Jak wiatr wpływa na rzeźbę powierzchni Ziemi?

RS0oFIBe04skz

Na zdjęciu tak zwany grzyb skalny o skomplikowanej strukturze i kształcie przypominającym słonia. Skały w kolorze pomarańczowym. W tle góry. Ponad górami jasne niebo.

1. Niszcząca i budująca działalność wiatru

Niszcząca siła wiatru polega na wywiewaniu drobnego materiału zwietrzelinowego lub na szlifowaniu powierzchni skał przez piasek niesiony wiatrem. Tylko wyjątkowo silny wiatr jest w stanie oderwać drobne fragmenty kruchych skał. Uderzając drobnymi ziarnami unoszonego piasku, może za to uszkadzać nawet twarde skały. Proces ten jest jednak bardzo powolny. Ogromną rolę w kształtowaniu terenu odgrywa więc przede wszystkim siła transportowa i budująca wiatru. Wiejąc niemal bez przerwy, wiatr potrafi przenosić i odkładać w innych miejscach spore ilości rozdrobnionych ziaren skalnych. Jednak, aby zaszły te procesy, powinny równocześnie wystąpić następujące czynniki:

• wiejący wiatr musi być wystarczająco silny;

• skały w podłożu muszą być silnie rozdrobnione;

• podłoże nie może być mokre ani pokryte obfitą roślinnością.

Przez większą część doby i przez niemal cały rok warunki te spełnione są na pustyniach i tam właśnie działalność rzeźbotwórcza wiatru objawia się najsilniej. Pustynie gorące istnieją przede wszystkim w strefach wysokiego ciśnienia atmosferycznego w strefach zwrotnikowych, gdzie cyrkulacja atmosferyczna powoduje, że opady są ekstremalnie niskie. Pustynie powstają także w strefach podzwrotnikowych i umiarkowanych na obszarach, gdzie oddalenie od zbiorników wodnych i ukształtowanie terenu przyczyniają się do wykształcenia skrajnie kontynentalnych cech klimatu i związanych z tym niskich opadów. W zależności od charakteru podłoża wyróżnia się trzy główne typy pustyń:

• ergergerg (pustynia piaszczysta),

• serirserirserir (pustynia żwirowa),

• hamadahamadahamada (pustynia kamienista).

RwmpnPm8lWmtS

Na zdjęciu pustynia piaszczysta. Na pierwszym planie stado wielbłądów na płaskim terenie. Na drugim planie duże piaszczyste wydmy o falowanych grzbietach. Piasek w kolorze ceglastym. Na horyzoncie niebo.

R1JTOLmBRjOKj

Na zdjęciu pustynia żwirowa. Przedstawiony jest rozległy, płaski teren. Na piasku koloru ceglastego leżą równomiernie rozłożone odłamki skalne. Są ciemnobrązowe i połyskujące. Ich wielkość jest zróżnicowana, o średnicy najczęściej kilku centymetrów. Mają nieregularny kształt, są różnej grubości i długości. Ich krawędzie są wyraźnie widoczne i ostre. Nad linią horyzontu widać bezchmurne niebo.

R1MeSR4ZHuj3s

Na zdjęciu pustynia kamienista. Rozległy i płaski teren, w oddali widać dwa spore wzniesienia, białe chmury na błękitnym niebie. Cały obszar pokryty jest sporej wielkości kamieniami o nieregularnym kształcie. Ich średnica wynosi od kilku do kilkudziesięciu centymetrów. Oznaczają się zwartą bryłą i wypolerowanymi krawędziami. Kamienie są barwy brunatnej lub ciemnobrązowej, gęsto pokrywają całe podłoże, które stanowi piasek o ceglastym kolorze.

Wiatr przekształca również powierzchnię Ziemi na piaszczystych wybrzeżach mórz i oceanów, na zaoranych powierzchniach pól uprawnych, w kopalniach odkrywkowych i na przedpolu lodowców i lądolodów, ale tylko wtedy, gdy występująca tam powierzchniowa warstwa gleb i zwietrzeliny jest sucha. Procesy związane z działalnością wiatru nazywamy procesami eolicznymiprocesy eoliczneprocesami eolicznymi.

