Wiatr nie jest w stanie bezpośrednim podmuchem kruszyć twardych skał ani poruszyć ciężkich głazów, a mimo to należy do najważniejszych czynników zewnętrznych kształtujących powierzchnię Ziemi. Przez cały czas wszędzie coś niszczy, transportuje lub buduje.

RS0oFIBe04skz
Grzyby skalne na algierskiej Saharze w fantazyjnym kształcie przypominającym słonia
Źródło: Patrick Gruban, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1733962, licencja: CC BY-SA 2.0.
Aby zrozumieć poruszane w tym materiale zagadnienia, przypomnij sobie:
  • jak powstaje wiatr;

  • w jakich częściach Ziemi powstały pustynie.

Twoje cele
  • Rozróżnisz procesy wywołane rzeźbotwórczą działalnością wiatru.

  • Rozróżnisz efekty działalności wiatru.

  • Wyjaśnisz różnice między wpływem wiatru na rzeźbę w klimacie skrajnie suchym a jego działalnością w klimacie wilgotnym.

i1e3ZJquAh_d5e237

1. Niszcząca i budująca działalność wiatru

Niszcząca siła wiatru polega na wywiewaniu drobnego materiału zwietrzelinowego lub na szlifowaniu powierzchni skał przez piasek niesiony wiatrem. Tylko wyjątkowo silny wiatr jest w stanie oderwać drobne fragmenty kruchych skał. Uderzając drobnymi ziarnami unoszonego piasku, może za to uszkadzać nawet twarde skały. Proces ten jest jednak bardzo powolny. Ogromną rolę w kształtowaniu terenu odgrywa więc przede wszystkim siła transportowa i budująca wiatru. Wiejąc niemal bez przerwy, wiatr potrafi przenosić i odkładać w innych miejscach spore ilości rozdrobnionych ziaren skalnych. Jednak, aby zaszły te procesy, powinny równocześnie wystąpić następujące czynniki:

  • wiejący wiatr musi być wystarczająco silny;

  • skały w podłożu muszą być silnie rozdrobnione;

  • podłoże nie może być mokre ani pokryte obfitą roślinnością.

Przez większą część doby i przez niemal cały rok warunki te spełnione są na pustyniach i tam właśnie działalność rzeźbotwórcza wiatru objawia się najsilniej. Pustynie gorące istnieją przede wszystkim w strefach wysokiego ciśnienia atmosferycznego w strefach zwrotnikowych, gdzie cyrkulacja atmosferyczna powoduje, że opady są ekstremalnie niskie. Pustynie powstają także w strefach podzwrotnikowych i umiarkowanych na obszarach, gdzie oddalenie od zbiorników wodnych i ukształtowanie terenu przyczyniają się do wykształcenia skrajnie kontynentalnych cech klimatu i związanych z tym niskich opadów. W zależności od charakteru podłoża wyróżnia się trzy główne typy pustyń:

  • ergergerg (pustynia piaszczysta),

  • serirserirserir (pustynia żwirowa),

  • hamadahamadahamada (pustynia kamienista).

RwmpnPm8lWmtS
Pustynia piaszczysta (erg) na Saharze w południowej Algierii
Źródło: Zossolino, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=34547988, licencja: CC BY-SA 3.0.
R1JTOLmBRjOKj
Pustynia żwirowa (serir) w centralnej Australii (lokalna nazwa tego typu pustyni to gibber)
Źródło: Mark Marathon, CC BY-SA 4.0, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=36266426, licencja: CC BY-SA 3.0.
R1MeSR4ZHuj3s
Pustynia kamienista (hamada) na jednej z Wysp Zielonego Przylądka
Źródło: Ingo Wölbern (edycja – Krzysztof Jaworski), domena publiczna, dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2951984, licencja: CC BY-SA 3.0.

Wiatr przekształca również powierzchnię Ziemi na piaszczystych wybrzeżach mórz i oceanów, na zaoranych powierzchniach pól uprawnych, w kopalniach odkrywkowych i na przedpolu lodowców i lądolodów, ale tylko wtedy, gdy występująca tam powierzchniowa warstwa gleb i zwietrzeliny jest sucha. Procesy związane z działalnością wiatru nazywamy procesami eolicznymiprocesy eoliczneprocesami eolicznymi.

Polecenie 1

Wskaż na mapie świata przynajmniej po jednej pustyni leżącej w Azji, Afryce, Australii, Ameryce Północnej i Ameryce Południowej.

Wymień przynajmniej po jednej pustyni leżącej w Azji, Afryce, Australii, Ameryce Północnej i Ameryce Południowej.

