Wiele twarzy sztuki średniowiecza
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Sztuka w średniowieczu, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Sztuka w średniowieczu, opowiada prof. dr hab. Przemysław Wiszewski Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0, muzyka: istockphoto.com.
Czy oglądanie średniowiecznych dzieł sztuki jest nam potrzebne?
Myśląc dziś o sztuce często skupiamy się na obrazach, rzeźbach, instalacjach, które zachwycają specjalistów, ale nie przeciętnego odbiorcę. Tymczasem sztuka towarzyszy człowiekowi od początku jego istnienia, odkąd namalował pierwsze postacie na ścianie jaskini. Ale była to sztuka prosta, która miała za zadanie przkazać historie ważne dla odbiorców. Pomagające im zrozumieć świat. Taką była też sztuka średniowiecza. Spróbujmy ją zrozumieć, bo choć jest nam często tak obca, to bez jej poznania nie zbliżymy się do ówczesnych ludzi. A bez uczucia wspólnoty z nimi nasza wędrówka przez historię traci sens.
Uwaga: wszystkie daty początku i końca funkcjonowania stylu są bardzo przybliżone. Na wielu obszarach poszczególne zabytki mogły pojawiać się dużo później, niż nastąpił umowny koniec pewnej epoki w dziejach sztuki.
Sztuka prosto z tygla kultur
Choć Cesarstwo Rzymskie na Zachodzie przestało istnieć, pozostawiło po sobie spadek w postaci tysięcy dzieł sztuki. Były one niezrozumiałe dla wielu ludów tworzących nowe państwa na gruzach Imperium. Ale chętnie korzystali z nich lub naśladowali je ci, którzy chcieli być uznawani za spadkobierców dawnych cesarzy. Pamiętajmy, że wielu Germanów od dawna służyło Rzymowi i znało podstawowe elementy jego kultury. Dla nich sztuka rzymska, nawet jeśli była obca, nie była niezrozumiała. A stając się władcami dawnych obywateli rzymskich, musieli – nawet jeśli robili to rzadko – zwracać się do nich w ich języku.
Kolumny i monety
Przyjrzyj się monecie Teodoryka Wielkiego, ostrogockiego władcy Italii. Porównaj obrazy zamieszczone na niej ze zdobieniami głowic kolumn z Palazzo del Popolo z Rawenny. Jak myślisz, co łączy oba te - tak różne od siebie - zabytki?
Co łączy oba zabytki?
- Obecność specjalnego znaku z imieniem Teodoryka.
- Odwołanie się do tradycji antycznej sztuki (popiersie władcy, zdobienie kapitelu).
- Germańskie rogi jako powszechny element zdobienia.
Jednak przybysze posiadali także własny sposób wyrażania ważnych dla nich informacji z pomocą symbolicznych obrazów. Ich sens, czasami dla nas słabo czytelny, niósł ważne przesłanie dla współczesnych. Oto ci, którzy korzystali z tego sposobu wyrażania swoich poglądów poprzez obrazy, tworzyli wspólnotę elity nowych państw. Niezależnie od tego, jakie było ich pochodzenie etniczne. Dlatego te „barbarzyńskie” dzieła sztuki stały się szybko popularne wśród dawnych obywateli rzymskich. Należało znać ich sens, jeśli chciało się wejść do wąskiego kręgu współpracowników nowych władców. Oba sposoby wyrażania treści z pomocą pięknych przedmiotów – ten stary, rzymski i nowy, „barbarzyński” – zaczęły się przenikać i mieszać w V‑VI w.
Trwanie i zmiany
Sztuka plemion biorących udział w wielkiej wędrówce ludów wywarła ogromny wpływ na sposób, w jaki jeszcze w VII–VIII wieku postrzegano piękno. Nie oznaczało to jednak braku zmian.
Nie doprowadziło to jednak do powstania nowego stylu w dziejach sztuki. Był to czas wykorzystywania gotowych wzorów, sięgania po istniejące zabytki i ich kopie. Zainteresowani sztuką rzadko wspierali produkcję znacznej liczby pięknych elementów wyposażenia pałaców lub świątyń. Bo też tych ostatnich było niewiele. Szybciej sięgano po niewielkie wytwory jubilerów, odpowiadające lokalnym gustom. Elity nowych państw były różnorodne etnicznie i kulturowo, a jednocześnie nieliczne i bardzo rozproszone. Dlatego w ich kręgu powstawały dzieła bardzo zróżnicowane tematycznie i technicznie, a jednocześnie wyjątkowe. Były świadectwem miłości do piękna, ale i siły oddziaływania określonych form, mód estetycznych. Do próby stworzenia jednolitego sposobu wyrażania emocji i treści intelektualnych z pomocą sztuki doszło dopiero, kiedy na tronie cesarskim zasiadł Karol Wielki.
