Władze komunistyczne w 1948 r. planowały upamiętnić powstanie warszawskie budową pomnika. Ostatecznie władza porzuciła ten projekt. Mało tego, w czasach stalinowskich przywódcy partyjni na wszelkie sposoby utrudniali jakiekolwiek próby uhonorowania powstańców. Podczas krótkotrwałej odwilży politycznej po śmierci Stalina komuniści zezwolili w 1956 r. na budowę pomnika Bohaterów Warszawy. Potężny, 10‑tonowy monument Nike Warszawy autorstwa rzeźbiarza Mariana Koniecznego stanął na placu Teatralnym w Warszawie dopiero w 1964 r. Rzeźba upamiętniała poległych w czasie wojny warszawiaków, Polaków z innych miast i regionów oraz Żydów. Zgodnie z komunistyczną polityką historyczną nie pojawiły się przy pomniku jakiekolwiek nawiązania do symboliki Polskiego Państwa Podziemnego. Na początku lat 90. XX w., w związku z projektem odtworzenia zabudowy północnej pierzei placu Teatralnego, monument umieszczono na nowym cokole przy Trasie W‑Z.

Krótka odwilż polityczna z 1956 r. sprzyjała niezależnej twórczości artystycznej. W tym czasie powstał fabularny film wojenny Kanał w reżyserii Andrzeja Wajdy, poświęcony powstańcom warszawskim. Główny bohater filmu, porucznik „Zadra” próbuje przedostać się ze swoim oddziałem kanałami ściekowymi z centrum miasta do Śródmieścia. Reżyser dystansował się od heroizacji powstańców. Starał się raczej ukazać ich ludzkie postawy i motywacje, co wywołało w Polsce liczne dyskusje i kontrowersje. Kanał znalazł natomiast uznanie widowni zachodniej: w 1957 r. dzieło Wajdy zdobyło Nagrodę Specjalną Jury prestiżowego festiwalu w Cannes.

Cmentarz Powstańców Warszawy powstał w 1946 r. Nekropolia pomieściła 5,5 tony prochów warszawiaków zamordowanych przez okupantów w różnych miejscach kaźni na terenie stolicy. Komuniści utrudniali wzniesienie pomnika powstańców na terytorium cmentarza. Dopiero w 1973 r. powstał monument autorstwa Gustawa Zemły – pierwszy tak okazały pomnik upamiętniający powstanie warszawskie. Po upadku komunizmu monument uzupełniono o krzyże i symbole Polski Walczącej.

Pomnik Małego Powstańca stanął w stolicy przy ulicy Podwale 1 października 1983 r. z inicjatywy harcerzy z Chorągwi Stołecznej ZHP im. Bohaterów Warszawy. Pomnik, który zaprojektował jeszcze w 1946 r. rzeźbiarz Jerzy Jarnuszkiewicz, upamiętnia najmłodszych uczestników walk o stolicę. Rzeźba wykonana z brązu przedstawia chłopca w niemieckim stahlhelmie z orzełkiem i namalowaną biało‑czerwoną opaską. Młodzieniec ma na nogach za duże buty, płaszcz oraz pistolet maszynowy przewieszony przez ramię. Ukazanie dziecka z bronią budzi kontrowersje oraz stoi w sprzeczności z realiami historycznymi. W rzeczywistości najmłodsi uczestnicy powstania pełnili co najwyżej funkcję kurierów i nie brali bezpośredniego udziału w walkach. Mimo to pomnik Małego Powstańca pozostaje jedną z najbardziej rozpoznawalnych form upamiętnienia uczestników powstania.

Pomysł budowy pomnika Powstania Warszawskiego powrócił podczas 40. rocznicy zrywu. Po stanie wojennym coraz mniej popularny reżim komunistyczny gen. Wojciecha Jaruzelskiego chciał zapewnić sobie szersze poparcie. Pomysł zaakceptowała Moskwa. Zgoda „towarzyszy radzieckich” dotyczyła jednak wyłącznie budowy pomnika powstańców, a nie uczczenia powstania. Monument stanął po wschodniej stronie placu Krasińskich w Warszawie dopiero na początku przemian demokratycznych w Polsce. Pomnik przedstawia grupę powstańców. Część z nich wychodzi z kanału, co stanowi nawiązanie do ewakuacji Starówki. Pozostali wybiegają spod konstrukcji przypominającej walący się budynek. Pomnik 1 sierpnia 1989 r. odsłonił ówczesny prezydent Wojciech Jaruzelski, a poświęcił prymas Józef Glemp.

