Długa droga do wolności
Zadanie na rozgrzewkę
Wyjaśnij, co oznacza skrót PZPR.
Już wiecie, że o przeszłości można opowiadać nie tylko słowami, lecz także np. muzyką, obrazami albo... budowlami z klocków. Każdy twórca decyduje, na co chce zwrócić uwagę odbiorcy. Wskaż pięć elementów rzeczywistości PRL, które wybrali autorzy tej rekonstrukcji ulicy.
Żołnierze wyklęci
Nie wszyscy godzili się na rządy komunistyczne w Polsce. Część niezadowolonych, na znak protestu, nie powróciła do kraju po zakończeniu wojny, innym udało się wyemigrować. Niektórzy otwarcie wyrażali swój sprzeciw, mimo że groziły za to surowe represje. W pierwszych powojennych latach niektórzy Polacy kontynuowali walkę zbrojną o wolność ojczyzny – już nie przeciw III Rzeszy, lecz przeciw rządom komunistycznym i Armii Radzieckiej. Wielu z nich – gdy wpadli w ręce wojska lub milicji – było więzionych, torturowanych, wielu też zostało skazanych na śmierć i infamięinfamię. Dopiero ostatnio, po latach, przywraca się o nich pamięć.
Oto plakat, informujący o obchodach Dnia Żołnierzy Wyklętych w Poznaniu w 2013 roku.
Wypisz, jakie imprezy zaplanowano.
Podzielcie się na grupy. Zadaniem każdej będzie zebranie informacji o jednym z bohaterów, który walczył w antykomunistycznym podziemiu o Polskę niepodległą.
Opowiedzcie na lekcji o tragicznych losach Żołnierzy Wyklętych. Może to być jedna z osób wymienionych poniżej.
Polskie miesiące
W kolejnych dekadach wybierano inne, bardziej pokojowe formy sprzeciwu. Szczególne znaczenie miały strajki robotnicze. Pokazywały one, że nawet klasa robotnicza, którą oficjalnie reprezentowała PZPR, sprzeciwiała się władzy komunistów. Z czasem do protestów włączyły się także młodzież i inteligencja.
Z Archiwum TVP
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Reportaż o wydarzeniach z 1956 r. w Poznaniu
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Film 3 Źródło: TVP S.A., tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl.
Papież Polak
Z Archiwum TVP
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Film - Jan Paweł II Źródło: TVP S.A., tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl.
Obejrzyj reportaż z Archiwum TVP i odpowiedz na pytania.
Jak nazywał się papież Polak?
W którym roku został wybrany na papieża?
Nowy papież przyjął imię Jan Paweł II. Był pierwszym od 455 lat papieżem spoza Włoch. Zyskał wielką życzliwość ludzi na całym świecie. W 1979 roku odbył pierwszą pielgrzymkę do Polski, która zgromadziła miliony wiernych. Ludzie zobaczyli, że mogą być razem, że tworzą wspólnotę – niezależną od władz państwowych.
Szczególnie zapadły wszystkim w pamięć słowa wygłoszone przez papieża w Warszawie (w reportażu od 0:23 do 0:36).
Porównaj postawę ludzi zgromadzonych podczas wyboru papieża i tych uczestniczących w nabożeństwie w Warszawie. Przeciągnij określenia w odpowiednie miejsca.
zabawa, powaga, zasłuchanie, skupienie, entuzjazm, radość
| Wybór papieża | |
|---|---|
| Homilia w Warszawie |
Strajk w Stoczni Gdańskiej
Rok po pielgrzymce Jana Pawła II, latem 1980 roku, doszło do największych strajków w historii PRL. Wybuchały one w różnych miastach Polski. Jednak największe znaczenie miał strajk w Stoczni im. Lenina w Gdańsku, na którego czele stanął Lech Wałęsa.
Strajkujący sformułowali 21 postulatów pod adresem rządu.
21 postulatów Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego z 17 sierpnia 1980
Akceptacja niezależnych od partii i pracodawców wolnych związków zawodowych, wynikająca z ratyfikowanej przez PRL Konwencji nr 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej wolności związkowych.
