Położenie i środowisko przyrodnicze obszaru Polski. Podsumowanie
Położenie geograficzne danego miejsca na kuli ziemskiej ma wielki wpływ na jego środowisko przyrodnicze. Od szerokości geograficznej zależy ilość docierającego ciepła słonecznego, a co za tym idzie klimat. Z kolei od klimatu zależy roślinność i świat zwierzęcy. Organizmy wraz z wodą i skałami znajdującymi się w podłożu decydują o rodzaju tworzących się gleb, a w miejscach dogodnych dla osadnictwa na środowisko przyrodnicze znacząco wpływa człowiek.
1. Położenie Polski w Europie
Polska leży na półkuli północnej i wschodniej w Europie Środkowej, na Niżu Środkowoeuropejskim, pomiędzy Bałtykiem a Karpatami i Sudetami, w dorzeczu Wisły i Odry. Nasz kraj ma obszar zwarty o kształcie zbliżonym do nieregularnego sześcioboku. Rozciągłość południkowa Polski wynosi 648 km, a równoleżnikowa ok. 690 km. Panuje u nas klimat umiarkowany ciepły przejściowy.
2. Sąsiedzi Polski
Polska graniczy z siedmioma państwami: z Niemcami na zachodzie, z Republiką Czeską i Słowacją na południu, z Ukrainą i Białorusią na wschodzie, z Litwą na północnym wschodzie oraz z Federacją Rosyjską (obwodem kaliningradzkim) na północy. Najdłuższą granicę mamy z Republiką Czeską (796 km), a najkrótszą z Litwą (104 km). Na północy jest też granica morska o długości 440 km.
3. Podział administracyjny Polski
Od 1999 roku w Polsce obowiązuje trójstopniowy podział administracyjny. Dzieli on nasz kraj na 16 województw, 380 powiatów (ziemskich i grodzkich) i 2479 gmin (miejskich, wiejskich i miejsko‑wiejskich). Nazwy województw związane są z regionami historycznymi, krainami geograficznymi lub z dużymi miastami.
4. Geologiczne dzieje Ziemi
Ziemia liczy ok. 4,5 mld lat. Czas ten podzielono na ery – od najstarszej prekambryjskiej, poprzez paleozoiczną i mezozoiczną, do trwającej obecnie kenozoicznej. Wydarzenia z przeszłości geologicznej odtworzono m.in. dzięki skamieniałościom, czyli szczątkom kopalnych organizmów zachowanych w osadach skorupy ziemskiej.
5. Budowa geologiczna Polski
Obszar Polski budują skały magmowe, osadowe i metamorficzne. Na powierzchni najczęściej występują młode skały osadowe, np. piaski, żwiry, gliny na nizinach i pojezierzach czy wapienie na wyżynach. Skały magmowe (granity, bazalty, porfiry) i metamorficzne (gnejsy, marmury, kwarcyty) są starsze i poza górami zwykle zalegają głęboko pod ziemią. Wyjątkami występującymi na powierzchni są fragmenty takich skał zawleczone na nizinne tereny Polski ze Skandynawii przez lądolód.
6. Tworzenie się węgla
Występujące na Górnym Śląsku bogate pokłady węgla kamiennego powstały w okresie karbonu w erze paleozoicznej. Panował wtedy gorący klimat – rosły m.in. olbrzymie, drzewiaste paprocie, skrzypy i widłaki. Szczątki tych roślin gromadziły się w wilgotnych zagłębieniach terenu, gdzie przysypane osadami przekształcały się najpierw w torf, a potem w węgiel brunatny i kamienny.
7. Powstawanie gór w Polsce
Karpaty są górami fałdowymi, które powstały na przełomie ery mezozoicznej i kenozoicznej podczas orogenezy alpejskiej. Sudety pierwszy raz wypiętrzyły się w paleozoiku w orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej; w mezozoiku najpierw zostały zrównane, a potem ruchy alpejskie utworzyły z nich góry zrębowe. Niskie Góry Świętokrzyskie są najstarsze, ich pierwsze wyniesienie miało miejsce w orogenezie kaledońskiej.
Góry w Polsce
8. Pasowy układ rzeźby terenu w Polsce
Rzeźba terenu Polski występuje w układzie równoleżnikowych pasów, na przemian niższych i wyższych. Zaczynając od północy, kolejno są to: niskie niziny nadmorskie – pobrzeża, pofałdowane pojezierza, płaskie Niziny Środkowopolskie, podniesione wyżyny, obniżone kotliny, średnie i wysokie góry.
