1. Czy wszędzie żyje się tak samo?

Czynniki środowiska, które mają wpływ na życie organizmów:
Woda jest składnikiem ciała wszystkich organizmów. Brak wody prowadzi do odwodnienia i śmierci organizmu. Organizmy lądowe są przystosowane do pobierania, magazynowania oraz oszczędzania wody. Dostępność słodkiej wody na Ziemi jest zróżnicowana. Woda jest środowiskiem życia wielu organizmów.
Tlen służy organizmom do oddychania. Organizmy mają różne przystosowania do pobierania tlenu z otoczenia. W wodzie ilość tlenu jest mniejsza niż na lądzie.
Światło słoneczne służy roślinom do wytwarzania pokarmu z wody i dwutlenku węgla. Umożliwia zwierzętom orientację w środowisku. Ma też wpływ na temperaturę powietrza.
Temperatura otoczenia ma wpływ na rozwój roślin oraz zachowanie zwierząt. W wodzie wahania temperatury są małe, na lądzie – znacznie większe.

R10HaI2uqJLeq

Na fotografii widać płaską skałę, na której rosną dwa porosty. Mają postać owalnych placków o nierównej powierzchni koloru żółtego.

2. Jak zbudowana jest roślina?

Rośliny zielne – rośliny o zielonej lub częściowo zdrewniałej łodydze; mogą być jednoroczne, dwuletnie i wieloletnie (byliny).
Krzewy – wieloletnie rośliny o zdrewniałych łodygach; od drzew różni je brak pnia.
Drzewa – wieloletnie rośliny o zdrewniałych łodygach; łodyga główna tworzy pień, który rozgałęzia się i wraz z liśćmi tworzy koronę.
Ze względu na rodzaj liści drzewa i krzewy dzieli się na liściaste, których liście mają płaską, szeroką, blaszkę liściową, i iglaste, których liście są przekształcone w igły.
Części ciała rośliny i ich funkcje:

• korzeń – umożliwia pobieranie wody z rozpuszczonymi w niej solami mineralnymi; utrzymuje roślinę w podłożu.

• łodyga – podtrzymuje liście i kwiaty; razem z liśćmi i kwiatami tworzy pęd, czyli nadziemną część; u większości roślin jest sztywna i wzniesiona do góry; umożliwia transport wody z korzenia do liści i kwiatów, a z liści do korzenia substancji pokarmowych.

• liście – wytwarzają pokarm dzięki zawartemu w nich zielonemu barwnikowi.

• kwiaty służą do wytwarzania nasion; często tworzą skupienie zwane kwiatostanami.

RltEjSblzXLsx

Rysunek przedstawia roślinę wraz z przekrojem przez glebę w celu ukazania korzeni. Na rysunku znajdują się wskazania na łodygę, liście i korzeń.

3. Procesy życiowe roślin

Etapy życia rośliny:

• kiełkowanie nasion,

• rozwój korzeni, łodygi i liści,

• kwitnienie,

• wytwarzanie owoców i nasion,

• starzenie się i obumieranie rośliny.

Czynności życiowe roślin:

1. odżywianie polega na wytwarzaniu pokarmu z wody i dwutlenku węgla przy udziale energii słonecznej; zachodzi w zielonych częściach rośliny, głównie w liściach;

2. oddychanie to uwalnianie energii z pokarmu przy udziale tlenu;

3. rozmnażanie to wydawanie na świat potomstwa;

RBvoxbuHElULu

Schemat przebiegu fotosyntezy u roślin

4. Mchy

Cechy charakterystyczne mchów:

• głównie rośliny lądowe;

• zwykle rosną w kępkach tworzących zwarte darnie;

• osiągają niewielkie wymiary;

• mają małe wymagania, ale najbardziej lubią wilgotne, zacienione miejsca;

• rosną na glebie, głazach, w szczelinach skalnych, na korze drzew.

Znaczenie mchów:

• zajmują ubogie, nieprzyjazne dla innych roślin miejsca, stopniowo stwarzając dla nich dogodne warunki;

• magazynują wodę;

• są pokarmem dla zwierząt;

• z mchu torfowca powstaje torf, który jest wykorzystywany w ogrodnictwie, do produkcji lekarstw i kosmetyków, w niektórych krajach jest używany jako materiał opałowy.

