Czy oglądałeś film z 1986 roku Imię róży? Możesz jego fragmenty odszukać w internecie. Jego akcja rozgrywa się w XIV wieku w klasztorze na północy dzisiejszych Włoch. Doszło tam do serii zabójstw i „mistrz” usiłuje wyjaśnić ich tajemnicę. Odwiedza m.in. klasztorne skryptorium, czyli miejsce, w którym zakonnicy przepisują księgi. Klasztor słynie z licznych ksiąg i tworzonych na ich podstawie kopii, które trafiają do innych ośrodków.
Po obejrzeniu fragmentu filmu odpowiedz na pytania:
Praca domowa
Polecenie 3.1
Ile osób zajmowało się przepisywaniem i studiami nad księgami?
Polecenie 3.2
Czy przepisujący i czytający mieli swobodny dostęp do zgromadzonych ksiąg?
Polecenie 3.3
Kto decydował o tym, co i kto dostawał do czytania i kopiowania?
Polecenie 3.4
Czy twoim zdaniem kopiowanie książki było pracochłonne?
RdaZyk4XS9UZn1
t5gA1R9GCV_00000014
Trzy wynalazki, które zmieniły obraz świata
Na początku ery wczesnonowożytnej ogromnego znaczenia nabrały wynalazki, których geneza sięgała wprawdzie epok wcześniejszych, ale dopiero teraz się upowszechniły i zaczęły w sposób gwałtowny zmieniać świat. Franciszek (Francis) Bacon, filozof, myśliciel, polityk angielski doby renesansu (1561‑1616) wskazał na trzy z nich: druk, proch strzelniczy i busolę morską.
RTgh9GPp8UaJy
Polecenie 4
Wypisz konsekwencje wykorzystania druku, prochu strzelniczego i busoli morskiej. Zastanów się, czy służyły dobrym, czy złym celom.
t5gA1R9GCV_0000001G
Od papirusu, przez pergamin, po papier
W średniowieczu nie było łatwo rozpowszechniać słowo pisane. Po pierwsze, ograniczona była dostępność materiału do pisania, po drugie, powielanie tekstów nie było takie proste jak dzisiaj. Z tymi problemami ludzie zmagali się zresztą już od antyku, a teraz doszło nawet do regresu. Papirus - tak popularny wcześniej - z różnych powodów przestał być powszechnie używany. Słowa umieszczano zatem na pergaminie lub, sporadycznie, na kamieniu. Dopiero szersze zastosowanie chińskiego wynalazku - papieru - przyczyniło się do potanienia i popularyzacji materiału pisarskiego. Papiernie w Europie pojawiły się w XII wieku w Hiszpanii, do Polski i Anglii dotarły pod koniec XV wieku. Ponieważ papier wytwarzany był wówczas ze szmat, nie był to materiał tani, ale w porównaniu z pergaminem właściwie ogólnodostępny.
R16ZRORByox9E
Polecenie 5
Przeczytaj komentarz do ilustracji i powiedz, dlaczego często wykorzystywano pergamin po raz drugi. Z jakiego powodu ten materiał był znacznie droższy niż papier?
t5gA1R9GCV_0000001S
Nowy typ zakładu produkcyjnego
Upowszechnienie produkcji papieru wiązało się z rozwojem druku. Świadczyć o tym może choćby pierwsza polska papiernia, która należała do drukarza Jana Hallera i została uruchomiona w Prądniku pod Krakowem. Podobnie jak drukarnie, był to nowy typ zakładu rzemieślniczego. Zakłady Hallera produkowały bowiem towar nie dla konkretnego odbiorcy, ale na tzw. „rynek”, czyli dla bliżej nieokreślonego, anonimowego kupującego. W tego typu produkcji ważna była powtarzalność wyrobu, długie serie (czyli masowość), sprzedaż poprzez licznych pośredników (czyli handel hurtowy). Wszystkie te cechy będą charakterystyczne dla powstającej powoli wytwórczości manufakturowej, a później fabrycznej. Podobnie jak drukarstwo będą one jednym z zaczynów zmieniających ekonomikę społeczności feudalnej.
