Wiatr nie jest w stanie bezpośrednim podmuchem kruszyć twardych skał ani poruszyć ciężkich głazów, a mimo to należy do najważniejszych czynników zewnętrznych kształtujących powierzchnię Ziemi. Przez cały czas wszędzie coś niszczy, transportuje lub buduje.
RS0oFIBe04skz
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
Wyjaśnisz różnice między wpływem wiatru na rzeźbę w klimacie skrajnie suchym a jego działalnością w klimacie wilgotnym.
i1e3ZJquAh_d5e237
1. Niszcząca i budująca działalność wiatru
Niszcząca siła wiatru polega na wywiewaniu drobnego materiału zwietrzelinowego lub na szlifowaniu powierzchni skał przez piasek niesiony wiatrem. Tylko wyjątkowo silny wiatr jest w stanie oderwać drobne fragmenty kruchych skał. Uderzając drobnymi ziarnami unoszonego piasku, może za to uszkadzać nawet twarde skały. Proces ten jest jednak bardzo powolny. Ogromną rolę w kształtowaniu terenu odgrywa więc przede wszystkim siła transportowa i budująca wiatru. Wiejąc niemal bez przerwy, wiatr potrafi przenosić i odkładać w innych miejscach spore ilości rozdrobnionych ziaren skalnych. Jednak, aby zaszły te procesy, powinny równocześnie wystąpić następujące czynniki:
wiejący wiatr musi być wystarczająco silny;
skały w podłożu muszą być silnie rozdrobnione;
podłoże nie może być mokre ani pokryte obfitą roślinnością.
Przez większą część doby i przez niemal cały rok warunki te spełnione są na pustyniach i tam właśnie działalność rzeźbotwórcza wiatru objawia się najsilniej. Pustynie gorące istnieją przede wszystkim w strefach wysokiego ciśnienia atmosferycznego w strefach zwrotnikowych, gdzie cyrkulacja atmosferyczna powoduje, że opady są ekstremalnie niskie. Pustynie powstają także w strefach podzwrotnikowych i umiarkowanych na obszarach, gdzie oddalenie od zbiorników wodnych i ukształtowanie terenu przyczyniają się do wykształcenia skrajnie kontynentalnych cech klimatu i związanych z tym niskich opadów. W zależności od charakteru podłoża wyróżnia się trzy główne typy pustyń:
Wiatr przekształca również powierzchnię Ziemi na piaszczystych wybrzeżach mórz i oceanów, na zaoranych powierzchniach pól uprawnych, w kopalniach odkrywkowych i na przedpolu lodowców i lądolodów, ale tylko wtedy, gdy występująca tam powierzchniowa warstwa gleb i zwietrzeliny jest sucha. Procesy związane z działalnością wiatru nazywamy procesami eolicznymiprocesy eoliczneprocesami eolicznymi.
Polecenie 1
Wskaż na mapie świata przynajmniej po jednej pustyni leżącej w Azji, Afryce, Australii, Ameryce Północnej i Ameryce Południowej.
Wymień przynajmniej po jednej pustyni leżącej w Azji, Afryce, Australii, Ameryce Północnej i Ameryce Południowej.
R1IpwkdO9oz69
Na każdym z wymienionych kontynentów występuje kilka pustyń.
Przykłady pustyń:
W Azji: Arabska, Gobi, Karakum.
W Afryce: Sahara, Kalahari, Namib.
W Australii: Wielka Pustynia Wiktorii, Wielka Pustynia Piaszczysta, Tanami.
W Ameryce Północnej: Chihuahuan, Sonora, Mojave.
W Ameryce Południowej: Atakama, Patagońska.
Ciekawostka
Europa jest jedynym kontynentem niemal zupełnie pozbawionym pustyń. Zwyczajowo niewielki obszar piasków na granicy Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej nazywa się Pustynią Błędowską, choć zarówno roczna suma opadów, jak i coraz bujniej wkraczająca roślinność dowodzą, że tak naprawdę nie jest to prawdziwa pustynia. Występowanie warstwy piasków o miąższości ok. 60 m jest spowodowane działalnością człowieka – odwodnieniem terenu i wycięciem lasów.
R1Dmc710X7KJ9
i1e3ZJquAh_d5e309
2. Jak powstają zagłębienia terenu i wypukłe wydmy?
Wywiewanie drobnego materiału skalnego przez wiatr nosi nazwę deflacjideflacjadeflacji. Tam, gdzie skały są sypkie albo zwietrzelina składa się z bardzo drobnych ziaren, jest sucho i nie ma pokrywy roślinnej, mogą powstawać rozległe zagłębienia deflacyjne. Gdy dno zagłębienia deflacyjnego na pustyni dosięgnie poziomu wód podziemnych, to w miejscu tym może powstać oazaoazaoaza.