R1AcJ4iGQSBBv

Rysunek przedstawia budowę mchu. Łodyżka jest w dolnej części pokryta drobnymi listkami. Z dolnej części łodyżki wrastają białe wyrostk - to chwytniki. Góra część łodyżki jest pozbawiona liści i brązowa. Na jej szczycie znajduje się bulwiaste rozszerzenie - to zarodnia.

5. Skrzypy i paprocie

Cechy charakterystyczne skrzypów:

• są roślinami lądowymi;

• większość osiąga niewielkie rozmiary, największe gatunki dorastają do ok. 1 m wysokości;

• mają niskie wymagania, rosną również w miejscach suchych.

Cechy charakterystyczne paproci:

• są roślinami lądowymi, niektóre żyją w wodzie;

• osiągają wymiary od kilku cm do około 20 m wysokości (paprocie drzewiaste);

• młode liście są ślimakowato zwinięte;

• dobrze rosną w miejscach wilgotnych, zacienionych.

Znaczenie skrzypów i paproci:

• na polach, łąkach, w ogrodach skrzypy są niepożądane i uznawane za chwasty;

• niektóre gatunki paproci są uprawiane jako rośliny pokojowe ze względu na okazałe liście.

Rdp1nPiaHfjGS

Po lewej stronie ilustracji widać paproć. Na dole ma krótką łodygę, zwaną kłączem. Z kłącza wyrastają nitkowate korzenie. Z kłącza wyrasta ku górze liść składający się z wielu drobnych listków osadzonych na pędzie. Obok z kłącza wyrasta drugi, mały i zwinięty liść. Pośrodku widać spodnią stronę liścia. Na blaszce liścia znajdują się żółte kupki zarodni. Po prawej stronie widać pojedynczą, pękającą zarodnię, z której wysypują się zarodniki.

6. Rośliny nasienne

Cechy charakterystyczne roślin nasiennych:

• żyją na lądzie i w wodzie;

• są zbudowane z korzenia, łodygi, liści;

• wytwarzają kwiaty;

• wytwarzają nasiona.

Znaczenie roślin nasiennych:

• tworzą duże zbiorowiska (np. lasy, łąki, stepy) będące miejscem życia zwierząt;

• dostarczają surowca drzewnego do produkcji papieru, mebli, materiałów budowlanych;

• zioła wykorzystuje się do produkcji leków i kosmetyków;

• są pokarmem dla ludzi i zwierząt.

  R8udHNdVGzoIi

  Animacja przedstawia kolejne etapy cyklu rozwojowego sosny. Najpierw widać gałązkę z szyszkami. Pojawiają się większe grafiki przedstawiające szyszkę męską, a potem żeńską. Następnie przybliżenie na szyszkę żeńską i przedstawienie zalążków. Później schemat przedstawiający jak ziarna pyłku z szyszki męskiej przenoszone są na szyszkę żeńską i zapylają zalążki. Potem przybliżenie na zalążek. Następnie przedstawiona dojrzała szyszka. Po niej grafika siewki sosny.

  Animacja przedstawia kolejne etapy cyklu rozwojowego sosny. Najpierw widać gałązkę z szyszkami. Pojawiają się większe grafiki przedstawiające szyszkę męską, a potem żeńską. Następnie przybliżenie na szyszkę żeńską i przedstawienie zalążków. Później schemat przedstawiający jak ziarna pyłku z szyszki męskiej przenoszone są na szyszkę żeńską i zapylają zalążki. Potem przybliżenie na zalążek. Następnie przedstawiona dojrzała szyszka. Po niej grafika siewki sosny.

  

  Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

  Animacja przedstawia kolejne etapy cyklu rozwojowego sosny. Najpierw widać gałązkę z szyszkami. Pojawiają się większe grafiki przedstawiające szyszkę męską, a potem żeńską. Następnie przybliżenie na szyszkę żeńską i przedstawienie zalążków. Później schemat przedstawiający jak ziarna pyłku z szyszki męskiej przenoszone są na szyszkę żeńską i zapylają zalążki. Potem przybliżenie na zalążek. Następnie przedstawiona dojrzała szyszka. Po niej grafika siewki sosny.