Karoliński powrót do korzeni piękna
W 2. połowie IX wieku w warsztacie związanym z katedrą w Reims powstała bogato zdobiona oprawa do księgi. Artysta przedstawił na niej sceny z męczeństwa św. Remigiusza, patrona katedry oraz chrztu Chlodwiga.
Który z elementów ubioru bohaterów nawiązuje do tradycji antycznych?
- korona
- płaszcze przypominające togi
- spodnie
Wielość odmian sztuki romańskiej
Pojęcie „sztuka romańska”, tak głęboko zapadło w świadomość Europejczyków, że tylko specjaliści stawiają pytanie – czym była? Tymczasem w okresie między IX a XII wiekiem na zachodzie kontynentu w niemal każdym regionie powstały bardzo charakterystyczne style w architekturze, malarstwie i rzeźbie. Cech, które je łączą, jest dużo mniej, niż tych, które je odróżniają. Te elementy, które upodabniały dzieła „sztuki romańskiej’ do siebie, były związane przede wszystkim z ograniczeniami ówczesnej technologii. Grube mury, niewielkich rozmiarów okna, półkoliste łuki, masywne kolumny w budowlach pojawiały się, ponieważ to te rozwiązania na tamtejsze czasy gwarantowały trwałość konstrukcji. Ale już zdobienia, rodzaj materiału budowlanego, nawet podziały przestrzeni wewnętrznej różnie wyglądały w poszczególnych regionach Europy. Podobnie było z innymi rodzajami dzieł sztuki.
Romańskie, ale czy podobne? Kościoły w Europie
Porównaj ze sobą kościoły z czterech krajów, a jednocześnie z czterech kręgów kulturowych (powyższa galeria). Wszystkie powstały między X a końcem XII wieku. Następnie odpowiedz na pytanie.
Dla wszystkich budynków wspólne są / jest.
- Cały kształt fasady, zwłaszcza przysadziste wieże.
- Portal, duże, okrągłe okna w fasadzie.
- Zwieńczenia portali i otworów okiennych łagodnymi łukami.
Z woli ludzi, a nie warunków technicznych i upodobań estetycznych, wynikało podobieństwo treści, jakie przekazywały dostępne dziś dzieła. Ich treść skupiała się głównie na życiu Chrystusa, jego powtórnym przyjściu, majestacie Króla i Sędziego, wreszcie często ukazywanego Sądu Ostatecznego jako momentu kluczowego dla życia człowieka. Wokół tych tematów układają się wszystkie dodatkowe – święci wspierający człowieka za życia i po śmierci, Jezus dający nadzieję na zbawienie, demony nakłaniające człowieka do grzechu. W kontekście tych obrazów życie człowieka jawiło się jako wypełnianie obowiązków, służby wobec Boga.
Chrystus królem i źródłem łaski
Przyjrzyj się tympanonomtympanonom z trzech kościołów francuskich - z Moissac , Vazley i Arles. Wszystkie one przedstawiają Chrystusa, każdy w inny sposób. Czy jednak przedstawienia Zbawiciela różnią się istotnie od siebie pod względem tego, co chcieli przekazać artyści? Wypełnij tabelę pod ilustracjami szukając w nich podobieństw i różnic.
Sztukę w okresie romańskim przenika szacunek wobec władzy. Podkreśla się w wielu miejscach hierarchię – tę wśród ludzi oraz tę wśród aniołów i świętych. Wielką wagę przywiązuje się do wierności. Jak przedstawiono w poprzednich lekcjach, to ona była cnotą kluczową dla funkcjonowania społeczeństwa średniowiecznego. Warto jednak pamiętać, że większość dzieł sztuki powstawała wówczas dla ścisłych elit społeczeństwa. Do niżej stojących odbiorców przemawiała architektura i jej wystrój. W takim stopniu, w jakim ktoś przedstawił ich znaczenie. Nie była to sztuka prosta czy prymitywna. Posługując się dostępnymi im środkami, twórcy przekazywali skomplikowane treści symboliczne.
Wielość dróg sztuki w tym czasie nie oznaczała, że brakowało ośrodków, których osiągnięcia naśladowano. Wielkie opactwa benedyktyńskie posiadały skryptoria, które zdobiły księgi w bardzo charakterystyczny sposób. Uważano je za tak doskonałe, że naśladowano ten sposób w innych ośrodkach. Chętnie sięgano także po wzory zewnętrzne, zwłaszcza bizantyjskie. Obok głównego nurtu sztuki romańskiej działała bardzo niezależna sztuka skandynawska. Nawet po chrystianizacji Północy powstawały tu wspaniałe przykłady połączenia treści chrześcijańskich ze skandynawskim gustem estetycznym. I z opowieściami sięgającymi czasów pogańskich.