RTKiuMjpHJIc4
RC7uJHKiDCE03
Wywiewany piasek może być przenoszony nawet na znaczne odległości. W miejscach, gdzie wiatr słabnie i spada jego siła transportowa, piasek osadza się, tworząc pagórki nazywane wydmamiwydmawydmami. Ich długi stok dowietrzny (czyli ten wystawiony na wiatr) wznosi się łagodnie. Każde ziarenko piasku toczone jest po nim pod górę aż do krawędzi, poza którą stacza się pod wpływem siły ciążenia w dół po krótkim i stromym stoku zawietrznym (czyli osłoniętym od wiatru). W klimacie skrajnie suchym wiatr szybciej przesypuje niższe, boczne części wydmy, gdzie znajduje się mniej piasku, niż centralne – najwyższe. Wydma przybiera więc kształt podobny do Księżyca z ramionami wysuniętymi w kierunku, w którym się porusza. Nazywa się je barchanamibarchanbarchanami. W klimatach umiarkowanych, o wyższych opadach, boczne ramiona wydmy są często porośnięte przez roślinność, natomiast centralna część jest ruchoma, ponieważ jest zbudowana z suchszego i luźniejszego piasku i nie jest unieruchamiana przez rośliny. Wydma kształtem przypomina wówczas „sierp” Księżyca, ale ramiona ma skierowane do tyłu w stosunku do kierunku ruchu wydmy. Takie struktury nazywamy wydmami parabolicznymiwydma parabolicznawydmami parabolicznymi.
R77nFXMADkYAw
R2i4kwDPFQXVP
RndDPC1NQymJn
Ry0mgW9Fdla2p
R1Vk5lOMoLZh5
R7HEBNn8o2h30
Polecenie 2
Przedstaw wpływ szaty roślinnej na proces deflacji i na proces przemieszczania się wydm parabolicznych.
RQt8TzanebDzP
Zastanów się, czy rozwój roślinności może wpływać na intensywność deflacji ograniczając dostępność materiału do transportu eolicznego.
Rozwój roślinności zazwyczaj negatywnie wpływa na intensywność deflacji, ograniczając dostępność materiału dla transportu eolicznego. Degradacja szaty roślinnej natomiast stymuluje rozwój procesów eolicznych. Występowanie roślinności także, zależnie od rodzaju oraz stopnia zwartości, wymusza akumulację transportowanego przez wiatr materiału, co może wpływać zarówno na kształt wydm, jak i na szybkość ich przemieszczania.
Ciekawostka
Poza barchanami i wydmami parabolicznymi można spotkać także wydmy o bardzo zróżnicowanych kształtach, np. wydmy gwiaździste. Powstają one na terenach, gdzie wiatry wieją z wielu różnych kierunków.
RwD0WdREpBCp3
Ciekawostka
Pył to ziarenka drobniejsze niż ziarna piasku. Wiatr może przenosić je na duże odległości. Grube warstwy pyłu, pochodzące głównie z obszarów pustynnych i peryglacjalnych (leżących na przedpolach lądolodów), przeniesione i osadzone przez wiatr nazywamy lessemlesslessem.
RW2vPeLcAZaLJ
i1e3ZJquAh_d5e368
3. Co to jest korazja?
Wiatr w zależności od prędkości może unosić większe lub mniejsze ziarna piasku i pyłu. Może tymi ziarnami uderzać w skały i powoli je szlifować, żłobić, wygładzać i zarysowywać. Proces taki nazywamy korazjąkorazjakorazją. Im bliżej powierzchni ziemi, tym wiatr unosi więcej piasku, a proces korazji jest silniejszy. W związku z tym skały wystające ponad powierzchnię pustyni ulegają największym zniszczeniom w swojej dolnej części. W efekcie powstają rozmaite, nieraz bardzo fantazyjne, formy skalne. Skały, które w górnej części mają większą średnicę niż w dolnej, nazywane są grzybami skalnymigrzyb skalnygrzybami skalnymi.
R4WJ90MPGLNws
RS0oFIBe04skz
Poza formowaniem grzybów skalnych korazja przyczynia się do powstania wielu innych form rzeźby terenu, np.
bruzd eolicznychbruzda eolicznabruzd eolicznych – długich nawet na setki metrów i głębokości od kilku centymetrów do kilku metrów;
wygładów eolicznychwygład eolicznywygładów eolicznych – form o dużych, niezwykle gładkich powierzchniach;
grzbietów skalnychgrzbiet skalny (jardang)grzbietów skalnych – nazywanych także jardangamijardangjardangami, w postaci wąskich, stromych żeber skalnych oddzielonych bruzdami;
graniakówgraniakgraniaków – odłamków skalnych, które zostały oszlifowane przez piasek niesiony przez wiatr
R1A7gYC7ZqgqW
RthjwztmSiRG4
Polecenie 3
Podaj nazwy i opisz warunki powstawania dwóch rodzajów wydm widocznych na ilustracji poniżej.