Ciekawostka

Europa jest jedynym kontynentem niemal zupełnie pozbawionym pustyń. Zwyczajowo niewielki obszar piasków na granicy Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej nazywa się Pustynią Błędowską, choć zarówno roczna suma opadów, jak i coraz bujniej wkraczająca roślinność dowodzą, że tak naprawdę nie jest to prawdziwa pustynia. Występowanie warstwy piasków o miąższości ok. 60 m jest spowodowane działalnością człowieka – odwodnieniem terenu i wycięciem lasów.

R1Dmc710X7KJ9

Panoramy trzysta sześćdziesiąt stopni wykonane w dwóch miejscach Pustyni Błędowskiej. Pierwsza panorama przedstawia obraz piaszczystej pustyni, teren z lekkimi wzniesieniami. Znaczną część obszaru zajmuje różnego rodzaju roślinność: drzewa iglaste, drzewa liściaste i krzewy. Druga z dostępnych panoram ukazuje również pozostałości betonowych konstrukcji, które były bunkrami. Multimedium wzbogacone jest również o dodatkowe plansze i piktogramy z informacjami. Główna plansza zawiera następujące informacje: „Pustynia Błędowska. Duża wydma śródlądowa znajdująca się w pobliżu Olkusza, między Jurą Krakowsko‑Częstochowską a Wyżyną Śląską. Ma prawie dziesięć kilometrów długości i około cztery kilometry szerokości. Piaski zalegają tam nawet do siedemdziesięciu metrów głębokości. Niekiedy mówi się, że to największa pustynia w Europie, ale jest ona pustynią tylko z nazwy, gdyż nie powstała w warunkach suchego i gorącego klimatu zwrotnikowego, podzwrotnikowego czy choćby umiarkowanego lądowego. Piaski Pustyni Błędowskiej nagromadziły się w czasie ostatniego zlodowacenia, kiedy to tereny te znajdowały się na przedpolu lądolodu, czyli w tzw. strefie peryglacjalnej. Wiatr usypywał wtedy wydmy śródlądowe z piasków wywianych z osadów lodowcowych. Na wydmach stopniowo pojawiała się drobna roślinność, która z czasem rozwijała się nawet do bujnych lasów. Jednak okolice Pustyni Błędowskiej były intensywnie wykorzystywane przez człowieka, który już w średniowieczu wykopywał tam z ziemi m.in. rudy srebra i wycinał lasy. Taka rabunkowa gospodarka przyczyniła się do znacznego obniżenia poziomu wód gruntowych. Uniemożliwiło to dalszy rozwój roślinności i spowodowało odsłonięcie rozległych piaszczystych terenów. Nazwa Pustyni pochodzi od osiedla Błędów będącego dziś częścią Dąbrowy Górniczej”. Dodatkowe plansze z informacjami: Plansza numer jeden: „Pustynia Błędowska, ze względu na swoją unikalność przyrodniczą, stanowi wielką atrakcję turystyczną. Jednak poruszać się tam można tylko po wyznaczonych szlakach, gdyż w piaskach wciąż ukryte są liczne niewybuchy”. Plansza numer dwa: „Na zachodniej linii widnokręgu widoczne są przemysłowe zabudowania Górnego Śląska. Zasoby naturalne Pustyni Błędowskiej były niegdyś wykorzystywane głównie do rozwoju przemysłu. Drewno z lasów, które dawniej porastały ten teren, służyło jako opał w hutnictwie. Piasku używano do wypełnienia wyeksploatowanych wyrobisk górniczych”, plansza numer trzy: „Od początków dwudziestego wieku piaszczyste tereny Pustyni Błędowskiej wykorzystywano do celów wojskowych jako poligon. Świadczą o tym m.in. pozostałości po dawnym bunkrze”, plansza numer cztery: „Przez środek Pustyni Błędowskiej przepływa rzeka Biała Przemsza, w dolinie której rozwinęła się bujna roślinność. W latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku zalesiano te tereny sosną i wierzbą”, plansza numer pięć: „Obecnie większe obszary odkrytych piasków znajdują się jedynie w północnej części Pustyni – najłatwiej zobaczyć je w rejonie wsi Chechło”.