7. Stawonogi

Cechy stawonogów:

• są bezkręgowcami;

• ciało składa się z głowy, tułowia i odwłoka (głowa może się zrastać z tułowiem, tworząc głowotułów);

• odnóża są zbudowane z odcinków połączonych za pomocą stawów; pełnią różne funkcje;

• ciało okrywa pancerz, który pełni rolę szkieletu zewnętrznego, nadaje ciału kształt, chroni przed urazami i utratą wody;

• żyją w wodzie i na lądzie.

Znaczenie stawonogów:

• są pokarmem dla innych zwierząt;

• owady zapylają kwiaty;

• wytwarzają surowce wykorzystywane przez człowieka (np. pszczoły – miód i wosk).

R2aiXvgXbFLxT

Fotografia biedronki zrywającej się do lotu. Zwierzę jest skierowane w prawą stronę zdjęcia, siedzi na krawędzi liścia. Ciało jest czarne, z białymi plamami w przedniej części. Skrzydła są rozpostarte. Przednie skrzydła są twarde i mają kształt ćwierci kuli. Są czerwone w dużymi czarnymi plamami. Tylne skrzydła są przezroczyste i dwukrotnie dłuższe od przednich.

8. Ryby

Przystosowania ryb do życia wodzie:

• wydłużony, opływowy kształt ciała zmniejsza opór wody;

• gruczoły śluzowe w skórze wydzielają śluz, który zmniejsza opór wody;

• płetwy – narządy służące do poruszania się i utrzymania równowagi;

• skrzela – narządy oddechowe, umożliwiające pobieranie tlenu z wody.

RuoJ6BBcmZVHq

Ilustracja przedstawia rybę widoczą z lewej strony. Głowa ryby jest skierowana w lewo. Za głową ryby widać płetwy piersiowe. Za nimi na spodzie ciała ryby są płetwy brzuszne. Za nimi na spodniej stronie jest płetwa odbytowa. Na grzbiecie znajduje się płetwa grzbietowa. Na końcu ciała jest płetwa ogonowa.

9. Żaby

RIyOGReCISaca

Zdjęcie dorosłej traszki. Zwierzę ma długie, smukłe ciało barwy czarnej. Na brzuchu widoczne żółte plamy. Na końcu ciała ogon długości równej długości tułowia. Wzdłuż grzbietu i ogona ciągnie się wyrostek w kształcie grzebienia. Na głowie duże czarne oczy. Tułów wyposażzony w dwie pary krótkich kończyn, z których każda ma cztery palce.

R1B0nGhfBJaLz

Salamandra plamista. Zwierzę ma krępe ciało czarne z żółtymi plamami o nieregularnym kształcie. Na głowie duże czarne oczy. Kończyny są krótkie.

R1bItPaXbXK5b

Żaba pływająca po powierzchni wody. Ciało jest krótkie, barwy zielonej z jasnym pasem wzdłuż grzbietu. Przednie kończyny są krótkie. Tylne kończyny długie, z długimi palcami, pomiędzy którymi rozpięta jest błona ułatwiająca pływanie.

RORMkJ7jEIY3r

Fotografia przedstawia zbliżenie oliwkowej żaby z boku, pyskiem w prawo. Żaba trawna siedzi na podłożu z brunatnych liści i gałązek. Na głowie duże, wypukłe, okrągłe oczy ze złotawymi tęczówkami. Szpara źrenicy czarna, poziomo owalna. Przez pysk, oko aż do przednich łap brązowa plama. Ciało krępe, kończyny przyciągnięte do tułowia. Brzuch jasny. Na tylnych łapach ciemniejsze, poprzeczne pasy.

R8I6us8sUF4W3

Fotografia przedstawia zbliżenie kumaka nizinnego. Jest jasnobrązowy, nakrapiany i w oliwkowe plamy. Leży na powierzchni wody, głowa wprawo, oczy wypukłe, okrągłe z miedzianą tęczówką i poziomą czarną źrenicą. Powiększone plamiste podgardle z pomarańczową plamą w kształcie litery T.