Rodvv2WMvppfu
R1OA1doVSgqjU
Na podstawie treści materiału oraz innych dostępnych źródeł wiedzy geograficznej podaj nazwy i opisz warunki powstawania dwóch głównych rodzajów wydm.
RfNEcxxmtCDTi
Zwróć uwagę na kształt wydmy oraz ustawienie środka wydmy względem kierunku wiatru.
Nazwy tych wydm to barchan oraz wydma paraboliczna.
Powstawanie barchanów: W klimacie skrajnie suchym wiatr szybciej przesypuje niższe, boczne części wydmy, gdzie znajduje się mniej piasku. Wydma przybiera kształt podobny do Księżyca z ramionami wysuniętymi w kierunku, w którym się porusza.
Powstawanie wydm parabolicznych: W klimatach umiarkowanych, o wyższych opadach, boczne ramiona wydmy często są porośnięte przez roślinność, centralna część natomiast jest ruchoma, ponieważ zbudowana jest z bardziej suchego i luźnego piasku i nie jest unieruchamiana przez rośliny. Wydma kształtem przypomina wówczas Księżyc, a ramiona ma skierowane do tyłu w stosunku do kierunku ruchu wydmy.
i1e3ZJquAh_d5e428
Podsumowanie
Wiatr może przejawiać działalność niszczącą, transportującą i budującą.
Procesy eoliczne najsilniej zachodzą na pustyniach.
ruchoma wydma występująca na obszarach suchych pustyń piaszczystych, w kształcie półksiężyca, o ramionach skierowanych zgodnie z kierunkiem przesypywania się wydmy i wyprzedzających jej centralną część
bruzda eoliczna
bruzda eoliczna
podłużne zagłębienie w skałach podłoża o kierunku zgodnym z kierunkiem przeważających wiatrów, wywołane przez korazjękorazjakorazję
deflacja
deflacja
proces wywiewania drobnego materiału skalnego
erg
erg
pustynia piaszczysta z wielką ilością lotnego piasku i wyraźnie ukształtowanymi wydmami; nazwa pochodzenia arabskiego
graniak
graniak
fragment litej skały posiadający ostre krawędzie i kilka gładkich powierzchni oszlifowanych przez ziarna piasku niesione przez wiatr
grzbiet skalny (jardang)
grzbiet skalny (jardang)
podłużny grzbiet skalny oddzielający bruzdy korazyjne o kierunku zgodnym z kierunkiem przeważających wiatrów, wytworzony w skutek korazjikorazjakorazji
grzyb skalny
grzyb skalny
ostaniec skalny o szerszej górnej części i węższej podstawie, wytworzony przez długotrwałe oddziaływanie korazjikorazjakorazji
hamada
hamada
pustynia kamienista; najczęściej jest to równina pokryta odłamami i okruchami skalnymi, pozbawiona gleby i roślinności; nazwa pochodzenia arabskiego
proces szlifowania powierzchni skał za pomocą ziaren piasku przenoszonego przez wiatr
less
less
skała osadowa zbudowana z ziaren pyłu przeniesionego z obszarów pustynnych lub peryglacjalnych (leżących na przedpolach lądolodów) i osadzonego przez wiatr
oaza
oaza
teren pokryty bujną roślinnością, otoczony pustynią; rozwój roślinności możliwy jest na skutek dostępności wód podziemnych, położonych płytko pod powierzchnią gruntu
procesy eoliczne
procesy eoliczne
wszystkie rodzaje oddziaływania wiatru na rzeźbę terenu; ich rozwój uwarunkowany jest obecnością wystarczająco silnych wiatrów, mocnym rozdrobnieniem skał podłoża, ubóstwem szaty roślinnej i suchym klimatem
serir
serir
pustynia żwirowa; nazwa pochodzenia arabskiego
wydma
wydma
wzniesienie zbudowane z piasku przyniesionego przez wiatr
wydma paraboliczna
wydma paraboliczna
ruchoma wydma występująca na obszarach o wilgotnym klimacie, przyjmująca kształt półksiężyca o ramionach skierowanych przeciwnie do kierunku przesypywania się wydmy i pozostających w tyle za jej centralną częścią
wygład eoliczny
wygład eoliczny
powierzchnia skalna wygładzona, wyszlifowana w wyniku korazjikorazjakorazji