R1dig2ghIYRUD
R15uTDSjQMScy
Ilustracja ze Statutu Łaskiego, spisu wszystkich statutów i przywilejów obowiązujących w Królestwie Polskim. Jan Haller wydrukował go 7 stycznia 1506 na pergaminie. Była to pierwsza w Polsce publikacja urzędowa wydana drukiem.
Ćwiczenie 1
R1JjzSBO9uuVA1
t5gA1R9GCV_0000002A
Papiernia
Do założenia papierni potrzebny był przywilej władcy. Takie przywileje były jednym z elementów rozległego zakresu nowoczesnej władzy państwowej i dotyczyły również m.in. drukarni oraz aptek. Ponieważ produkcja papieru była uciążliwa (wiązał się z tym bardzo niemiły zapach), papiernie najczęściej lokowane były poza murami miast.
R1ZwDaq8qtZAL
Polecenie 6
Określ, gdzie dzisiaj najłatwiej spotkać znaki wodne. Po co je się stosuje?
Ciekawostka
Możesz osobiście wyprodukować własny papier. W Dusznikach Zdroju działa Muzeum Papiernictwa, placówka muzealna zajmująca się szeroko pojętą tematyką papiernictwa.
R1KQeJnBjIHXX
RbPq8I0T6W8kn
t5gA1R9GCV_00000030
Azjatyckie początki i europejskie udoskonalenia
Pomysł drukowania narodził się w Chinach, a udoskonalany był w Korei na wiele wieków przed narodzinami Gutenberga. Specyfika sposobu zapisywania chińskich tekstów nie ułatwiała upowszechnienia się druku. Jednak w przypadku języków opartych na alfabetach (greckim czy łacińskim), gdzie liczba znaków była ograniczona, zastosowanie ruchomych, odlewanych z metalu czcionek przyniosło rewolucyjne zmiany. Po wydrukowaniu konkretnego dzieła złożone w matrycę czcionki (tzw. skład) można było rozsypać, a czcionki użyć ponownie. Dodatkowo możliwe stało się próbne drukowanie i dokonanie korekty, tzn. naniesienie na tekst koniecznych poprawek. Efektem wprowadzenia druku i papieru stało się postępujące umasowienie produkcji i potanienie książek, a w konsekwencji ułatwienie dostępu do słowa pisanego.
R1bWteBfN5T6o
t5gA1R9GCV_00000039
Wynalazek Gutenberga
Za wynalazcę druku powszechnie uznawany jest Johannes Gutenberg (ok. 1400‑1468) z Moguncji. Badacze ustalili, że chociaż większość zastosowanych przez Gutenberga rozwiązań znana i stosowana była już wcześniej, to on jednak w rewolucyjny sposób połączył odlewane ruchome czcionki, skład tekstu i prasę drukarską.
RRpo9qlofr8T5
R1Kfo14D73MIm
R11m0TsTYCNXF
Na zdjęciu widać drewnianą prasę z 1700 r. przechowywaną w muzeum w Spirze (Speyer) w zachodnich Niemczech. Winogrona wrzucało się do widocznej skrzyni, dociskało płaską deską, a później dokręcając przycisk wyciskało sok (tzw. moszcz winny). Natomiast replika prasy drukarskiej pochodzi z „International Printing Museum” w Carlson niepodal Los Angeles w Kalifornii (USA).
Na widocznym stole kładziono złożoną szpaltę (było to strona lub kilka stron obok siebie) druku i pokrywano się równomiernie farbą drukarską. Następnie kładło się papier na wewnętrznej stronie otwartej ramki, którą się zamykało, wsuwało pod prasę i dociskało kwadratowym przyciskiem. Aby zapewnić dokładne odbicie, widocznym poziomym ramieniem dokręcano śrubę, zwiększając nacisk prasy.
Polecenie 7
Przeczytaj komentarze do obu fotografii i sprecyzuj, jakie elementy wykorzystał Gutenberg do stworzenia swojej prasy.
R1DiDmurX0h5F
Praca domowa
Polecenie 8.1
Wyjaśnij określenie „rozsypać skład”.