R1YFBvEPEOJpZ

Fotografia ropuchy na łące. Zwierzę jest barwy szarej. Ciało ropuchy jest krępe, pokryte licznymi brodawkami. Kończyny są krótkie i grube.

R1dHgnM2hVDyS

Rzekotka siedząca na gałęzi drzewa. Zwierzę ma zielone ciało. Na końcach palców znajdują sie rozszerzenia, które pomagają zwierzęciu utrzymać się na gałęzi.

10. Gady

Przystosowania gadów do życia na lądzie:

• skóra jest sucha, pokryta łuskami lub tarczkami, chroni przed utratą wody,

• dwie pary kończyn (wyjątek węże),

• oddychanie za pomocą płuc.

R1OZELpLX5VE0

Fotografia przedstawia jaszczurkę zwinkę. Ciało jaszczurki jest zielone z brązowym ogonem. Stoi pod trawą na ziemi, lekko skosem, duża głowa z brązowym okiem w lewo. Ma bardzo krótkie łapy. Na ciele drobne łuski.

RpetUFdJtA7rs

Fotografia przedstawia jaszczurkę zieloną na kawałku drewna między kamieniami. Stoi w lewo z opuszczoną głową z niebieskim podgardlem. Reszta ciała zielona. Ma krótkie łapy z długimi palcami. Na ciele wyraźne łuski, na ogonie ułożone w pierścienie.

R1bzi3opSNziz

Fotografia przedstawia z góry brązową jaszczurkę żyworodną. Stoi na szarym kamieniu, poziomo w prawo. Ma szeroki tułów i cienkie łapy z długimi palcami. Na głowie szerokie, na ciele drobne łuski, wypukłe.

RARWtCSzR9mqR

Fotografia przedstawia brązową jaszczurkę beznogą – padalca. Leży zwinięty w ósemkę na kamieniu. Głowa jest mała i węższa od tułowia. Ogon podniesiony. Na ciele drobne łuski, gładkie, ułożone w rzędy.

RFyFAvwhWHwv3

Fotografia przedstawia zwiniętego brązowego węża - zaskrońca, leżącego na ziemi. Ciało jest czarne. Ma uniesioną głowę, na spodzie jaśniejszą. Za głową dwie wyraźne jasne plamy. Łuski duże, na brzuchu większe niż na grzbiecie.

R1MN82XmdUDr7

Fotografia przedstawia z góry brązowego węża - gniewosza, leżącego na rudej, kamienistej ziemi. Ma uniesioną głowę na wygiętej esowato szyi. Ciało pokryte gładkimi, romboidalnymi łuskami; niektóre są ciemniejsze.

RF9ctae41z73L

Fotografia przedstawia przednią połowę ciała węża Eskulapa, leżącego na ziemi, pokrytej suchymi liśćmi. Ma lekko uniesioną beżową głowę. Łuski na ciele gładkie, przylegające, o barwie szarej.

RRuaf2MGDvIQV

Fotografia przedstawia grubą, zwiniętą brązową żmiję, leżącą na piasku. Ma uniesioną trójkątną głowę. Na ciele żmii zygzakowaty wzór z jasno i ciemno brązowych łusek.

R13jmPMWrFWga

Fotografia przedstawia małego żółwia, wychodzącego z wody na kawałek drewna. Żółw ma małą głowę na grubej szyi, skierowany w lewo. Skorupa płaska, łuski szerokie, czarno brązowe. Łapy masywne na końcach.

11. Ptaki

Cechy charakterystyczne ptaków:

• skóra pokryta piórami;

• pierwsza para kończyn jest przekształcona w skrzydła;

• częścią układu oddechowego są worki powietrzne umożliwiające pobieranie tlenu podczas wdechu i wydechu;

• szczęki są przekształcone w dziób, którego wielkość i kształt zależy od rodzaju pokarmu, jakim ptak się żywi;

• kończyny tylne są zakończone pazurami;

• są stałocieplne;

• rozmnażają się składając jaja.