Zagwarantowanie prawa do strajku oraz bezpieczeństwa strajkującym i osobom wspomagającym.
Przestrzegać zagwarantowaną w Konstytucji PRL wolność słowa, druku, publikacji, a tym samym nie represjonować niezależnych wydawnictw oraz udostępnić środki masowego przekazu dla przedstawicieli wszystkich wyznań.
a) przywrócić do poprzednich praw: – ludzi zwolnionych z pracy po strajkach w 1970 i 1976, – studentów wydalonych z uczelni za przekonania,
b) zwolnić wszystkich więźniów politycznych (w tym Edmunda Zadrożyńskiego, Jana Kozłowskiego, Marka Kozłowskiego),
c) znieść represje za przekonania.Podać w środkach masowego przekazu informację o utworzeniu Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego oraz publikować jego żądania.
Podjąć realne działania mające na celu wyprowadzenie kraju z sytuacji kryzysowej poprzez:
a) podawanie do publicznej wiadomości pełnej informacji o sytuacji społeczno‑gospodarczej,
b) umożliwienie wszystkim środowiskom i warstwom społecznym uczestniczenie w dyskusji nad programem reform.Wypłacić wszystkim pracownikom biorącym udział w strajku wynagrodzenie za okres strajku jak za urlop wypoczynkowy z funduszu CRZZ.
Podnieść wynagrodzenie zasadnicze każdego pracownika o 2000 zł na miesiąc jako rekompensatę dotychczasowego wzrostu cen.
Zagwarantować automatyczny wzrost płac równolegle do wzrostu cen i spadku wartości pieniądza.
Realizować pełne zaopatrzenie rynku wewnętrznego w artykuły żywnościowe, a eksportować tylko i wyłącznie nadwyżki.
Wprowadzić na mięso i przetwory kartki – bony żywnościowe (do czasu opanowania sytuacji na rynku).
Znieść ceny komercyjne i sprzedaż za dewizy w tzw. eksporcie wewnętrznym.
Wprowadzić zasady doboru kadry kierowniczej na zasadach kwalifikacji, a nie przynależności partyjnej, oraz znieść przywileje MO, SB i aparatu partyjnego poprzez: zrównanie zasiłków rodzinnych, zlikwidowanie specjalnej sprzedaży itp.
Obniżyć wiek emerytalny dla kobiet do 50 lat, a dla mężczyzn do lat 55 lub [zaliczyć] przepracowanie w PRL 30 lat dla kobiet i 35 lat dla mężczyzn bez względu na wiek.
Zrównać renty i emerytury starego portfela do poziomu aktualnie wypłacanych.
Poprawić warunki pracy służby zdrowia, co zapewni pełną opiekę medyczną osobom pracującym.
Zapewnić odpowiednią liczbę miejsc w żłobkach i przedszkolach dla dzieci kobiet pracujących.
Wprowadzić urlop macierzyński płatny przez okres trzech lat na wychowanie dziecka.
Skrócić czas oczekiwania na mieszkanie.
Podnieść diety z 40 zł do 100 zł i dodatek za rozłąkę.
Wprowadzić wszystkie soboty wolne od pracy. Pracownikom w ruchu ciągłym i systemie 4‑brygadowym brak wolnych sobót zrekompensować zwiększonym wymiarem urlopu wypoczynkowego lub innymi płatnymi dniami wolnymi od pracy.
21 postulatów Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego z 17 sierpnia 1980.
Zapoznaj się z postulatami robotników i wypisz numery tych, które miały charakter: polityczny, ekonomiczny, społeczny. Z którymi z tych postulatów się zgadzasz?
Z Archiwum TVP
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Film 5 Źródło: TVP S.A., tylko do użytku edukacyjnego na epodreczniki.pl.
Zatytułuj film. Jakich nowych informacji Ci dostarczył?
Solidarność
Trwałym skutkiem strajku w Stoczni Gdańskiej w 1980 roku było powstanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”.
Wyjaśnij znaczenie słów:
niezależny
samorządny
związek zawodowy
solidarność
NSZZ „Solidarność” stał się pierwszą od lat czterdziestych XX wieku masową, niezależną od władz, ale legalną organizacją w PRL. Niemal każdy chciał należeć do „Solidarności”. W 1981 roku liczba członków związku osiągnęła prawie 10 milionów. Na przewodniczącego związku został wybrany Lech Wałęsa. Zarówno jego osoba, jak i nazwa oraz logo „Solidarności” szybko stały się rozpoznawalne na całym świecie.
Jak – w sposób plastyczny – twórca logo „Solidarności”, Jerzy Janiszewski, wyraził ideę solidarności?
W jaki sposób logo odwołuje się do tradycji patriotycznej?
Stan wojenny
W czasie, gdy rozwijała się „Solidarność”, wiele osób rezygnowało z członkostwa w PZPR. Wpływ partii na społeczeństwo malał. Niepokoiło to nie tylko przywódców w Polsce, ale także w ZSRR. Skoro nie udało się pozyskać społeczeństwa, a sytuacja gospodarcza szybko się pogarszała, postanowiono uciec się do przemocy. 13 grudnia 1981 roku został wprowadzony stan wojenny.
Co to oznaczało? Zapoznaj się z regulacjami, jakie wprowadziła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, na której czele stanął generał Wojciech Jaruzelski. Które z zarządzeń ogłoszonych w obwieszczeniu o wprowadzeniu stanu wojennego dotyczyłyby ciebie i twoich najbliższych?
O jakim stosunku do obwieszczenia świadczy sposób jego wykonania przez zespół krakowskiego kabaretu „Piwnica pod Baranami” (poszukaj ich wykonania)? Jak sądzisz, czy takiej reakcji spodziewali się twórcy stanu wojennego?
Na ulicy pojawiło się wojsko. Tysiące ludzi aresztowano lub osadzono w obozach internowania – bez wyroku sądu. Wprowadzono godzinę milicyjną, czyli zakaz przebywania poza domem między godziną 22 a 6 rano. Podsłuchiwano rozmowy telefoniczne i cenzurowano korespondencję. Wszystko to miało służyć zastraszeniu społeczeństwa i zniechęceniu go do prowadzenia niezależnej działalności. Czy to się udało? W pewnym stopniu tak. „Solidarność” została zdelegalizowana. Ludzie nie chcieli narażać się na represje. Wiele osób wyemigrowało. Przedstawione dalej ilustracje świadczą jednak również o innych postawach.
Do jakich tradycji z czasów II wojny światowej nawiązuje ten napis na murze?
Wyjaśnij znaczenie tego napisu.
Jak postępowały władze z uczestnikami demonstracji (tu z okazji Święta Konstytucji 3 maja)? Gdzie chronili się ludzie? Dlaczego?
Dlaczego koledzy Michała Adamowicza, niosąc go, biegną, choć jest to przecież niezgodne z zasadami udzielania pierwszej pomocy?
Wskazówek możesz szukać w tekście autora fotografii, zamieszczonym na stronie www.lubin82.pl.
Wszystkie te zdjęcia powstały właściwie przypadkiem. Aparat miałem ze sobą z przyzwyczajenia. To był odruch po kilku latach pracy w charakterze fotoreportera. Nie miałem jednak w nawyku bohaterstwa. Zanim w tym dniu zacząłem fotografować, normalnie, po ludzku bałem się. Tłumu – że weźmie mnie za ubeka, milicji – że mnie zwinie i spałuje. Dopiero gdy ktoś, z kim razem uciekałem przed szarżującymi zomowcami, zawołał: „Panie, fotografuj pan to [tu pada wulgarne słowo]”, odważyłem się przyłożyć aparat do oka.
Co się dalej działo, tak naprawdę do końca nie pamiętam. Przed oczami przelatują mi dziesiątki scen, setki ludzi. Trudno dzisiaj precyzyjnie, chronologicznie ułożyć fragmenty wydarzeń. Pomagają mi w tym te zdjęcia. Najważniejsze zdjęcie mojego dotychczasowego życia – grupy mężczyzn niosących śmiertelnie rannego Michała Adamowicza – zrobiłem biegnąc razem z nimi. Chwilę wcześniej sfotografowałem ludzi nachylających się nad leżącym człowiekiem, widać między nimi zakrwawioną głowę. Byłem wtedy w jakimś amoku, moja pamięć tego prawie nie zarejestrowała. Dopiero następnego dnia, gdy wywołałem filmy i zrobiłem powiększenia, zobaczyłem scenę, przy której naprawdę zabiło mi serce. Zrozumiałem, czego byłem świadkiem – na moich oczach zamordowano człowieka. To nie był jakiś anonimowy żołnierz czy ofiara wypadku z wiadomości telewizyjnych. To był ktoś, kto być może kilka minut wcześniej biegł razem ze mną przez łąkę i chował się za pniem wierzby, słysząc świst kul i widząc, jak z drzewa sypią się ścięte przez nie liście.
Miejsce, w którym doszło w Lubinie do tragicznych wydarzeń 31 sierpnia 1982 r., usłane jest głazami‑świadkami będącymi elementami monumentalnej instalacji rzeźbiarskiej Zbigniewa Frączkiewicza. Na jednym z tych kamieni autor wyrył napis „Milczą, a jednak wołają”.
Fotografia – moim zdaniem – też jest jak kamień. Nie ma w niej dźwięku, zapachów ani migających, kolorowych światełek. Są za to emocje, nastroje, światło i – co najważniejsze – prawda.
Bardzo bym chciał, by moje zdjęcia – milcząc jak kamienie – też zawsze wołały.
Na kolejnym zdjęciu widać krzyż ze świateł w domu studenckim w Krakowie. Zaplanuj 3 kroki, które musiał podjąć organizator tej akcji, żeby była udana.
Jak widać, krzyż nie jest idealny. Co mogło sprawić, że jedni zaświecili światło, choć w ich pokojach powinno być ciemno, a inni światła nie włączyli, choć mieli to zrobić. Których było więcej?
Z lotu ptaka
Która z przedstawionych fotografii najbardziej, Twoim zdaniem, odzwierciedla postawę solidarności? Dlaczego?
Które postawy były charakterystyczne dla władz komunistycznych, a które – dla opozycji demokratycznej. Przeciągnij określenia w odpowiednie miejsca.
zależność od ZSRR, religijność, poczucie humoru, przemoc, represje, walka bez przemocy, wolność słowa, powaga, cenzura
| Władze komunistyczne | |
|---|---|
| Opozycja demokratyczna |
Wskaż pięć elementów rzeczywistości pierwszych dni stanu wojennego, które umieścili w makiecie ulicy z PRL jej twórcy (porównaj z makietą z ćwiczenia na rozgrzewkę).
Podsumowanie
Nie wszyscy w Polsce godzili się z rządami komunistów. Nie wszyscy chcieli znosić trudy życia codziennego. Co kilka lat wybuchały większe protesty i strajki. Do największych doszło w 1956 roku w Poznaniu, w 1968 w Warszawie i innych ośrodkach akademickich, w 1970 na Wybrzeżu, w 1976 w Radomiu, Ursusie i Płocku, wreszcie w 1980 roku w wielu miastach Polski. Te ostatnie zakończyły się utworzeniem w Gdańsku NSZZ „Solidarność”. „Solidarność” stosowała walkę bez przemocy o prawa człowieka i prawa robotnicze. 13 grudnia 1981 roku władze komunistyczne – z Wojciechem Jaruzelskim na czele – wprowadziły stan wojenny, który trwał do 22 lipca 1983 roku. Opozycja demokratyczna została zdelegalizowana, ale nie pokonana.
Analizować napisy na murach.
Interpretować plakaty.
Które elementy przesłania „Solidarności” z lat 1980–1981 są aktualne także dzisiaj?