9. Zlodowacenia a rzeźba terenu Polski
Zlodowacenia plejstoceńskie największy wpływ miały na rzeźbę pojezierzy. Przekształcały tamtejsze tereny, tworząc liczne zagłębienia (m.in. jeziora rynnowe, morenowe czy pradoliny) oraz wzniesienia (np. moreny czołowe, kemy, ozy, drumliny), ale także równiny (pola sandrowe). W górach lodowce wyżłobiły głębokie kotły będące dziś jeziorami (np. Morskie Oko) i szerokie doliny (np. Dolina Chochołowska czy Dolina Kościeliska).
10. Bogactwa mineralne Polski
Trzy najważniejsze bogactwa mineralne Polski to węgiel kamienny na Górnym Śląsku i Lubelszczyźnie, węgiel brunatny w okolicach Bełchatowa, Konina i Turoszowa oraz rudy miedzi w okręgu legnicko‑głogowskim. Duże znaczenie mają też rudy cynku i ołowiu, sól kamienna, gaz ziemny oraz rozmaite skalne surowce budowlane. Kiedyś spore znaczenie miały złoża siarki rodzimej, ale obecnie ponad 90 % siarki uzyskuje się z odsiarczania spalin i paliw kopalnych.
11. Klimat Polski – czynniki
Na klimat Polski wpływają takie czynniki, jak położenie w średnich szerokościach geograficznych (strefa umiarkowana) oraz względnie mała odległość zarówno od oceanu, jak i od zwartego lądu Eurazji. Na ogół zaznacza się u nas przewaga wpływów oceanicznych, co skutkuje napływem wilgotnych mas powietrza – ciepłych w zimie, chłodnych latem – w stosunku do zalegających.
12. Klimat Polski – cechy
Nasz klimat umiarkowany ciepły przejściowy cechuje się dużą zmiennością pogody. Jest ostrzejszy na wschodzie oraz w górach (niższe temperatury – w górach cały rok, na wschodzie zimą i tam też większe roczne amplitudy temperatury) i łagodniejszy na zachodzie oraz nad morzem (mniejsze roczne amplitudy temperatury). Największe opady występują w górach i nad morzem, najmniejsze na Nizinach Środkowopolskich.
13. Wody w Polsce
Niemal cały obszar Polski należy do zlewiska Morza Bałtyckiego. Dwie największe rzeki – Wisła i Odra – mają asymetryczne dorzecza (więcej dopływów prawych) ze względu na nachylenie powierzchni kraju ku północnemu zachodowi. Największe jezioro to Śniardwy, najgłębsze – Hańcza. Podziemne wody mineralne wykorzystywane są głównie do celów leczniczych.
14. Morze Bałtyckie
Bałtyk jest niewielkim, płytkim i chłodnym morzem śródlądowym wewnątrzkontynentalnym o dobrze rozwiniętej linii brzegowej i słabym zasoleniu. Temperatura wody i zasolenie obniżają się im dalej od Cieśnin Duńskich. Na południu i wschodzie do Bałtyku uchodzi wiele rzek niosących zanieczyszczenia miejskie, przemysłowe i rolnicze (pestycydy, nawozy sztuczne). Transport morski również zatruwa wody morza.
15. Gleby Polski
W Polsce dominują słabe gleby bielicowe i płowe oraz nieco lepsze brunatne. Zajmują one duże obszary Nizin Środkowopolskich i pojezierzy. Najlepsze czarnoziemy występują na małych obszarach Wyżyny Lubelskiej i Wyżyny Małopolskiej oraz na Płaskowyżu Głubczyckim. Bardzo dobre mady pokrywają deltę Wisły na Żuławach. Równie dobre czarne ziemie są na Kujawach oraz koło Wrocławia i Szczecina.
16. Lasy w Polsce
Lasy zajmują ok. 30 % powierzchni Polski. Najwięcej jest ich na pojezierzach i w górach. Najsłabiej zalesione są Niziny Środkowopolskie. Z lasu pozyskujemy przede wszystkim drewno, a ponadto runo leśne (grzyby, borówki, jagody, zioła). W polskich lasach żyją dzikie zwierzęta, m.in. sarny, jelenie, łosie, daniele, żubry, niedźwiedzie, dziki, wilki, lisy, rysie, bobry, zające.
Ćwiczenia
Pamiętam i rozumiem
Wymień z pamięci państwa sąsiadujące z Polską.
Jakie jednostki podziału administracyjnego ustanowiono w Polsce? Określ, które jednostki należą do I stopnia, które do II, a które do III stopnia podziału.
Wymień 3 główne rodzaje skał i wskaż ich przykłady.