Ptaki w naszym otoczeniu

Ptaki w naszym otoczeniu

RFCUXX4tu92wO

Bogatka

RNYaC4CuGZ2Xg

Modraszka

R1Y56l5pkieqj

Kos

RkUOdCdPwfQsb

Wróbel zwyczajny

R9D9fnRoIG1o8

Dzięcioł duży

RPNRH1C4chs3x

Jaskółka oknówka

Rq1YILgXoLCM5

Szpak

RgHYsbLDy5x9c

Rudzik

Rj8Zv3TPGuSPk

Gawron

R1X6Bn19B92ln

Sroka

12. Ssaki

Cechy charakterystyczne ssaków:

• skóra jest pokryta włosami;

• są stałocieplne;

• młode karmione mlekiem, długi czas opieki nad potomstwem.

RwZMDnvrvMtqO

Fotografia nocna przedstawia zbliżenie nietoperza w locie. To mroczek duży. Ma szeroko rozłożone błoniaste skrzydła rozpięte między długimi palcami i otwarty pyszczek z różowym wnętrzem. Zwierzę ma duże uszy. Futerko jest jasnobrązowe, głowa i uszy czarne.

R1NrIlNUnpzx2

Fotografia przedstawia kreta wychodzącego z kopca ziemi. Ma krótkie, czarne futerko. Przednie łapy są szerokie, zaopatrzone w mocne pazury i rozłożone na boki przy głowie. Pysk różowy, wydłużony, z wąsami. Oczu nie widać.

RQGroH4NJhI4B

Fotografia przedstawia nutrię stojącą bokiem w lewo na ziemi. Zwierzę ma jasnobrązowe futerko. Ma dużą głowę z długimi, białymi wąsami skierowanymi w dół. Oczy i uszy są małe, grzbiet przygarbiony, spod brzucha wystają duże łapy. Długi ogon nieowłosiony, pokryty łuseczkami.

R1RCZha0v2sD7

Fotografia przedstawia rudą wiewiórkę siedzącą na suchej gałązce przy pniu sosny. Ma duże, czarne oczy, małe, spiczaste uszy i szary nos. W przednich łapkach trzyma pożywienie blisko pyszczka. Siedzi na podkulonych tylnych łapach, długimi palcami i pazurami trzyma się gałązki. Długi, puszysty ogon ma zawinięty na grzbiet.

RfY5LQ7VUTmVN

Fotografia przedstawia stojącego bokiem zająca szaraka na miedzy przy łące. Jest szarobrązowy. Widoczne jest duże oko i długie uszy z ciemnymi końcami. Przednie łapy wyprostowane, tylne przygięte, jest gotowy zerwać się do biegu.

R5gK3HtZ6azZS

Fotografia przedstawia wynurzającego się z wody morświna. Jego obłe ciało znajduje się pionowo nad wodą. Morświn jest ciemnoszary na grzbiecie, biały na brzuchu. Na końcu tułowia ustawiona poprzecznie płetwa ogonowa. Pysk jest łagodnie zaokrąglony. Na grzbiecie znajduje się krótka płetwa.

R1AMDW575kmEo

Fotografia przedstawia trzy wilki zimą w lesie. Stoją jeden za drugim, dwa patrzą w przód, na obserwatora, a trzeci stoi bokiem. Ich sierść jest gęsta i szara, ciemna na grzbiecie, jasna pod brzuchem. Czarne nosy, żółte oczy i nieduże, trójkątne uszy, nastawione do góry. Jeden ma lekko otwarty pysk z dużymi, białymi kłami.

R19bSwThBr6hy

Fotografia przedstawia dwa młode, brązowe żubry w lesie na śniegu. Jeden jest bokiem w lewo, drugi tyłem w skos. Oba mają opuszczone duże głowy z półokrągło wygiętymi do góry rogami. Szykują się do walki. Ten bokiem ma wyciągniętą przednią nogę, jest w ruchu.

13. Łańcuch pokarmowy i sieć pokarmowa

Łańcuch pokarmowy to zależność pokarmowa między organizmami. Na początku każdego łańcucha znajduje się producent – organizm samożywny. Po nim są konsumenci – organizmy cudzożywne. Konsument pierwszego rzędu żywi się producentami, a konsumenci dalszych rzędów żywią się innymi konsumentami. Destruenci to organizmy żywiące się szczątkami innych organizmów. Wiele łańcuchów pokarmowych tworzy sieć pokarmową.

