiego na Podole, elektor rozkazał stracić więźnia.
Powstanie Królestwa w Prusach
Zasługą Fryderyka I, który objął tron po śmierci Wielkiego Elektora w 1688 r., było zdobycie międzynarodowego uznania dla przyjętego przezeń w 1701 r. tytułu króla w Prusach. Miało to służyć podniesieniu prestiżu dynastii, podobnie jak berliński dwór, będący naśladownictwem Wersalu. Jednak syn i następca Fryderyka, Fryderyk Wilhelm I, panujący od 1713 r., nad życie dworskie przedkładał atmosferę wojskowego placu ćwiczeń i obozu, a główną jego troską był rozwój armii. Liczebność wojsk pruskich w 1740 r. – roku śmierci króla – przekroczyła 70 tys. żołnierzy, co dawało im czwarte pod tym względem miejsce w Europie, podczas gdy liczba poddanych Hohenzollernów sytuowała ich państwo dopiero na 13. miejscu w skali kontynentu. Ponieważ kraj był biedny i w większości rolniczy, uzyskanie środków na armię wymagało bardzo efektywnej administracji. Fryderyk Wilhelm I rozbudował ją i podporządkował potrzebom wojska. Armia wymagała dużej liczby oficerów, dzięki czemu rodzima szlachta znalazła godną swej pozycji społecznej funkcję. Obowiązujący ją nakaz umieszczania synów w korpusachkorpusach kadetówkadetów doprowadził do trwałego powiązania szlacheckiego statusu ze służbą w armii i ugruntowania jej prestiżu w oczach całego społeczeństwa. Właśnie ta cecha, obok dużej liczebności wojska w stosunku do liczby ludności, stanowiła jądro typowego dla Prus militaryzmumilitaryzmu.
Absolutyzm króla‑filozofa
Fryderyk II Hohenzollern, zwany „królem‑filozofem”, odziedziczył Prusy po ojcu Fryderyku Wilhelmie I. W przeciwieństwie do ojca interesował się filozofią, ekonomią, ideami oświeceniowymi, utrzymywał kontakty z wybitnymi ludźmi oświecenia (m.in. z Wolterem). Był zafascynowany angielskim parlamentaryzmem, oficjalnie potępiał wojny zaborcze i zalecał dotrzymywanie umów. Swoje poglądy na kierowanie państwem zebrał w traktacie Anti‑Machiavel. W rzeczywistości jednak król prowadził wojny zaborcze i często nie wypełniał postanowień traktatowych. W wojnach prowadzonych przeciwko Habsburgom zdobył Śląsk (1740–1763), zyskał tym samym tereny uprzemysłowione i bogate w surowce. W 1772 r., podczas I rozbioru Polski, zajął Prusy Królewskie i Warmię – dzięki tym nabytkom znacznie powiększył dochody monarchii. Uniezależnił swoje ziemie od centralnych instytucji Rzeszy.
Fryderyk II kontynuował dzieło ojca - budowę silnego i zmilitaryzowanego państwa. Stale powiększał armię. W 1748 r. armia pruska osiągnęła stan 135 tys. skoszarowanych i stale szkolonych żołnierzy, w 1753 r. – 144 tys., a po wojnie siedmioletniej (1756–1763) – 160 tys. żołnierzy. Na armię przeznaczono dwie trzecie dochodów państwa. W swoim Testamencie politycznym Fryderyk II określił siebie jako sługę wobec poddanego sobie ludu. Lud z kolei nazywał nie „poddanymi”, a „obywatelami”/”współobywatelami”. Jego polityka ekonomiczna charakteryzowała się silnym interwencjonizmem i protekcjonizmem. Wykazał sporo inicjatywy celem ożywienia rolnictwa, przemysłu i handlu. Upowszechnił uprawę ziemniaka, w Berlinie uruchomił rafinerię cukru, zainicjował stworzenie sieci dróg i kanałów śródlądowych dla handlu, a także wojska. Podwyższał przy tym podatki: nieznacznie bezpośrednie, ale nakładał coraz to nowe pośrednie. Organizował kompanie handlowe do wymiany z państwami ościennymi i handlu morskiego. Ustanowił monopole państwowemonopole państwowe: pocztowy w 1760 r., tytoniowy w 1766 r. i kawowy w 1786 r.
„Król‑filozof” centralizował i unifikował Królestwo Pruskie. Skodyfikowano prawo i opracowano nowy kodeks cywilny Corpus Iuris Fridericianum. Zreformowano system karny. Usunięto tortury z procedur dochodzeniowych. W kwestii wyznaniowej Fryderyk II kierował się tolerancją. Jednocześnie jednak podporządkował religię państwu, ograniczył jurysdykcję kościelną w kwestiach cywilnych, wprowadził w 1763 r. państwowy przymus edukacji. W 1766 r. szkolnictwo zarówno protestanckie, jak i katolickie całkowicie podporządkowano zarządowi państwowemu. W szkolnictwie wyższym kładziono nacisk na naukę prawa i administracji, aby absolwenci stanowili kadry dla państwa.
Słownik
(z łac. absolutus – zupełny, bezwzględny) forma rządów, w której cała władza spoczywa w rękach monarchy, będącego źródłem prawa i stojącego ponad nim
(franc. cadet, wł. cadetto; w szlacheckich rodzinach francuskich tak określano młodszych synów, wysyłanych do służenia na dworze jako oficerowie) uczeń szkoły wojskowej
(łac. conglomeratus - zwinięty, skupiony) połączenie różniących się od siebie elementów w jedną całość
(franc. corps d’armée od łac. corpus – ciało) w znaczeniu wojskowym: jednostka składająca się z kilku dywizji lub brygad, a także grupa żołnierzy mających taki sam stopień wojskowy
(niem. Lehen) w epoce feudalizmu: ziemia nadawana przez seniora wasalowi w użytkowanie; także ogólnie stosunki między seniorem a wasalem
(z łac. militaris – wojskowy) struktura władzy, w której wojsko wywiera decydujący wpływ na politykę państwa; życie polityczne i społeczne opiera się na zasadach wojskowej organizacji
(gr. monopolion; monos - jeden; polein - sprzedawać) wyłączne prawo do produkcji lub handlu przez państwowe instytucje; zakaz prowadzenia jakiegoś rodzaju dzialaności przez podmioty niepaństwowe
Rzesza Niemiecka; historyczna nazwa państwa niemieckiego; w latach 962‑1806 istniała I Rzesza, od 1254 r. zwana również „Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego”, składało się ono z Królestwa Niemieckiego i Królestwa Włoch oraz w latach 1032‑1378 również z Królestwa Burgundii; w latach 1871‑1918 istniała II Rzesza; następnie w latach 1918‑1933 była to Republika Weimarska (zwana również Rzeszą Niemiecką); III Rzesza istniała w 1933‑1945 r.
Słowa kluczowe
pokój westfalski, traktaty welawsko‑bydgoskie, komisarze wojenni, Krystian Kalkstein, Europa w dobie oświecenia, oświecenie w Europie
Bibliografia
S. Salmonowicz, Prusy – dzieje państwa i społeczeństwa, Warszawa 2004.
Wiek XVI–XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1990.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.