Wymień różnice w genezie Karpat i Sudetów.
Wymień pasy rzeźby terenu Polski w kolejności z południa ku północy.
Wskaż na mapie Polski przykłady kilku polodowcowych form terenu – nizinnych oraz górskich – i opisz, w jaki sposób one powstały.
Wymień najważniejsze bogactwa mineralne Polski i wskaż na mapie miejsca ich wydobycia.
Wymień główne czynniki kształtujące klimat w Polsce i wyjaśnij, w jaki sposób na niego oddziałują.
Dlaczego bryza dzienna wieje od morza, a bryza nocna od lądu?
Wskaż na mapie państwa bałtyckie.
Wymień najważniejsze cechy gleby bielicowej, brunatnej, czarnoziemu, mady i rędziny i wskaż ich rozmieszczenie na mapie Polski.
Opisz położenie geograficzne swojej miejscowości. Wymień jednostki podziału administracyjnego w rejonie, w którym mieszkasz.
Czytam i interpretuję
Korzystając z przeglądowej mapy Polski, opisz jej położenie geograficzne.
1. Korzystając z dostępnych źródeł opisz położenie geograficzne Polski.
Z poniższej mapy wybierz województwo, w którym mieszkasz, i odczytaj nazwy powiatów grodzkich. Wskaż obszary powiatów ziemskich mające swe siedziby w miastach na prawach powiatu.
2. Wymień nazwy powiatów grodzkich i ziemskich znajdujących się w województwie, w którym mieszkasz.
Na mapie Polskimapie Polski wskaż góry młode, stare oraz najstarsze i wykaż zależność ich wysokości bezwzględnych od wieku.
3. Wymień góry znajdujące się w granicach naszego kraju i określ, które z nich są najmłodsze, a które najstarsze.
4. Na rysunku poniżej przedstawiono krzywe hipsograficzne dla Antarktydy, Azji i Polski. Na ich podstawie przedstaw główne różnice w ukształtowaniu pionowym tych obszarów.
4. Na podstawie własnej wiedzy i dostępnych źródeł opisz różnice między ukształtowaniem pionowym Polski i Azji.
5. Opisz krótko główne skutki następstw zlodowaceń na rzeźbę terenu Polski.
5. Wymień i opisz krótko kolejne zlodowacenia Polski.
6. Wskaż na mapie rozmieszczenie głównych surowców w Polsce oraz przedstaw ich znaczenie gospodarcze.
6. Wymień najważniejsze surowce Polski. Podaj obszary gdzie są wydobywane.
7. Przeanalizuj wykresy klimatyczne Wrocławia i Zakopanego i wskaż różnice między nimi.
7. Wskaż różnice w wysokości opadów i rocznym przebiegu średniej miesięcznej temperatury we Wrocławiu i Zakopanem.
8. Wyjaśnij przyczynę dysproporcji lewych i prawych dopływów Wisły.
8. Wymień po dziesięć dopływów Wisły i Odry.
9. Na mapie poniżej wskaż elementy linii brzegowej Morza Bałtyckiego (archipelagi, wyspy, półwyspy, zatoki, cieśniny).
9. Wymień elementy linii brzegowej Polski, podaj ich przykłady.
10. Wymień rodzaje roślinności widoczne na zdjęciu, które porastają szczyty widocznych gór.
10. Wymień rodzaje roślinności porastającej najwyższe piętro polskich gór.
11. Korzystając z poniższych map tematycznych, scharakteryzuj środowisko przyrodnicze własnego regionu.
11. Na podstawie dostępnych źródeł i własnej wiedzy scharakteryzuj środowisko przyrodnicze własnego regionu.
Rozwiązuję problemy
Wyjaśnij, dlaczego latem w Polsce nad morzem dni są dłuższe niż w górach.
2. Wyobraź sobie, że mieszkasz w powiecie oleśnickim w gminie wiejskiej, której siedziba znajduje się w mieście. Jak nazywa się ta gmina? Twoi dziadkowie mieszkają w dwóch innych gminach wiejskich tego samego powiatu. Które to gminy?
2. Wymień gminy miejskie powiatu oleśnickiego.
Spacerując po polskiej wyżynie, znajdujesz duży biały kamień z odciśniętą skorupą głowonoga morskiego, podobną do spiralnie zwiniętej muszli wielkiego ślimaka. Jak to wytłumaczysz?
Wyjaśnij, dlaczego węgiel kamienny zaliczany jest do skał osadowych pochodzenia organicznego.
Wyjaśnij różnice między młodoglacjalną a staroglacjalną rzeźbą terenu.