RB4xKiq278ji4

Schemat przedstawia sieć pokarmową na polu. Producenci: ziemniak, pszenica; konsumenci: stonka - rudzik - krogulec, stonka - bażant - lis, mysz - myszołów, mysz - pustułka.

14. W lesie

Las to zespół roślinny, w którym występują głównie drzewa. W lasach roślinność tworzy piętra, dzięki czemu obok siebie może rosnąć wiele gatunków roślin, które mają różne potrzeby dotyczące wykorzystania energii słonecznej.
Piętra lasu:

• ściółka – tworzą ją szczątki roślin (opadłe liście, gałązki, nasiona, owoce, szyszki), odchody zwierząt i martwe zwierzęta; żyją tu liczne bakterie i grzyby, owady, larwy owadów, dżdżownice, ślimaki;

• runo leśne – tworzą je mchy, skrzypy, paprocie, grzyby, wrzosy, borówki, zawilce, konwalie; żyją tu owady, pająki, ropuchy, jaszczurki, jeże;

• podszyt – składa się z krzewów takich jak np. czeremcha, kalina, jeżyna, malina, trzmielina, leszczyna, bez czarny oraz młodych drzew; ze zwierząt żyją tu liczne owady i ich larwy, pająki, kukułka, rzekotka drzewna;

• korony drzew – tworzą sklepienie lasu; drzewa liściaste to dąb, buk, grab, jesion, osika, a do iglastych należą sosna, świerk, jodła, modrzew; żyją tu liczne ptaki, owady, wiewiórki;

RknYpgaCbxnUj

Ilustracja przedstawia schemat pięter roślinnych w lesie. Od lewej rysunek wysokiego drzewa z brązowym pniem i jasnozieloną koroną. Poniżej krzew w warstwie podszytu. Po prawej niskie rośliny z fioletowymi kwiatami w warstwie runa. Wszystkie te rośliny wyrastają z jasnobrązowego paska, czyli ściółki. Niżej jest brunatny pasek, symbolizujący glebę.

15. W polu i na łące

Łąka to zbiorowisko roślin, w którym dominują trawy i rośliny zielne. Większość roślin na łące to byliny – wieloletnie rośliny zielne.
Sad i pole to tereny utworzone przez człowieka w celu zapewnienia sobie pokarmu, ziół, włókna i paszy dla zwierząt hodowlanych.
Przykłady roślin uprawnych:

• warzywa: marchew, pietruszka, cebula, pomidor,

• zboża: pszenica, jęczmień, żyto, owies, kukurydza,

• rośliny oleiste: rzepak, słonecznik, len, rzepak,

• drzewa owocowe: jabłoń, grusza, wiśnia,

• krzewy owocowe: porzeczka, agrest, malina,

• rośliny włókniste: len, bawełna,

• rośliny zielarskie: mięta, lawenda, bazylia.

R1IgpuUGyyKUW

Fotografia przedstawiająca kłos pszenicy. Widać długo kłos z grubymi, luźno rozmieszczonymi ziarnami.

R1AWkaTHoeXpH

Zdjęcie przedstawiające kłos żyta. Ziarna są luźno ułożone, z krótkimi ośćmi.

R1EjFnFyViOBO

Kłos pszenżyta. Kłos jest długi, a nasiona grube, z długimi ośćmi.

RMmJrEzAo4MZv

Kłos jęczmienia. Widać kłos, którego ziarna są ułożone luźno, są wydłużone i mają długie ości.

R5tRfrsW39doI

Kukurydza. Widoczna jest kolba kukurydzy z dojrzałymi, żółtymi nasionami. Są jasnożółte, gęsto ułożone, błyszczące.

R17kclvrPyETe

Wiecha owsa. Widoczna roślina z ziarnami umieszczonymi na końcach odgałęzień wyrastających z łodygi. Ziarna zwisają po 2–3 na krótkich łodyżkach.

Test

Zadania