Zabójca smoka i morderca kowala na drzwiach kościoła
Wśród elementów zdobiących wejście do kościoła w Hylestad w Norwegii były dwa drewniane panele wykonane w XII‑XIII wieku. Wyrzeźbiono na nich sceny z tradycyjnej, normańskiej opowieści (sagi) o Sigurdzie. Z pomocą kowala, Regina, zabił on smoka Fafnira i skradł jego skarb. Ten był jednak przeklęty. Klątwa doprowadziła do śmierci Regina z ręki Sigurda. Wkrótce jednak i Sigurd zginął zabity przez własnych szwagrów. Jeden z nich, Gunnar, wrzucił skarb do Renu. Attyla, wódz Hunów i mąż wdowy po Sigurdzie, pragnął bardzo odzyskać skarb. Wrzucił więc Gunnara do dołu z wężami, by wyjawił mu miejsce ukrycia kosztowności. Ten z pomocą harfy uśpił większość węży, jednak najpotężniejszy z nich zabił go. Cała opowieść może ilustrować wartości i wątki obecne w przedchrześcijańskiej kulturze ludów Północy. Podobnie jak ornament otaczający sceny z opowieści.
Okres romański w sztuce to czas rozwijania różnorodności form, ale też kształtowania wspólnych reguł piękna u chrześcijańskich mieszkańców Europy. Owocem tych dążeń stała się sztuka gotycka.
Gotyk. Światło i wieczność
Ciemna sztuka romańska i jasny gotyk?
Wskaż, na czym polega problem z określeniem specyficznych cech sztuki romańskiej w Europie w porównaniu ze sztuką gotycką?
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Co odróżnia sztukę romańską od gotyckiej?
Wieki XII i XIII w dziejach Europy charakteryzuje w średniowieczu, niedający się z niczym porównać rozwój gospodarczy, demograficzny i technologiczny. Towarzyszyły temu przemiany religijności. Tę z poprzedniej epoki cechowała wiara w niechybność i surowość Sądu, a w związku z tym konieczność dokładnego przestrzegania praw zapisanych w Biblii. Twórcy nowych czasów nie przeczyli tym przekonaniom. Dodawali jednak do nich nowe elementy: wiarę w znaczenie ludzkich wyborów i docenienie roli emocji. Podkreślano obecność boskiego pierwiastka w każdym człowieku, czego najpełniejszym przykładem był Chrystus. Akcentowano szczególną rolę Marii jako matki – opiekunki wszystkich chrześcijan.
Jedna Maria, różne emocje
Przyjrzyj się dwóm przedstawieniom Marii jako matki Jezusa. Jedno pochodzi z około 980 roku i prezentuje sposób przedstawienia właściwy dla sztuki romańskiej. Drugie to tak zwana Pietà, wyobrażenie Matki trzymającej na kolanach zdjęte z krzyża ciało Syna. Porównaj oba przedstawienia i uzupełnij poniższą tabelę.
Rozwój refleksji opisującej świat otaczający człowieka spowodował, że w każdym jego elemencie w pełni dostrzegano plan Boży. Świat przestał być mroczną tajemnicą, stał się księgą Natury, którą z pomocą ludzkiego umysłu można było poznawać. Kościoły otwierają się na światło symbolizujące wszechobecność Boga. Przyroda wdziera się do miniatur zdobiących książki i freski na ścianach kościołów i zamków. Postacie rzeźbione i malowane stają się wierniejsze w swoim kształcie naturalnym proporcjom ciał. Sztuka gotycka staje się bardziej realistyczna, niż dzieła poprzednich wieków. Rzadko jednak po to, by utrwalić realny wygląd świata, częściej, by poprzez delikatne deformacje ukazać jego ponadczasowe piękno, wieczność zamkniętą w przemijalnej formie.
Pragmatyczne piękno, symboliczny realizm
Sztuka gotycka dążyła do przedstawienia idealnej formy świata - piękna stworzonego przez Boga. A jednocześnie z pomocą tej pięknej formy starano się przekazać możliwie wiele skomplikowanych treści teologicznych. Na ilustracji widoczny jest tak zwany Eucharystyczny Gołąb, wykonany w XIII w. Tego typu przedstawienia wieszano nad ołtarzem. Klapka na plecach gołębia ukrywa miejsce, w którym składowano hostie (okrągłe opłatki) wykorzystywane podczas mszy.