Polecenie 8.2
Po przeczytaniu biogramu pierwszego polskiego drukarza Jana Hallera wyjaśnij, kim był „wędrowny drukarz”.
Polecenie 8.3
Jak sądzisz, dlaczego drukarze często musieli wędrować i zmieniać miejsce uprawiania swojego zawodu?
R1Wl4ZNJEkCcO
t5gA1R9GCV_0000004S
W poszukiwaniu czytelników
Największym problemem dla słowa drukowanego była znikoma ilość potencjalnych odbiorców. W ówczesnym świecie niewielu ludzi potrafiło czytać i pisać. Szacuje się, że w Niemczech stanowili oni pod koniec średniowiecza zaledwie ok. 10% ludności. Z pewnością sytuacja wyglądała lepiej we Włoszech i Niderlandach, gdzie bardziej rozwinięte było życie miejskie, a ludzie przeważnie lepiej wykształceni. Gorzej w krajach Europy Północnej i Wschodniej, gdzie większość ludzi zajmowała się na wsi rolnictwem i nie była tak wykształcona. Szybko okazało się, że największym odbiorcą książek byli duchowni i po zaspokojeniu ich potrzeb na księgi liturgiczne i teologiczne nie było komu sprzedawać dużych nakładów. Literatury przeznaczonej dla czytelników świeckich było mało. Humaniści sięgali wprawdzie do utworów starożytnych, ale było to interesujące dla stosunkowo wąskiego grona odbiorców. Szacuje się, że w Augsburgu położonym w południowych Niemczech, największym wówczas niemieckim mieście, a jednocześnie wielkim ośrodku drukarstwa (por. mapę) po gwałtownym wzroście zapotrzebowania na papier do początku XVI wieku równie gwałtownie (aż sześciokrotnie) zaczęło ono spadać.
Ciekawostka
W dawnych wiekach książki były niezwykle cenne. Pod koniec XV wieku w Złotoryi powstała niezwykła biblioteka. Mieściła się w Kościele Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Przechowywane w niej książki przymocowywano do pulpitów łańcuchami. W tamtych czasach za jedną książkę można było kupić kilka wsi, więc cenne dzieła należało właściwie zabezpieczyć. Rekonstrukcję biblioteki łańcuchowej można obecnie zwiedzać.
RxAbZhh0qlR9J
t5gA1R9GCV_00000053
Druki ulotne
Ratunkiem dla drukarzy stało się wydawanie drobnych pism ulotnych w wielkich nakładach. Były to najczęściej jednokartkowe druki, często opatrzone grafiką (obrazkiem). Zysk zapewniały ich taniość i masowość. Nie bez znaczenia był też fakt, że działo się to wszystko w okresie szerzenia się reformacji, która rozbudziła wielkie emocje, a rewolucyjność głoszonych wówczas prawd powodowała, że wszyscy czekali na te druki i chętnie je kupowali.
R5C5pp8BY2A3d
Prezentowana ulotka posiada trzy cechy charakterystyczne dla rozwoju drukarstwa: formę łączącą grafikę ze słowem pisanym, objętość – jedna zadrukowana karta, wreszcie masowy sposób kolportażu – pocztę konną.
t5gA1R9GCV_0000005D
Podsumowanie
Polecenie 9
Spróbuj określić znaczenie wynalezienia druku i zastanów się, czy Gutenberg przewidywał takie konsekwencje swojego wynalazku.
Polecenie 10
Wynalezienie druku miało przełomowe znaczenie dla przekazu informacji. Spróbuj odpowiedzieć na pytania:
Jakie wcześniejsze wydarzenie dorównuje (a może nawet przewyższa) swoim znaczeniem dla przekazu i zachowania informacji wynalazkowi Gutenberga?
Jakie późniejsze wydarzenia dorównują swoim znaczeniem dla przekazu i zachowania informacji wynalazkowi Gutenberga?
Polecenie 11
Spróbuj stworzyć alternatywną wizję rozwoju społecznego do dnia dzisiejszego, gdyby nie wynaleziono druku.