Panoramy trzysta sześćdziesiąt stopni wykonane w dwóch miejscach Pustyni Błędowskiej. Pierwsza panorama przedstawia obraz piaszczystej pustyni, teren z lekkimi wzniesieniami. Znaczną część obszaru zajmuje różnego rodzaju roślinność: drzewa iglaste, drzewa liściaste i krzewy. Druga z dostępnych panoram ukazuje również pozostałości betonowych konstrukcji, które były bunkrami. Multimedium wzbogacone jest również o dodatkowe plansze i piktogramy z informacjami. Główna plansza zawiera następujące informacje: „Pustynia Błędowska. Duża wydma śródlądowa znajdująca się w pobliżu Olkusza, między Jurą Krakowsko‑Częstochowską a Wyżyną Śląską. Ma prawie dziesięć kilometrów długości i około cztery kilometry szerokości. Piaski zalegają tam nawet do siedemdziesięciu metrów głębokości. Niekiedy mówi się, że to największa pustynia w Europie, ale jest ona pustynią tylko z nazwy, gdyż nie powstała w warunkach suchego i gorącego klimatu zwrotnikowego, podzwrotnikowego czy choćby umiarkowanego lądowego. Piaski Pustyni Błędowskiej nagromadziły się w czasie ostatniego zlodowacenia, kiedy to tereny te znajdowały się na przedpolu lądolodu, czyli w tzw. strefie peryglacjalnej. Wiatr usypywał wtedy wydmy śródlądowe z piasków wywianych z osadów lodowcowych. Na wydmach stopniowo pojawiała się drobna roślinność, która z czasem rozwijała się nawet do bujnych lasów. Jednak okolice Pustyni Błędowskiej były intensywnie wykorzystywane przez człowieka, który już w średniowieczu wykopywał tam z ziemi m.in. rudy srebra i wycinał lasy. Taka rabunkowa gospodarka przyczyniła się do znacznego obniżenia poziomu wód gruntowych. Uniemożliwiło to dalszy rozwój roślinności i spowodowało odsłonięcie rozległych piaszczystych terenów. Nazwa Pustyni pochodzi od osiedla Błędów będącego dziś częścią Dąbrowy Górniczej”. Dodatkowe plansze z informacjami: Plansza numer jeden: „Pustynia Błędowska, ze względu na swoją unikalność przyrodniczą, stanowi wielką atrakcję turystyczną. Jednak poruszać się tam można tylko po wyznaczonych szlakach, gdyż w piaskach wciąż ukryte są liczne niewybuchy”. Plansza numer dwa: „Na zachodniej linii widnokręgu widoczne są przemysłowe zabudowania Górnego Śląska. Zasoby naturalne Pustyni Błędowskiej były niegdyś wykorzystywane głównie do rozwoju przemysłu. Drewno z lasów, które dawniej porastały ten teren, służyło jako opał w hutnictwie. Piasku używano do wypełnienia wyeksploatowanych wyrobisk górniczych”, plansza numer trzy: „Od początków dwudziestego wieku piaszczyste tereny Pustyni Błędowskiej wykorzystywano do celów wojskowych jako poligon. Świadczą o tym m.in. pozostałości po dawnym bunkrze”, plansza numer cztery: „Przez środek Pustyni Błędowskiej przepływa rzeka Biała Przemsza, w dolinie której rozwinęła się bujna roślinność. W latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku zalesiano te tereny sosną i wierzbą”, plansza numer pięć: „Obecnie większe obszary odkrytych piasków znajdują się jedynie w północnej części Pustyni – najłatwiej zobaczyć je w rejonie wsi Chechło”.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/b/P7YAwI6gs