Wskaż alternatywne źródła energii – zamiast szkodliwego dla środowiska spalania węgla i ropy.
W grudniu nad Skandynawią rozbudował się potężny wyż. Jakiej pogody możemy spodziewać się w Polsce?
Latem przez dłuższy czas wieją w Polsce wiatry zachodnie – jaką mamy pogodę?
Podaj propozycje działań mogących przyczynić się do poprawy czystości wód Morza Bałtyckiego.
W jaki sposób można zapobiegać zmniejszaniu się powierzchni lasów wskutek pozyskiwania drewna?
Wskaż główne zagrożenia dla środowiska przyrodniczego własnego regionu i zaproponuj sposoby przeciwdziałania im.
Projekt badawczy
Tytuł projektu: Co jest pod ziemią?
Tytuł projektu | Co jest pod ziemią? |
Temat projektu | Co jest pod ziemią? |
Badana hipoteza | W różnych miejscach występują różne gleby i skały |
Materiały źródłowe (strony internetowe, rozdział w podręczniku) | Lekcje Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze PolskiZróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polski; Wody powierzchniowe i podziemne w PolsceWody powierzchniowe i podziemne w Polsce; Jak powstały góry i skąd wziął się węgiel w PolsceJak powstały góry i skąd wziął się węgiel w Polsce; Współczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczneWspółczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczne. |
Co dokładnie mam zamiar zrobić, by sprawdzić, czy hipoteza jest prawdziwa? |
|
Co trzeba przygotować, by zweryfikować hipotezę? | Rozpoznać glebę i jej warstwy oraz rodzaje skał |
Co będę obserwować (mierzyć)? | Głębokości zalegania i grubości poszczególnych warstw glebowych i skalnych. Także poziom wód podziemnych, jeśli się pojawią |
Czas trwania (Ile czasu potrzeba, by wykonać projekt?) | 2–3 dni |
Wyniki | Rysunek dwóch profili wykopanych odkrywek i ich analiza porównawcza (opis). Wskazane również zdjęcia. |
Wniosek | |
Czego się nauczyłam/nauczyłem podczas tego projektu? |
Test sprawdzający do działu: I. Położenie i środowisko przyrodnicze obszaru Polski
Zaznacz prawidłową odpowiedź.
Uzupełnij zdanie, zaznaczając poprawne wyrażenia.
Wskaż, czy podane stwierdzenie jest prawdziwe czy fałszywe.
Wskaż właściwe dokończenie zdania.
Na podstawie poniższej mapy wskaż, czy podane w tabeli stwierdzenie jest prawdziwe czy fałszywe.
Uzupełnij zdanie, przenosząc odpowiednie wyrażenia w tekst. Cztery z nich zostały podane dodatkowo i nie pasują do tekstu.
Przeanalizuj fotografię, a następnie zaznacz poprawną odpowiedź poniżej.
Uzupełnij zdanie, zaznaczając poprawne wyrażenia.
Na mapie przedstawione są zasięgi zlodowaceń plejstoceńskich z cyframi oznaczającymi kolejność ich wystąpienia. Przeanalizuj mapę, zaznacz najdalej postępujące zlodowacenie, a następnie uzupełnij zdanie, wpisując odpowiedź w puste miejsce.
Wskaż, które stwierdzenie jest prawdziwe, a które fałszywe.
Wskaż poprawną odpowiedź na poniższe pytanie.
Wskaż poprawną odpowiedź na poniższe pytanie. Następnie uzupełnij zdanie, wpisując prawidłową odpowiedź.
Piaski i gliny to surowce:
Poniższy rysunek przedstawia ruch powietrza wokół ośrodków barycznych na półkuli północnej i południowej. Zaznacz, czy stwierdzenie zamieszczone w tabeli jest prawdziwe czy fałszywe.
Zaznacz poprawną odpowiedź z niżej podanych.
Sprawdź, czy przy poniższych wykresach klimatycznych prawidłowo wpisano nazwy miast, których one dotyczą. Na podstawie klimatogramów zaznacz, które stwierdzenie jest fałszywe, a które prawdziwe.
Wskaż poprawną odpowiedź.
Wskaż poniżej poprawną odpowiedź. Następnie uzupełnij zdanie, wpisując prawidłową odpowiedź.
Zasolenie wód morskich może być związane m.in. z ich temperaturą. Biorąc to pod uwagę, wskaż, które z podanych twierdzeń jest prawdziwe, a które fałszywe.
Dopasuj w pary glebę z roślinnością dla niej charakterystyczną.