Dopóki Imperium Rosyjskim rządził car Aleksander I, sytuacja Polaków na Ziemiach Zabranych była w miarę dobra.

O rozwój polskiego szkolnictwa dbał przyjaciel cara, książę Adam Jerzy Czartoryski. Pełnił on funkcję kuratora Wileńskiego Okręgu Naukowego. Dzięki temu rozwijało się nie tylko szkolnictwo świeckie, bazujące na tradycjach dawnej Komisji Edukacji Narodowej, ale również Uniwersytet Wileński i Liceum Krzemienieckie.

Klęska powstania listopadowego, w którym udział brała m.in. młodzież ucząca się w polskich szkołach, przesądziła o losie tych placówek oświatowych.

W 1832 r. został zamknięty uniwersytet w Wilnie, pozostawiono zaledwie dwa jego wydziały: medyczny i teologiczny. Z tego pierwszego utworzono Akademię Medyko‑Chirurgiczną, z drugiego – Akademię Duchowną. Jednak już w 1842 r. pierwszą zamknięto, drugą zaś przeniesiono do Petersburga.

Majątek Uniwersytetu Wileńskiego został przekazany na poczet założonego przez cara Mikołaja I Cesarskiego Uniwersytetu Świętego Włodzimierza w Kijowie oraz częściowo Cesarskiego Uniwersytetu Charkowskiego.

Ze zlikwidowanego Liceum Krzemienieckiego, w którego wnętrzach urządzono w 1836 r. prawosławne seminarium duchowne, do Kijowa pojechało ok. 35 tys. książek, ponad 500 przyrządów do badań chemicznych, 1,5 tys. okazów flory, 15 tys. minerałów, 20 tys. eksponatów zoologicznych, 17 tys. zabytków numizmatycznych (z czego aż połowa pochodzenia starożytnego), 450 dzieł malarstwa oraz rośliny z krzemienieckiego ogrodu botanicznego.

Zasoby te w latach 40. XIX w. zostały dodatkowo wzbogacone zbiorami zlikwidowanej w Wilnie Akademii Medyko‑Chirurgicznej. Oba polskie ośrodki naukowe przed swoją likwidacją dysponowały dużym potencjałem. W latach 50. XIX w. w pustym budynku Uniwersytetu Wileńskiego udało się otworzyć – dzięki staraniom Eustachego Tyszkiewicza – Muzeum Starożytności, ale po wybuchu powstania styczniowego i ono zostało zlikwidowane.

Choć intencją władz była likwidacja polskich ośrodków naukowych, będących – jak uważano – siedliskiem myśli rewolucyjnej, to w rzeczywistości Polacy szybko zdominowali nowo utworzony uniwersytet w Kijowie – zarówno jako studenci, jak i wykładowcy. To tłumaczy, dlaczego w drugiej połowie XIX w. Kijów stał się jednym z ważniejszych ośrodków polskiej inteligencji.

Tak samo zresztą jak Petersburg, w którym w XIX w. działała liczna kolonia polska, a polscy studenci kształcili się w murach Cesarskiego Uniwersytetu Petersburskiego.

Z kolei na petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych szkoliło się wielu polskich malarzy, a na Cesarskiej Rzymsko‑Katolickiej Akademii Duchownej wyświęcali się polscy duchowni.

W Petersburgu, w Wilnie i Kijowie wychodziły też polskie gazety. Jedną z bardziej znanych było wileńskie „Athenaeum”.

Wydawcą czasopisma był Józef Ignacy Kraszewski, który przybył do Wilna na studia jeszcze przed powstaniem listopadowym, i to właśnie tam zaczęła się jego kariera literacka.

Wśród artystów związanych z Wilnem należy niewątpliwie wymienić kompozytora Stanisława Moniuszkę, który również rozpoczynał tam swoją karierę muzyczną.

Z kolei Józef Korzeniowski, literat, a prywatnie ojciec znanego na całym świecie pisarza Josepha Conrada, ukończył Liceum Krzemienieckie, w którym następnie uczył. Po jego likwidacji został profesorem na Uniwersytecie Kijowskim, a potem dyrektorem gimnazjum w Charkowie.