Pierwsze projekty muzeum powstania warszawskiego pojawiły się podczas odwilży 1956 r. Jednakże dopiero 1 lipca 1981 r. powstał Społeczny Komitet Budowy Muzeum Powstania Warszawskiego. Stan wojenny zahamował prace nad tym przedsięwzięciem. Przez wiele kolejnych lat budowa muzeum była niemożliwa z powodów politycznych. Sytuacja zmieniła się dopiero w 2002 r., kiedy prezydentem Warszawy został Lech Kaczyński, wielki orędownik budowy Muzeum na 60. rocznicę wybuchu powstania. Przedsięwzięcie okazało się wielkim sukcesem. Multimedialna wystawa angażująca zmysły odbiorców stała się wzorem i inspiracją dla wielu współczesnych placówek muzealnych w całym kraju.

RsqaDmXwi47Uf

Zdjęcie przedstawia dwupiętrowy budynek z ceglaną elewacją. Posiada drewniane okna zakończone u góry półkoliście. Prawa część budynku jest trochę wyższa od reszty. Przed budynkiem jest ceglane ogrodzenie oraz ulica. W tle stoi wieżowiec oraz jest bezchmurne niebo.

RMk5AqUDb0Hwk

Zdjęcie przedstawia wnętrze wystawy muzealnej. Na środku stoi betonowy bunkier z wetkniętymi dwiema polskimi flagami. Po prawej jest szklana gablota z biało-czerwonymi opaskami. Na ścianach wiszą tabliczki z napisami, zdjęcia oraz telewizor. Podłoga wyłożona jest kostką brukową.

Inne współczesne formy upamiętnienia powstania warszawskiego

Lao Che, popularny rockowy zespół muzyczny, w 2005 r. nagrał koncepcyjny album Powstanie Warszawskie, na którym znalazło się dziesięć utworów poświęconych kolejnym epizodom powstania. Płyta zebrała entuzjastyczne recenzje, a w 2010 r. uzyskała status złotej płyty. Podczas uroczystych obchodów 68. rocznicy wybuchu powstania warszawskiego w 2012 r., prezydent Bronisław Komorowski odznaczył muzyków grupy Lao Che Srebrnymi Krzyżami Zasługi za działalność „na rzecz popularyzacji i upamiętniania powstania warszawskiego”.

RTuFOSyXXF5bG

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w koszulce z symbolem Polski Walczącej, czyli litery P w kształcie kotwicy. Przy symbolu jest liczba 44. Na dole jest napis: Sześćdziesiąta dziewiąta rocznica wybuchu powstania warszawskiego. Mężczyzna trzyma w ręku gitarę. Po lewej na zdjęciu jest napis: Lao Che live. Powstanie warszawskie. W tle znajduje się budynek z symbolem Polski Walczącej na wieżyczce, jest to Muzeum Powstania Warszawskiego w Warszawie.

Symbolika powstania warszawskiego stała się jednym z najpopularniejszych motywów tzw. odzieży patriotycznej.

RT4EA33VLKcDC

Zdjęcie przedstawia dwie kobiety, które są ubrane w szarą i czarną koszulkę. Na obydwu znajduje się ten sam wzór: grupa uzbrojonych powstańców z biało-czerwonymi opaskami na hełmach i ramionach, którzy czają się za ceglaną ścianą. Przed nimi jest symbol Powstania Walczącego, czyli litera P w kształcie kotwicy. Pod spodem jest napis: 1944 pamiętamy.

Wątki związane z powstaniem warszawskim wykorzystywali także twórcy gier.

R1YxhPVSY88KY

Ilustracja przedstawia grę komputerową. W parku naprzeciw siebie stoją dwie, walczące ze sobą grupy. Po lewej są to powstańcy: trzech mężczyzn z bronią i kobieta z pistoletem oraz apteczką. Po prawej są to niemieccy żołnierze w mundurach i z bronią. W tle stoi pomnik mężczyzny na koniu. Panuje noc, przestrzeń oświetla księżyc w pełni. Na ilustracji znajduje się także interfejs gry, na którym są informacje o posiadanych przez gracza przedmiotach i broni, a także statystyki dotyczące postaci.

Jedną z najbardziej widowiskowych form upamiętnienia powstania była akcja „Warszawiacy śpiewają (nie)zakazane piosenki”. Mieszkańcy stolicy, przy wsparciu pracowników Muzeum Powstania Warszawskiego, corocznie 1 sierpnia gromadzą się na placu Marszałka Józefa Piłsudskiego, aby wspólnie wykonać konspiracyjne przyśpiewki z czasów okupacji. Śpiewniki i telebimy ułatwią zebranym wspólne śpiewanie.