2. Jak powstają zagłębienia terenu i wypukłe wydmy?

Wywiewanie drobnego materiału skalnego przez wiatr nosi nazwę deflacjideflacjadeflacji. Tam, gdzie skały są sypkie albo zwietrzelina składa się z bardzo drobnych ziaren, jest sucho i nie ma pokrywy roślinnej, mogą powstawać rozległe zagłębienia deflacyjne. Gdy dno zagłębienia deflacyjnego na pustyni dosięgnie poziomu wód podziemnych, to w miejscu tym może powstać oazaoazaoaza.

RTKiuMjpHJIc4

Na zdjęciu pustynia piaszczysta. Teren pofałdowany, widoczne liczne wydmy. W zagłębieniu pomiędzy wydmami na środku fotografii znajduje się oaza. Składa się z niewielkiego zbiornika wodnego, który jest otoczony drzewami oraz gdzieniegdzie zabudowaniami. Na horyzoncie lekko zachmurzone niebo.

RC7uJHKiDCE03

Na zdjęciu oaza. Płaski krajobraz, jedynie w oddali widoczne wydmy oraz pojedyncze zabudowania. Na pierwszym planie znajduje się rozległy zbiornik wodny. Woda nie jest głęboka, na środku w niektórych miejscach widać przebijające się piaszczyste podłoże, na którym rosną palmy. Wokół zbiornika występują również inne drzewa liściaste. W tafli wody odbija się okoliczny krajobraz, błękitne niebo.

Wywiewany piasek może być przenoszony nawet na znaczne odległości. W miejscach, gdzie wiatr słabnie i spada jego siła transportowa, piasek osadza się, tworząc pagórki nazywane wydmamiwydmawydmami. Ich długi stok dowietrzny (czyli ten wystawiony na wiatr) wznosi się łagodnie. Każde ziarenko piasku toczone jest po nim pod górę aż do krawędzi, poza którą stacza się pod wpływem siły ciążenia w dół po krótkim i stromym stoku zawietrznym (czyli osłoniętym od wiatru). W klimacie skrajnie suchym wiatr szybciej przesypuje niższe, boczne części wydmy, gdzie znajduje się mniej piasku, niż centralne – najwyższe. Wydma przybiera więc kształt podobny do Księżyca z ramionami wysuniętymi w kierunku, w którym się porusza. Nazywa się je barchanamibarchanbarchanami. W klimatach umiarkowanych, o wyższych opadach, boczne ramiona wydmy są często porośnięte przez roślinność, natomiast centralna część jest ruchoma, ponieważ jest zbudowana z suchszego i luźniejszego piasku i nie jest unieruchamiana przez rośliny. Wydma kształtem przypomina wówczas „sierp” Księżyca, ale ramiona ma skierowane do tyłu w stosunku do kierunku ruchu wydmy. Takie struktury nazywamy wydmami parabolicznymiwydma parabolicznawydmami parabolicznymi.

R77nFXMADkYAw

Animacja przedstawiająca przesuwanie się wydmy, inaczej zwanej barchanem.

Animacja przedstawiająca przesuwanie się wydmy, inaczej zwanej barchanem.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R77nFXMADkYAw

Animacja przedstawiająca przesuwanie się wydmy, inaczej zwanej barchanem.

R2i4kwDPFQXVP

Zdjęcie wydm. Na pierwszym planie teren płaski, w niektórych miejscach widać niewielkie krzewy. Na drugim planie olbrzymie wydmy – barchany o pofałdowanych stokach i nieregularnym kształcie w jasnoceglastym kolorze.

RndDPC1NQymJn

Satelitarne zdjęcie wydm – barchanów. Wydmy są tak duże, że widać je wyraźnie z kosmosu, z orbity okołoziemskiej. Poszczególne wydmy razem budują strukturę składającą się z wielu poziomych, pofałdowanych pasów.

Ry0mgW9Fdla2p

Animacja przedstawiająca przesuwanie się wydmy parabolicznej.

Animacja przedstawiająca przesuwanie się wydmy parabolicznej.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/Ry0mgW9Fdla2p

Animacja przedstawiająca przesuwanie się wydmy parabolicznej.

R1Vk5lOMoLZh5

Zdjęcie przedstawia widok z lotu ptaka na znacznej wielkości nadmorskie miasto. Na górze i w lewym górnym rogu znajduje się morze, następnie mniej więcej od lewego dolnego rogu do prawego górnego rogu rozpościera się miasto. Pozostałą część zdjęcia wypełnia bardzo duża wydma paraboliczna. Jej piasek ma ciemnopomarańczowy kolor. Stok dowietrzny jest dużo łagodniejszy niż zawietrzny. Wydma jest wielkości porównywalnej z leżącym u jej podnóża miastem.

R7HEBNn8o2h30

W centralnej części zdjęcia znajduje się wydma paraboliczna na brzegu morza, które zajmuje lewą część fotografii. Wyraźnie widać stopniowe wznoszenie się dowietrznego stoku wydmy, co jest wywołane nanoszeniem piasku przez wiatr wiejący znad wody. Piasek ma jasnożółty kolor, a wydmę z pozostałych trzech stron otacza gęsty nadmorski las.

Ciekawostka

Poza barchanami i wydmami parabolicznymi można spotkać także wydmy o bardzo zróżnicowanych kształtach, np. wydmy gwiaździste. Powstają one na terenach, gdzie wiatry wieją z wielu różnych kierunków.

RwD0WdREpBCp3

Na zdjęciu wydma gwiaździsta. Kilka wydm o różnym położeniu styka się jednym końcem, tworząc kształt przypominający rozgwiazdę. Bardzo wyraźnie widoczne grzbiety. Kolor piasku ciemnopomarańczowy, stoki wydm, które nie są wystawione na działanie promieni słonecznych pozostają zacienione.

Ciekawostka

Pył to ziarenka drobniejsze niż ziarna piasku. Wiatr może przenosić je na duże odległości. Grube warstwy pyłu, pochodzące głównie z obszarów pustynnych i peryglacjalnych (leżących na przedpolach lądolodów), przeniesione i osadzone przez wiatr nazywamy lessemlesslessem.

RW2vPeLcAZaLJ

Na zdjęciu Wyżyna Lessowa. Dominuje kolorystyka żółtopomarańczowa. Na pierwszym planie zabudowania w kolorze podobnym do koloru lessu. Dalej różne formy lessowe, zagłębienia, doliny, tarasy. W tle góry. Na horyzoncie niebo.

3. Co to jest korazja?

Wiatr w zależności od prędkości może unosić większe lub mniejsze ziarna piasku i pyłu. Może tymi ziarnami uderzać w skały i powoli je szlifować, żłobić, wygładzać i zarysowywać. Proces taki nazywamy korazjąkorazjakorazją. Im bliżej powierzchni ziemi, tym wiatr unosi więcej piasku, a proces korazji jest silniejszy. W związku z tym skały wystające ponad powierzchnię pustyni ulegają największym zniszczeniom w swojej dolnej części. W efekcie powstają rozmaite, nieraz bardzo fantazyjne, formy skalne. Skały, które w górnej części mają większą średnicę niż w dolnej, nazywane są grzybami skalnymigrzyb skalnygrzybami skalnymi.

R4WJ90MPGLNws

Na zdjęciu grzyb skalny na pustyni. Podstawa ma kształt walca, na jego czubku jest skała o kształcie zbliżonym do kuli. Na pierwszym planie płaski teren pokryty piaskiem o bardzo jasnym kolorze. W centralnej części zdjęcia biały samochód terenowy dużo mniejszy od grzyba, którego wysokość może dochodzić do kilkunastu metrów. W tle widać podobne formy skalne do opisanego grzyba.

RS0oFIBe04skz

Na zdjęciu tak zwany grzyb skalny o skomplikowanej strukturze i kształcie przypominającym słonia. Skały w kolorze pomarańczowym. W tle góry. Ponad górami jasne niebo.