Rozwój wiedzy pozwolił budowniczym zmienić podejście do wznoszenia budynków. Można było zrezygnować z grubych murów przykrytych półkolistymi, zwartymi i ciężkimi sklepieniami. Cały ciężar dachu rozkładano na smukłe filary wzmacniano specjalnymi przyporami. Cały ciężar sklepień wspierał sę na specjalnej konstukcji żebrowej. Te, mając formę ostrych łuków, łączyły filary i kolumny. Dzięki temu, że ściany nie dźwigały już ciężaru dachu, można było wypełnić je przeszklonymi, wysokimi oknami. Kościoły i zamki wypełniło światło. Migocząc dzięki kolorowym witrażom, miało dawać ludziom wkraczającym do katedr złudzenie wejścia do innego świata – wiecznego Królestwa Bożego.
Boska światłość
Przeczytaj poniższy tekst, który opat SugerSuger miał umieścić na drzwiach wzniesionego przez siebie kościoła opactwa Saint Denis pod Paryżem. Budynek uważa się za pierwszą świątynię wzniesioną w stylu gotyckim.
Ty, który chciałbyś uhonorować te drzwi,
Zwróć uwagę nie na złoto i koszt ich powstania,
ale na kunszt ich wykonania.
Szlachetne dzieło jest jasnością, ale błyszcząc szlachetnie, dzieło
powinno rozjaśniać umysły, pozwalając im na wędrówkę przez światło
do prawdziwego światła, gdzie Chrystus jest prawdziwymi drzwiami.
(...)
Prosty umysł wznosi się do prawdy poprzez rzeczy materialne,
I jest wynoszony z jego wcześniejszego zanurzenia [w materii],
gdy światło jest widoczne.
Porównaj tekst ze zdjęciami wnętrza nowego kościoła Saint Denis, wzniesionego nieco później, ale również w stylu gotyckim. W obu przypadkach wspólne było przekonanie, że...
- światło jest znakiem obecności Boga, który przenika świat.
- światło pomaga lepiej zrozumieć Biblię.
- światło pokazuje drogę człowieka do prawdy.
Ale gotyk to także styl sztuki świeckiej. Obok zamków budowane są z kamienia i cegły domy mieszczan, pięknie zdobione ratusze i umocnienia miejskie. Kamienne mosty spinają brzegi rzek. Stroje mężczyzn i kobiet przybierają fantazyjne, kolorowe kształty. Niektórych ten nowy, rozbuchany kolorami świat gorszył. Wzywali do umiaru i czystości w formie i treści dzieł oraz stylu życia. Za skromnością w sztuce, zwłaszcza sakralnej, opowiadał się sławny teolog, moralista i założyciel zakonu cystersów – Bernard z Clairvaux. Ale to właśnie jego zakon odpowiadał za szerzenie się nowych trendów w architekturze na wschód od Łaby, w tym w Polsce. Mimo wielu odmienności poglądów i dyskusji wokół szczegółowych rozwiązań, gotyk przyniósł Europejczykom pierwszy od czasów rzymskich powszechnie akceptowany i wspólny sposób spojrzenia na piękno.
Czystość i prostota
Choć gotyk kojarzy się ze strzelistymi łukami, wysokimi katedrami i bogatym wystrojem wnętrz, nie wszyscy ówcześnie popierali takie podejście do wystroju domu Bożego. Cystersi wykorzystywali nowe zdobycze techniki, budując swoje klasztory, ale potępiali wystawność zdobień. Porównaj poniższą ilustrację przedstawiającą wnętrze gotyckiego kościoła cystersów w Acey (Francja) z wcześniejszymi zdjęciami z katedry Saint Denis.
Zamiast podsumowania
Czy średniowieczny kościół może zadziwić?
Obejrzyj wykład i zanotuj, w jaki sposób prof. Romuald Kaczmarek radzi poznawać średniowieczne budowle? Co możemy zyskać stosując się do jego rad
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Czy sztuka średniowieczna jest nudna? rozmowa z dr hab. Romualdem Kaczmarkiem
Obejrzyj fasady katedr (powyższa galeria) i zaznacz, która powstała według stylu romańskiego (R), a która - gotyckiego (G).
| Katedra | R | G |
| Amiens | □ | □ |
| Coimbra | □ | □ |
| Notre Dame | □ | □ |
| Arles, St. Trophime | □ | □ |
| Strasburg | □ | □ |
Kapsuła czasu
Średniowieczne kościoły stały się wzorem dla świątyń chrześcijańskich w XIX‑XXI w. Przyjrzyj się kościołom z galerii. Która ilustracja przedstawia średniowieczną świątynię?
Dzięki temu spotkaniu z historią uzyskałem lub rozwinąłem:
umiejętność:
wiedzę:
zrozumienie: