Przeczytaj
Deklasacja szlachty
Procentowy udział szlachty w strukturze społeczeństwa polskiego był jednym z wyższych w Europie. Władze rosyjskie odbierały ten stan rzeczy jako niebezpieczny i dziwny. Jeden z wysoko postawionych urzędników rosyjskich, gen. Dmitrij Bibikow, uważał za niewiarygodne, że w jadącej karocy szlachcicem jest zarówno pan, jak i jego furman oraz lokaj…
O ile przed powstaniem listopadowym władze rosyjskie liczyły na to, że polska szlachta będzie wspierać administrację, o tyle po 1831 r. sytuacja tej warstwy społecznej zaczęła znacząco się pogarszać. Władze carskie ściągały z głębi Imperium szlachtę rosyjską, postanowiły także zainwestować w kształcenie i wciąganie do służby w strukturze urzędniczej Rusinów, co miało niebagatelne znaczenie dla uformowania przyszłych elit ukraińskich. Oznaczało to również początek długiego procesu likwidowania polskich dworów na Ziemiach Zabranych. Bezpośrednią konsekwencją powstania listopadowego była konfiskata majątków należących do tych szlachciców, którzy wzięli w nim udział lub je wspierali. W sumie było to ok. 27 tys. majątków. Następnie ukazem carskim z 6 grudnia 1831 r. ograniczono liczbę osób biorących udział w sejmikach, które od 1832 r. oficjalnie nazywano zgromadzeniami szlacheckimi. Zlikwidowano dawne tytuły (np. podkomorzych), podnoszące prestiż niektórych rodów szlacheckich. Przede wszystkim jednak za pomocą heroldiiheroldii zdziesiątkowano liczebność stanu szlacheckiego, którego znaczna część nie posiadała własnych poddanych, a nawet ziemi. Szlachta ta wspomagała w charakterze urzędników dworskich funkcjonowanie majątków bogatszych ziemian. To właśnie bogate rody, takie jak Potoccy, Radziwiłłowie, Grocholscy, Brzozowscy, Tyszkiewiczowie, Tarnowscy czy Mańkowscy, odegrały ważną rolę cywilizacyjną i kulturalną na Ziemiach Zabranych, ponieważ wspierały szkolnictwo oraz rozwój gospodarczy (poprzez budowanie cegielni, garbarni, cukrowni, gorzelni, browarni, a także organizację jarmarków). Dwory te, jako że gromadziły księgozbiory, obrazy i pamiątki po znanych Polakach, siłą rzeczy stawały się ośrodkami kultury polskiej. Aparat władzy jednak nęcił karierą urzędniczą i wojskową wielu synów ziemiańskich. Jeśli zmienili wyznanie na prawosławne, osiągalne stawały się dla nich najwyższe stanowiska w Rosji.
Zwróć uwagę na architekturę, otoczenie i przedstawione osoby. Czym się różnią?
Rodzina Różyckich
Choć wiele rodzin szlacheckich na Ziemiach Zabranych, porzuciwszy pamięć o swoim pochodzeniu, dostosowało się do nowych warunków, to nie brakowało rodów świadomych narodowo i aktywnie działających na rzecz polskich interesów. Przykład stanowi rodzina Różyckich z Ukrainy. Karol Różycki (1789–1870) wziął udział w powstaniu listopadowym, rekrutując wojsko na Wołyniu, i walczył w Pułku Jazdy Wołyńskiej gen. Józefa Dwernickiego. Po klęsce wyemigrował do Paryża. Jego niespełna czteroletni syn Edmund Różycki (1827–1893) – jak notował jego biograf Marian Dubiecki – na pytanie ścigających ojca Rosjan „Gdzie tato?”, miał odpowiedzieć: „Poszedł bić Moskali”. Następnie dodał, że jak dorośnie, to i on „będzie bił”. Tak też się stało, ale nie od razu. Edmund w 1847 r. wstąpił do artylerii rosyjskiej, zdobywał kolejne rangi w wojsku rosyjskim, pełniąc służbę na Kaukazie i walcząc przeciw Turcji w trakcie wojny krymskiej (1853–1856). W 1861 r. ustąpił z armii i zaangażował się w polską konspirację. Podczas powstania styczniowego rozpoczął tworzenie jazdy powstańczej składającej się m.in. z Rusinów. W lipcu 1863 r. został mianowany przez Rząd Narodowy wodzem naczelnym ziem ruskich i awansował na generała brygady. Po klęsce powstania udał się do Konstantynopola, a następnie do Paryża. Ostatnie lata życia spędził w Krakowie, gdzie pochowano go na cmentarzu Rakowickim.
Zwróć uwagę na medale przypięte do munduru generała. Pierwszy po lewej to najwyższe polskie odznaczenie wojenne – Order Virtuti Militari, ten po prawej to złoty krzyż Legii Honorowej, którym osobiście odznaczył Dwernickiego cesarz Napoleon Bonaparte.
Jak myślisz, dlaczego generał chciał zostać uwieczniony akurat z tymi odznaczeniami?