RJQ7BZ2BGoMeg

Ilustracja przedstawia plakat. Po prawej stronie znajduje się uśmiechnięta, młoda kobieta. Ma upięte włosy oraz założony płaszcz. W płaszcz kobiety wkomponowano zdjęcie współczesnego tłumu ludzi. Jedna z osób trzyma polską flagę. Napis w lewym górnym rogu: Siedemdziesiąta czwarta rocznica powstania warszawskiego. Napis w lewym dolnym rogu: 1 sierpnia 2018, godzina 20:00. Warszawiacy śpiewają (nie)zakazane piosenki. Wspólne śpiewanie piosenek powstańczych z udziałem orkiestry i chóru pod kierownictwem Jana Stokłosy. Plac marszałka Józefa Piłsudskiego. Wstęp wolny.

Muzea

Muzeum Katyńskie w Warszawie

Muzeum Katyńskie w Warszawie powstało w 1993 r. dzięki staraniom Rodzin Katyńskich, organizacji pozarządowej, stawiającej sobie za cel upamiętnienie ofiar zbrodni katyńskiej i pielęgnowanie pamięci o polskich ofiarach komunizmu w ZSRS. Siedziba muzeum znajduje się na terenie Cytadeli Warszawskiej. Na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego przeczytać można, że placówka „należy do wyjątkowego typu muzeów – historyczno‑martyrologicznego, czyli takich, których zadaniem jest przedstawienie Zbrodni Katyńskiej za pomocą »specyficznych« zabytków rzeczowych (muzealiów‑relikwii wydobytych z dołów śmierci – w Katyniu, Charkowie i Miednoje) i licznych dokumentów – w ekspozycji stałej Muzeum”. W 2008 Muzeum Katyńskie otrzymało Medal Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej.

R19S3yjMlOcxi

Zdjęcie przedstawia gablotę z wieloma półkami, na których znajdują się różne osobiste przedmioty, między innymi okulary, grzebienie, fiolki czy fotografie. Półki są ustawione półkoliście, każda jest oświetlona.

Muzeum Pamięci Sybiru w Białymstoku

Twórcy wystawy w Muzeum Pamięci Sybiru w Białymstoku zadbali, aby ekspozycja wszechstronnie angażowała zmysły odbiorców. Na stronie internetowej placówki czytamy: „Pierwsza część wystawy, znajdująca się na parterze, jest przestrzennym, wizualnym i dźwiękowym wyobrażeniem przedwojennego mikroświata i jego mieszkańców. Mikroświata, który wraz z wojenną nawałą ginie błyskawicznie i bezpowrotnie. Przesuwające się przed oczami zwiedzających obrazy to uścisk dłoni najeźdźców, powiewające na wietrze czerwone flagi, porzucone w pośpiechu dziecięce zabawki… Symbolami tego czasu są spakowane w panice, pełne często nieprzydatnych rzeczy walizki i stukot kół wagonów wiozących ludzi na Wschód”.

ROTgHfCTelUjS

Zdjęcie przedstawia budynek, który składa się z nowoczesnej, betonowo-szklanej części po prawej oraz ceglanej, niższej części po lewej stronie. Przed budynkiem znajdują się schody oraz ogród z ławkami i ścieżkami. W tle jest bezchmurnie niebo.

Pomniki

Pomnik Poległym i Pomordowanym na Wschodzie został odsłonięty w Warszawie 17 września 1995 r. u zbiegu ulic Muranowskiej i gen. Władysława Andersa. Monument ukazuje ładunek łacińskich i prawosławnych krzyży oraz nagrobek żydowski i muzułmański, umieszczone na platformie wagonu deportacyjnego. Pomnik stanowi hołd dla bohaterów walk przeciwko Armii Czerwonej we wrześniu 1939 r., więźniów sowieckich łagrów oraz ofiar zbrodni katyńskiej.

R15wFU4CcLxR1

Zdjęcie przedstawia pomnik wielu krzyży ułożonych na platformie wagonu. Wagon stoi na torach. Po bokach jest plac wybrukowany kamieniami. W tle znajduje się budynek z oknami oraz jasną elewacją.