R1IpwkdO9oz69
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Europa jest jedynym kontynentem niemal zupełnie pozbawionym pustyń. Zwyczajowo niewielki obszar piasków na granicy Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej nazywa się Pustynią Błędowską, choć zarówno roczna suma opadów, jak i coraz bujniej wkraczająca roślinność dowodzą, że tak naprawdę nie jest to prawdziwa pustynia. Występowanie warstwy piasków o miąższości ok. 60 m jest spowodowane działalnością człowieka – odwodnieniem terenu i wycięciem lasów.

R1Dmc710X7KJ9
Panoramy trzysta sześćdziesiąt stopni wykonane w dwóch miejscach Pustyni Błędowskiej. Pierwsza panorama przedstawia obraz piaszczystej pustyni, teren z lekkimi wzniesieniami. Znaczną część obszaru zajmuje różnego rodzaju roślinność: drzewa iglaste, drzewa liściaste i krzewy. Druga z dostępnych panoram ukazuje również pozostałości betonowych konstrukcji, które były bunkrami. Multimedium wzbogacone jest również o dodatkowe plansze i piktogramy z informacjami. Główna plansza zawiera następujące informacje: „Pustynia Błędowska. Duża wydma śródlądowa znajdująca się w pobliżu Olkusza, między Jurą Krakowsko‑Częstochowską a Wyżyną Śląską. Ma prawie dziesięć kilometrów długości i około cztery kilometry szerokości. Piaski zalegają tam nawet do siedemdziesięciu metrów głębokości. Niekiedy mówi się, że to największa pustynia w Europie, ale jest ona pustynią tylko z nazwy, gdyż nie powstała w warunkach suchego i gorącego klimatu zwrotnikowego, podzwrotnikowego czy choćby umiarkowanego lądowego. Piaski Pustyni Błędowskiej nagromadziły się w czasie ostatniego zlodowacenia, kiedy to tereny te znajdowały się na przedpolu lądolodu, czyli w tzw. strefie peryglacjalnej. Wiatr usypywał wtedy wydmy śródlądowe z piasków wywianych z osadów lodowcowych. Na wydmach stopniowo pojawiała się drobna roślinność, która z czasem rozwijała się nawet do bujnych lasów. Jednak okolice Pustyni Błędowskiej były intensywnie wykorzystywane przez człowieka, który już w średniowieczu wykopywał tam z ziemi m.in. rudy srebra i wycinał lasy. Taka rabunkowa gospodarka przyczyniła się do znacznego obniżenia poziomu wód gruntowych. Uniemożliwiło to dalszy rozwój roślinności i spowodowało odsłonięcie rozległych piaszczystych terenów. Nazwa Pustyni pochodzi od osiedla Błędów będącego dziś częścią Dąbrowy Górniczej”. Dodatkowe plansze z informacjami: Plansza numer jeden: „Pustynia Błędowska, ze względu na swoją unikalność przyrodniczą, stanowi wielką atrakcję turystyczną. Jednak poruszać się tam można tylko po wyznaczonych szlakach, gdyż w piaskach wciąż ukryte są liczne niewybuchy”. Plansza numer dwa: „Na zachodniej linii widnokręgu widoczne są przemysłowe zabudowania Górnego Śląska. Zasoby naturalne Pustyni Błędowskiej były niegdyś wykorzystywane głównie do rozwoju przemysłu. Drewno z lasów, które dawniej porastały ten teren, służyło jako opał w hutnictwie. Piasku używano do wypełnienia wyeksploatowanych wyrobisk górniczych”, plansza numer trzy: „Od początków dwudziestego wieku piaszczyste tereny Pustyni Błędowskiej wykorzystywano do celów wojskowych jako poligon. Świadczą o tym m.in. pozostałości po dawnym bunkrze”, plansza numer cztery: „Przez środek Pustyni Błędowskiej przepływa rzeka Biała Przemsza, w dolinie której rozwinęła się bujna roślinność. W latach pięćdziesiątych dwudziestego wieku zalesiano te tereny sosną i wierzbą”, plansza numer pięć: „Obecnie większe obszary odkrytych piasków znajdują się jedynie w północnej części Pustyni – najłatwiej zobaczyć je w rejonie wsi Chechło”.
Pustynia Błędowska – unikatowy w skali Europy wielki obszar lotnych piasków nazywany niekiedy „polską Saharą”
Źródło: PANORAMIX, licencja: CC BY 3.0.
i1e3ZJquAh_d5e309

2. Jak powstają zagłębienia terenu i wypukłe wydmy?

Wywiewanie drobnego materiału skalnego przez wiatr nosi nazwę deflacjideflacjadeflacji. Tam, gdzie skały są sypkie albo zwietrzelina składa się z bardzo drobnych ziaren, jest sucho i nie ma pokrywy roślinnej, mogą powstawać rozległe zagłębienia deflacyjne. Gdy dno zagłębienia deflacyjnego na pustyni dosięgnie poziomu wód podziemnych, to w miejscu tym może powstać oazaoazaoaza.

Wywiewany piasek może być przenoszony nawet na znaczne odległości. W miejscach, gdzie wiatr słabnie i spada jego siła transportowa, piasek osadza się, tworząc pagórki nazywane wydmamiwydmawydmami. Ich długi stok dowietrzny (czyli ten wystawiony na wiatr) wznosi się łagodnie. Każde ziarenko piasku toczone jest po nim pod górę aż do krawędzi, poza którą stacza się pod wpływem siły ciążenia w dół po krótkim i stromym stoku zawietrznym (czyli osłoniętym od wiatru). W klimacie skrajnie suchym wiatr szybciej przesypuje niższe, boczne części wydmy, gdzie znajduje się mniej piasku, niż centralne – najwyższe. Wydma przybiera więc kształt podobny do Księżyca z ramionami wysuniętymi w kierunku, w którym się porusza. Nazywa się je barchanamibarchanbarchanami. W klimatach umiarkowanych, o wyższych opadach, boczne ramiona wydmy są często porośnięte przez roślinność, natomiast centralna część jest ruchoma, ponieważ jest zbudowana z suchszego i luźniejszego piasku i nie jest unieruchamiana przez rośliny. Wydma kształtem przypomina wówczas „sierp” Księżyca, ale ramiona ma skierowane do tyłu w stosunku do kierunku ruchu wydmy. Takie struktury nazywamy wydmami parabolicznymiwydma parabolicznawydmami parabolicznymi.

Polecenie 2

Przedstaw wpływ szaty roślinnej na proces deflacji i na proces przemieszczania się wydm parabolicznych.

RQt8TzanebDzP
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Poza barchanami i wydmami parabolicznymi można spotkać także wydmy o bardzo zróżnicowanych kształtach, np. wydmy gwiaździste. Powstają one na terenach, gdzie wiatry wieją z wielu różnych kierunków.

RwD0WdREpBCp3
Wydmy gwiaździste tworzą się na obszarach o zmiennych kierunkach wiatrów. Na zdjęciu – wydma gwiaździsta w Peru,
Źródło: Elmi (edycja: Krzysztof – Jaworski), dostępny w internecie: http://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Pył to ziarenka drobniejsze niż ziarna piasku. Wiatr może przenosić je na duże odległości. Grube warstwy pyłu, pochodzące głównie z obszarów pustynnych i peryglacjalnych (leżących na przedpolach lądolodów), przeniesione i osadzone przez wiatr nazywamy lessemlesslessem.

RW2vPeLcAZaLJ
Obszar o największej na świecie akumulacji lessu – Wyżyna Lessowa we wschodnich Chinach
Źródło: Till Niermann, (edycja – Krzysztof Jaworski), dostępny w internecie: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2299288, licencja: CC BY-SA 3.0.
i1e3ZJquAh_d5e368

3. Co to jest korazja?

Wiatr w zależności od prędkości może unosić większe lub mniejsze ziarna piasku i pyłu. Może tymi ziarnami uderzać w skały i powoli je szlifować, żłobić, wygładzać i zarysowywać. Proces taki nazywamy korazjąkorazjakorazją. Im bliżej powierzchni ziemi, tym wiatr unosi więcej piasku, a proces korazji jest silniejszy. W związku z tym skały wystające ponad powierzchnię pustyni ulegają największym zniszczeniom w swojej dolnej części. W efekcie powstają rozmaite, nieraz bardzo fantazyjne, formy skalne. Skały, które w górnej części mają większą średnicę niż w dolnej, nazywane są grzybami skalnymigrzyb skalnygrzybami skalnymi.

Poza formowaniem grzybów skalnych korazja przyczynia się do powstania wielu innych form rzeźby terenu, np.

  • bruzd eolicznychbruzda eolicznabruzd eolicznych – długich nawet na setki metrów i głębokości od kilku centymetrów do kilku metrów;

  • wygładów eolicznychwygład eolicznywygładów eolicznych – form o dużych, niezwykle gładkich powierzchniach;

  • grzbietów skalnychgrzbiet skalny (jardang)grzbietów skalnych – nazywanych także jardangamijardangjardangami, w postaci wąskich, stromych żeber skalnych oddzielonych bruzdami;

  • graniakówgraniakgraniaków – odłamków skalnych, które zostały oszlifowane przez piasek niesiony przez wiatr

Polecenie 3

Podaj nazwy i opisz warunki powstawania dwóch rodzajów wydm widocznych na ilustracji poniżej.

Rodvv2WMvppfu
Porównanie wydm
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
R1OA1doVSgqjU
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Na podstawie treści materiału oraz innych dostępnych źródeł wiedzy geograficznej podaj nazwy i opisz warunki powstawania dwóch głównych rodzajów wydm.

RfNEcxxmtCDTi
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
i1e3ZJquAh_d5e428

Podsumowanie

  • Wiatr może przejawiać działalność niszczącą, transportującą i budującą.

  • Procesy eoliczne najsilniej zachodzą na pustyniach.

  • Wyróżniamy pustynie piaszczyste – ergi, pustynie żwirowe – seriry i pustynie kamieniste – hamady.

  • Deflacja jest procesem wywiewania drobnych ziaren piasku i pyłu.

  • W klimacie suchym powstają wydmy zwane barchanami, a w klimacie wilgotnym wydmy paraboliczne.

  • Korazja jest procesem niszczenia skał przez ziarna piasku unoszone z wiatrem.

Praca domowa

Wyjaśnij termin deflacja i określ inne procesy wiążące się z nią.

R17jn3oqZF22H
(Uzupełnij).
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Pokaż podpowiedź#15537cwhite
Zobacz także
i1e3ZJquAh_d5e546

Słownik

barchan
barchan

ruchoma wydma występująca na obszarach suchych pustyń piaszczystych, w kształcie półksiężyca, o ramionach skierowanych zgodnie z kierunkiem przesypywania się wydmy i wyprzedzających jej centralną część

bruzda eoliczna
bruzda eoliczna

podłużne zagłębienie w skałach podłoża o kierunku zgodnym z kierunkiem przeważających wiatrów, wywołane przez korazjękorazjakorazję

deflacja
deflacja

proces wywiewania drobnego materiału skalnego

erg
erg

pustynia piaszczysta z wielką ilością lotnego piasku i wyraźnie ukształtowanymi wydmami; nazwa pochodzenia arabskiego

graniak
graniak

fragment litej skały posiadający ostre krawędzie i kilka gładkich powierzchni oszlifowanych przez ziarna piasku niesione przez wiatr

grzbiet skalny (jardang)
grzbiet skalny (jardang)

podłużny grzbiet skalny oddzielający bruzdy korazyjne o kierunku zgodnym z kierunkiem przeważających wiatrów, wytworzony w skutek korazjikorazjakorazji

grzyb skalny
grzyb skalny

ostaniec skalny o szerszej górnej części i węższej podstawie, wytworzony przez długotrwałe oddziaływanie korazjikorazjakorazji

hamada
hamada

pustynia kamienista; najczęściej jest to równina pokryta odłamami i okruchami skalnymi, pozbawiona gleby i roślinności; nazwa pochodzenia arabskiego

jardang
jardang

patrz grzbiet skalnygrzbiet skalny (jardang)grzbiet skalny

korazja
korazja

proces szlifowania powierzchni skał za pomocą ziaren piasku przenoszonego przez wiatr

less
less

skała osadowa zbudowana z ziaren pyłu przeniesionego z obszarów pustynnych lub peryglacjalnych (leżących na przedpolach lądolodów) i osadzonego przez wiatr

oaza
oaza

teren pokryty bujną roślinnością, otoczony pustynią; rozwój roślinności możliwy jest na skutek dostępności wód podziemnych, położonych płytko pod powierzchnią gruntu

procesy eoliczne
procesy eoliczne

wszystkie rodzaje oddziaływania wiatru na rzeźbę terenu; ich rozwój uwarunkowany jest obecnością wystarczająco silnych wiatrów, mocnym rozdrobnieniem skał podłoża, ubóstwem szaty roślinnej i suchym klimatem

serir
serir

pustynia żwirowa; nazwa pochodzenia arabskiego

wydma
wydma

wzniesienie zbudowane z piasku przyniesionego przez wiatr

wydma paraboliczna
wydma paraboliczna

ruchoma wydma występująca na obszarach o wilgotnym klimacie, przyjmująca kształt półksiężyca o ramionach skierowanych przeciwnie do kierunku przesypywania się wydmy i pozostających w tyle za jej centralną częścią

wygład eoliczny
wygład eoliczny

powierzchnia skalna wygładzona, wyszlifowana w wyniku korazjikorazjakorazji

i1e3ZJquAh_d5e834

Ćwiczenia

2
Ćwiczenie 1
RKiEkJcXE6pjs1
Zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 2
RpW7zcnVGFOvV1
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 3
RYYkY3sCDGerZ1
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 4
R12cD3OVrJIeh1
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 5
R1ElZtQNYRXBG1
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 6
Ri0ru0vLmyURO1
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Ćwiczenie 7
R1ePW59O8PnrO1
zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
2
Ćwiczenie 8
Rt4I6I8X1n83A1
Zadanie interaktywne
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.