Represje wobec Kościołów unickiego i katolickiego
Kluczem do integracji ziem wschodnich dawnej Rzeczypospolitej była likwidacja jej reliktów, a za taki uważano przede wszystkim Kościół unickiKościół unicki. Znaczenie symboliczne miało przejęcie w 1833 r. przez Cerkiew prawosławną najważniejszego sanktuarium unickiego na ziemiach zaboru rosyjskiego – Poczajowa. Równocześnie zaczęto wycofywać z Kościoła unickiego elementy charakterystyczne dla Kościoła łacińskiego (m.in. organy, ławki, wizerunki katolickich świętych) i wprowadzać rosyjskie śpiewniki oraz modlitewniki. Stopniowo likwidowano unickie seminaria i klasztory, a w 1839 r. na synodzie w Połocku ostatecznie unieważniono unię brzeską z 1596 r. i scalono Kościół unicki z Cerkwią prawosławną (unici pozostali jedynie w Królestwie Kongresowym oraz w austriackiej Galicji). Tym samym wszyscy unici żyjący na włączonych do Imperium Rosyjskiego ziemiach z dnia na dzień stali się prawosławnymi, ponieważ od 1835 r. konwersjakonwersja na rzymski katolicyzm była zakazana.
Organizacja Kościoła rzymskokatolickiego na Ziemiach Zabranych była o wiele skromniejsza niż unicka, mimo to duchowieństwo łacińskie również było prześladowane – dwie trzecie wszystkich klasztorów (ok. 200) zostało zlikwidowanych, a wiele kościołów zarekwirowano i utrudniano budowę nowych. Ośmielono się bez zgody Rzymu połączyć diecezję łucką z żytomierską, a protestujących biskupów katolickich spotkały represje.
Konspiracja
Mimo represji nie ustawały próby zawiązania przez Polaków konspiracji, choć miały one charakter rozproszony i szybko zostały ukrócone przez donosy czy nieuwagę uczestników. Najważniejszą organizacją konspiracyjną po klęsce powstania listopadowego było Stowarzyszenie Ludu Polskiego, utworzone w 1835 r. przez Szymona Konarskiego oraz Leona i Alfreda Zaleskich. Organizacja ta miała najrozleglejszą strukturę w całych dziejach rozbiorowych – należały do niej zbory (koła) rozmieszczone we wszystkich zakątkach dawnej Polski. Działały w oparciu o wzorce wypracowane w masonerii oraz węglarstwie. Na czele zboru obejmującego ziemie Litwy, Wołynia, Podola i Ukrainy stanął Szymon Konarski, powstaniec listopadowy, emigrant, członek Młodej Polski. Latem 1835 r. przybył do Krakowa, skąd udał się na Ukrainę. W Berdyczowie dokonał scalenia różnych grup konspiracyjnych w jednolitą organizację. Skupiała ona ok. 3 tys. członków, ale już w 1838 r. została rozbita. Konarskiego aresztowano w 1838 r. i osadzono w więzieniu w Wilnie, gdzie był torturowany, a następnie został rozstrzelany.
Udział kobiet w polskim życiu narodowym na Ziemiach Zabranych
Ważną rolę na Ziemiach Zabranych odgrywały polskie szlachcianki. Na Podolu założono m.in. Związek Kobiecy, którego celem było:
Ustawa i statut Związku Kobiecego1. Obudzać smak do pracy;
2. Niszczyć przesądy tyczące się różnicy klas;
3. Przekonywać o obowiązku pracowania dla dobra społeczeństwa;
4. Wnosić ducha do wysokości poświęcenia siebie, jeżeli tego potrzeba dla dobra ogólnego.
Źródło: Ustawa i statut Związku Kobiecego. Cytat za: Stowarzyszenie Ludu Polskiego na Podolu, Wołyniu i w guberni kijowskiej, Szymon Konarski, red. Magdalena Micińska, Warszawa 2009, s. 145.
O tym, że nie były to puste słowa, świadczy los jednej z inicjatorek Związku – Ewy z Wendorffów Felińskiej (1793–1859), matki przyszłego arcybiskupa warszawskiego św. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego. Felińska za swoją działalność została aresztowana i zesłana na Syberię, gdzie przebywała pięć lat. Swój pobyt na zesłaniu opisała w pamiętnikach. Wiele kobiet wyjeżdżało na zesłanie, by towarzyszyć swoim mężom. Jeszcze inne organizowały pomoc materialną dla zesłańców.
Ziemie Zabrane, Kraj Zachodni czy Kresy?
Gdy w 1815 r. utworzono na kongresie wiedeńskim Królestwo Polskie, liderzy polskiego życia politycznego lojalni wobec Aleksandra I (wśród nich książę Adam Jerzy Czartoryski) liczyli, że w przyszłości uda się przyłączyć do KongresówkiKongresówki pozostałe ziemie będące pod zaborem rosyjskim. Nazywane były one Ziemiami Zabranymi i faktycznie takimi się stały po objęciu w 1825 r. władzy przez cara Mikołaja I, zdecydowanie mniej przychylnego Polakom od jego zmarłego brata Aleksandra. Nadzieje na połączenie pogrzebała jednak porażka powstania listopadowego.