Pierwszy pomnik katyński w Stanach Zjednoczonych pojawił się w Jersey City (stan New Jersey) w 1991 r. Monument odlany w brązie zaprojektował polski rzeźbiarz Andrzej Pityński. 12‑metrowe i 6‑tonowe dzieło przedstawia postać zakneblowanego żołnierza polskiego ze związanymi z tyłu rękami. W plecach postaci tkwi bagnet nasadzony na karabin. Na cokole znajduje się płaskorzeźba poświęcona Sybirakom.

RqGfBlfYD8i3C

Zdjęcie przedstawia pomnik oficera w mundurze, którego przebija karabin. Pomnik stoi na betonowym cokole. Znajduje się na nim płaskorzeźba orła w koronie oraz napis: Katyń 1940. Niżej jest tabliczka oraz kilka betonowych stopni. W tle znajduje się panorama miasta z wieżowcami.

Jeden z najbardziej monumentalnych i wyrazistych pomników ofiar zbrodni sowieckich znajduje się we Wrocławiu na Skwerze Sybiraków. Projekt stworzył rzeźbiarz Jarosław Perszko. Pomnik poświęcił 20 września 2000 r., w 60. rocznicę pierwszej deportacji Polaków do ZSRS, ówczesny arcybiskup wrocławski Henryk Gulbinowicz. Monument przedstawia 12‑metrowy krzyż przebijający mur. Obok pomnika znajdują się bloki z czarnego granitu, na których wyryto napis:

Pomnik ten wznieśli Sybiracy i Rodacy
Pamięci wszystkich zesłańców i ofiar
Ku przestrodze przyszłych pokoleń
Wdzięczni Bogu za ocalenie i powrót
Z nieludzkiej ziemi – sowieckiego piekła
Wrocław Wrzesień 2000 r.

RtEUTD46VZGad

Zdjęcie przedstawia betonowy, wysoki pomnik. Składa się z krzyża oraz płyty, które się ukośnie przenikają. Pod pomnikiem jest mały, wybrukowany plac. W tle stoi ceglany kościół z dwiema wieżyczkami.

Polski cmentarz wojskowy w Gniezdowie koło Katynia

Nekropolia poświęcona pamięci polskich oficerów zamordowanych przez Sowietów w Katyniu powstała dopiero po upadku komunizmu w latach 1999–2000 z inicjatywy Federacji Rodzin Katyńskich. Projekt cmentarza przygotowali m.in. Zdzisław Pidek i Andrzej Sołyga. Na cmentarzu spoczywa ponad 4 tys. polskich jeńców z obozu w Kozielsku, zamordowanych przez funkcjonariuszy NKWD w 1940 r. W Gniezdowie znajdowała się stacja kolejowa, skąd więźniowie trafiali na miejsce kaźni w lesie katyńskim.

Film Katyń

Pełnometrażowy film fabularny Katyń powstał w 2007 r. Obraz wyreżyserował jeden z najważniejszych twórców polskiej kinematografii, laureat Oscara za całokształt dokonań artystycznych, Andrzej Wajda. W produkcji wystąpili czołowi polscy aktorzy, m.in. Jan Englert, Borys Szyc, Andrzej Chyra i Maja Ostaszewska. Akcja skupia się wokół kobiet, które oczekują na powrót z niewoli krewnych oraz mężów. Szczególnie wstrząsające wrażenie wywierają naturalistyczne końcowe sceny masowych mordów na polskich jeńcach wojennych. Film zdobył uznanie zarówno polskiej, jak i amerykańskiej widowni. Otrzymał m.in. nominację do Oscara za najlepszy film nieanglojęzyczny.

Inne współczesne formy upamiętnienia ofiar zbrodni sowieckich

Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej – 14 listopada 2007 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej przyjął przez aklamację uchwałę ustanawiającą 13 kwietnia Dniem Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej. Data nawiązuje do rocznicy ogłoszenia przez Niemców w 1943 r. odkrycia masowych grobów polskich oficerów zamordowanych przez Sowietów w Katyniu. Władze sowieckie oficjalnie przyznały się do mordu dopiero po 50 latach, 13 kwietnia 1943 r.

R15IkOpDqPNCu

Ilustracja przedstawia po prawej stronie postać z dziurą z tyłu głowy od strzału, którą obejmuje postać kobiety w długiej szacie z aureolą wokół głowy. Po lewej stronie jest napis: 13 kwietnia, Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej.