Poza formowaniem grzybów skalnych korazja przyczynia się do powstania wielu innych form rzeźby terenu, np.

• bruzd eolicznychbruzda eolicznabruzd eolicznych – długich nawet na setki metrów i głębokości od kilku centymetrów do kilku metrów;

• wygładów eolicznychwygład eolicznywygładów eolicznych – form o dużych, niezwykle gładkich powierzchniach;

• grzbietów skalnychgrzbiet skalny (jardang)grzbietów skalnych – nazywanych także jardangamijardangjardangami, w postaci wąskich, stromych żeber skalnych oddzielonych bruzdami;

• graniakówgraniakgraniaków – odłamków skalnych, które zostały oszlifowane przez piasek niesiony przez wiatr

R1A7gYC7ZqgqW

Na zdjęciu cztery jardangi. Położone równolegle do siebie. Szczyty spłaszczone, ściany strome, na których widoczne są poziome wybrzuszenia przypominające żebra. Na pierwszym planie płaski teren. Ponad jardangami bezchmurne, jasnoniebieskie niebo.

RthjwztmSiRG4

Na zdjęciu dwa graniaki w jasnobrązowym kolorze. To fragmenty skał z powierzchnią wygładzoną przez wiatr i wyraźnymi krawędziami. Obok dla porównania wielkości leży młotek geologiczny. Graniaki są nieco mniejsze od młotka. Tło białe.

Polecenie 3

Podaj nazwy i opisz warunki powstawania dwóch rodzajów wydm widocznych na ilustracji poniżej.

Rodvv2WMvppfu

Ilustracja przedstawiająca porównanie dwóch rodzajów wydm powstających w innych warunkach. Strzałkami zaznaczono kierunek wiatru. Wydmy z lewej strony oznaczone literą A mają ramiona wydłużone i zwrócone zgodnie z kierunkiem wiatru. Wydmy z prawej strony oznaczone literą B mają ramiona zwrócone przeciwnie do kierunku wiatru.

R1OA1doVSgqjU

(Uzupełnij).

Na podstawie treści materiału oraz innych dostępnych źródeł wiedzy geograficznej podaj nazwy i opisz warunki powstawania dwóch głównych rodzajów wydm.

RfNEcxxmtCDTi

(Uzupełnij).

Pokaż podpowiedź

Zwróć uwagę na kształt wydmy oraz ustawienie środka wydmy względem kierunku wiatru.

Pokaż odpowiedź

Nazwy tych wydm to barchan oraz wydma paraboliczna.

Powstawanie barchanów: W klimacie skrajnie suchym wiatr szybciej przesypuje niższe, boczne części wydmy, gdzie znajduje się mniej piasku. Wydma przybiera kształt podobny do Księżyca z ramionami wysuniętymi w kierunku, w którym się porusza.

Powstawanie wydm parabolicznych: W klimatach umiarkowanych, o wyższych opadach, boczne ramiona wydmy często są porośnięte przez roślinność, centralna część natomiast jest ruchoma, ponieważ zbudowana jest z bardziej suchego i luźnego piasku i nie jest unieruchamiana przez rośliny. Wydma kształtem przypomina wówczas Księżyc, a ramiona ma skierowane do tyłu w stosunku do kierunku ruchu wydmy.

Podsumowanie

• Wiatr może przejawiać działalność niszczącą, transportującą i budującą.

• Procesy eoliczne najsilniej zachodzą na pustyniach.

• Wyróżniamy pustynie piaszczyste – ergi, pustynie żwirowe – seriry i pustynie kamieniste – hamady.

• Deflacja jest procesem wywiewania drobnych ziaren piasku i pyłu.

• W klimacie suchym powstają wydmy zwane barchanami, a w klimacie wilgotnym wydmy paraboliczne.

• Korazja jest procesem niszczenia skał przez ziarna piasku unoszone z wiatrem.

Słownik

Ćwiczenia