Rosjanie natomiast nazywali przejęte od Polski terytoria Krajem Zachodnim. Około połowy XIX w. pojawiło się w użytku jeszcze jedno określenie, które na stałe zapisało się w kulturze polskiej i zarazem mitologii narodowej – „Kresy”. Termin ten, choć już wcześniej obecny w języku polskim i oznaczający kraniec ziem (od niemieckiego słowa Kreis), za sprawą Wincentego Pola, polskiego poety i geografa, przybrał zupełnie nowe znaczenie. W wydanej po raz pierwszy w 1855 r., a potem wielokrotnie wznawianej powieści poetyckiej Mohort autor wielokrotnie użył określenia „Kresy”. Początkowo tak nazywano ziemie południowo‑wschodnie nieistniejącej Rzeczypospolitej, z czasem objęły one także terytoria północno‑wschodnie (ziemie litewsko‑białoruskie i polskie Inflanty).
W drugiej połowie XIX w. i w pierwszych dwóch dekadach XX Polacy na Ziemiach Zabranych przekonali się, że zamieszkiwane przez nich terytoria są przedmiotem historycznej rywalizacji nie tylko Polski i Rosji, ale też nowych narodowości: Ukraińców, Litwinów i – stosunkowo najpóźniej – Białorusinów. Chociaż brali oni udział w powstaniu styczniowym, głoszącym ideę budowy Rzeczypospolitej Trojga (a nie, jak to było dotychczas, Obojga) Narodów, to ich wkład był na tyle skromny, że jedynie potwierdził słabą pozycję Polaków na Kresach. Pierwsza połowa XX w. i ówczesne konflikty Polaków z Ukraińcami o Galicję Wschodnią i Litwinami o Wileńszczyznę, a następnie ich utracenie przez Polskę w wyniku konferencji jałtańskiej na nowo zdefiniowały pojęcie Kresów jako utraconych województw wschodnich II RP.
Słownik
urząd zajmujący się weryfikacją szlachectwa
ruch rewolucyjny rozwijający się zwłaszcza we Włoszech i Francji, mający na celu walkę z absolutyzmem, wpływami obcych państw i Kościołem, oraz przebudowę społeczeństwa
obóz liberalno‑konserwatywny działający w latach 1861–1864 na ziemiach polskich i emigracji; przeciwstawiali się zarówno lojalizmowi Aleksandra Wielopolskiego, jak i radykalnemu programowi obozu „czerwonych”; w sprawie polskiej liczyli na wsparcie dyplomacji międzynarodowej oraz poprzez szereg działań ekonomicznych i oświatowych starali się wdrożyć idee „pracy organicznej”
(z łac. conversio – odwrócenie) zmiana religii, wyznania lub obrządku w obrębie tego samego wyznania
(ros. губерния, z łac. gubernare – kierować, rządzić) jednostka administracji terytorialnej w Imperium Rosyjskim wprowadzona za rządów Piotra I, a funkcjonująca do 1917 r.; po rozbiorach Polski na Ziemiach Zabranych zorganizowano gubernie: wileńską, kowieńską, kurlandzką, grodzieńską, mińską, mohylewską i witebską, które wchodziły w skład generał‑gubernatorstwa wileńskiego, oraz kijowską, podolską i wołyńską – należące do generał‑gubernatorstwa kijowskiego
urzędnik rosyjski nadzorujący generał‑gubernatorstwo i odpowiadający bezpośrednio przed carem
potoczne określenie Królestwa Polskiego (inaczej: Kongresowego), utworzonego w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego, który odbył się w latach 1814–1815
Kościół powstały w 1596 r. (unia brzeska) w wyniku przyłączenia się biskupów prawosławnych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów do Kościoła katolickiego przy jednoczesnym zachowaniu obrządku wschodniego; do rozbiorów większość prawosławnych na ziemiach polsko‑litewskich przeszła na unityzm
Słowa kluczowe
Ziemie Zabrane, Stowarzyszenie Ludu Polskiego, Kresy, deklasacja szlachty, likwidacja Kościoła unickiego, rusyfikacja, konspiracja, ziemie polskie w pierwszej połowie XIX w., Polacy pod zaborami
Bibliografia
A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2005.
M. Kostomarow, Knyhy bytia Ukrajins’koho Narodu, peredm. M. Wozniak, Lwiw‑Kyjiw 1921.
W. Pol, Mohort, Kraków 1875.
Z. Starorypiński, K. Borowski, Między Kamieńcem i Archangielskiem. Dwa pamiętniki powstańców z roku 1863, oprac. S. Kieniewicz, Warszawa 1986.
S. Konarski, Stowarzyszenie Ludu Polskiego na Podolu, Wołyniu i w guberni kijowskiej, red. M. Micińska, Warszawa 2009.
S. Konarski, Stowarzyszenie Ludu Polskiego na Litwie i Białorusi, red. A. Brus, Warszawa 2015.