Corocznie z okazji Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej Stowarzyszenie Grupa Historyczna „Zgrupowanie Radosław” organizuje w Warszawie Katyński Marsz Cieni. Imprezie patronują m.in. Instytut Pamięci Narodowej i stołeczne Stowarzyszenie Rodzina Katyńska. Pochód tworzą członkowie grup rekonstrukcyjnych ubranych w stroje polskich oficerów oraz sowieckich funkcjonariuszy NKWD. Rekonstruktorzy w milczeniu maszerują przez Starówkę pod pomnik Poległym i Pomordowanym na Wschodzie. Podczas trzech przystanków na trasie lektorzy odczytują fragmenty korespondencji i wspomnień ofiar zbrodni oraz imienne listy pomordowanych.

ROgHlVGHZLF7r

Zdjęcie przedstawia grupę rekonstrukcyjną, która składa się z ubranych w brązowe, długie mundury mężczyzn. Maszerują środkiem ulicy. Mają na głowach czapki. Po lewej idzie mężczyzna w ciemnoniebieskim mundurze. Za idącymi stoi rząd kamienic.

Polska Fundacja Katyńska od 2008 r. przyznaje Medal Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej osobom lub instytucjom, które w wybitny sposób przyczyniły się do wyjaśnienia prawdy o sowieckim mordzie na polskich oficerach. Wśród nagrodzonych znaleźli się m.in. Lech Wałęsa, Lech Kaczyński i Bronisław Komorowski. Spośród instytucji odznaczenie otrzymały np. rosyjskie Stowarzyszenie Memoriał, zajmujące się badaniami historycznymi i propagowaniem wiedzy o ofiarach represji radzieckich, oraz Muzeum Katyńskie w Warszawie.

RXzWt5vbwbBVo

Zdjęcie przedstawia awers medalu. Znajduje się na nim płomień świecy otoczony drutem kolczastym. Na płomieniu jest zgnieciona czapka z orłem. Wkoło medalu jest napis: 13 kwietnia. Dzień Ofiar Zbrodni Katyńskiej.

RzydqmPgXf5R1

Zdjęcie przedstawia rewers medalu. Znajduje się na nim owalna skała, za którą są trzy wysokie krzyże. Wkoło medalu jest napis: Polska Fundacja Katyńska.

Instytut Pamięci Narodowej w 2010 r. zainicjował konkurs skierowany do młodzieży szkolnej „Sprzączki i guziki z orzełkiem z rdzy… Obraz ofiar Zbrodni Katyńskiej w pracach plastycznych młodego pokolenia”. Zadaniem uczestników było upamiętnienie jednej z ofiar sowieckich mordów w formie karty z albumu. W rezultacie powstały znakomite pod względem treści i formy artystycznej prace. Poziom konkursu okazał się tak wysoki, że IPN zdecydował się opublikować wyróżnione materiały. Nagrodzeni mieli okazję wziąć udział w wyprawach do polskich miejsc pamięci, m.in. Polski Cmentarz Wojenny w Kijowie‑Bykowni na Ukrainie. Tytuł konkursu nawiązuje do fragmentu pieśni barda i poety Jacka Kaczmarskiego:

Sprzączki i guziki z orzełkiem ze rdzy,
Po miskach czerepów – robaków gonitwy,
Zgniłe zdjęcia, pamiątki, mapy miast i wsi –
Ale nie ma broni. To nie pole bitwy…
[Cytat za: http://www.sww.w.szu.pl/index.php?id=slowo_32]

RZrYCgfXMDfy3

Ilustracja przedstawia okładkę publikacji, składającą się ze starej pocztówki, kartki z zapisem nutowym, fotografii mężczyzny w garniturze, grupowego zdjęcia oraz guzików z orłem. Znajduje się na niej tytuł: Sprzączki i guziki z orzełkiem ze rdzy… Pamięć i upamiętnienie ofiar Zbrodni Katyńskiej oraz ich obraz w pracach plastycznych młodego pokolenia. Tom Drugi.

Jedną z form upamiętnienia ofiar zbrodni katyńskiej od 2008 r. jest sadzenie dębów na cześć wybranej ofiary mordu. Na zdjęciu widać scenę z uroczystości posadzenia Dębu Pamięci 18 września 2012 r. w Karwinie dla uhonorowania Tomasza Piskorskiego, który zginął w Charkowie. Dąb sadzą Tomasz Chlebowski (po lewej), wnuk Tomasza Piskorskiego, i Waldemar Miśko, burmistrz Karlina.

R4h7Ktuy94jDD

Zdjęcie przedstawia dwóch mężczyzn w garniturach, którzy wykopują dołek i sadzą w nim drzewko. Obok stoją znicze oraz przedmiot przykryty biało-czerwoną flagą. W tle stoją ubrane na galowo dzieci. W tle są pola oraz drzewa.