Przeczytaj
Pierwsze państwa słowiańskie. Państwo Samona i Wielkie Morawy.
O początkach życia Słowian w Europie niewiele wiadomo. Nie posługiwali się oni pismem i nie pozostawili po sobie żadnych zapisków z tego czasu. Pierwsze wzmianki o Słowianach dostępne historykom pochodzą z VI wieku od związanych z Bizancjum Jordanesem oraz Prokopiuszem z Cezarei. Państwo Samona, będące pierwszym państwem słowiańskim, wspomina spisana w VII wieku w królestwie Franków Kronika Fredegara. Powstało ono około 623 r. na terenach zachodniej Słowiańszczyzny w wyniku buntu Słowian przeciwko chanatowi awarskiemuchanatowi awarskiemu, na czele którego stanął kupiec frankijski Samo. Po pokonaniu Awarów Słowianie obwołali Samona swoim królem. Państwo było dobrze zorganizowane i urosło do rangi lokalnej potęgi. Skutecznie walczyło zarówno z dotychczasowymi ciemiężcami, czyli Awarami, jak również z Frankami. Wśród historyków toczą się spory dotyczące dokładnego wytyczenia terenów, na których znajdowało się państwo Samona. Coraz więcej zwolenników zyskuje pogląd, że obejmowało ono swoim zasięgiem tereny późniejszego Państwa Wielkomorawskiego i było jego poprzednikiem.
Gdy na początku IX w. upadł chanat awarski, powstałą pustkę polityczną zaczęły wykorzystywać rozwijające się słowiańskie ośrodki władzy. Plemiona słowiańskie zamieszkujące w dorzeczu Morawy i Wagu, czyli dzisiejszych Moraw i zachodniej Słowacji, zjednoczył książę Mojmir I, który w ten sposób zapoczątkował dynastię MojmirowicówMojmirowiców. Był to pierwszy poświadczony źródłowo władca Państwa Wielkomorawskiego - dobrze zorganizowanego państwa, którego głównymi grodami były m.in. dzisiejszy Welehrad, Mikulcice i Stare Mesto.
Rozkwit i upadek Wielkich Moraw.
Największy zasięg terytorialny osiągnęło Państwo Wielkomorawskie za panowania Świętopełka I (IX w.). W jego granicach znalazły się Czechy, najprawdopodobniej część Panonii oraz dorzecze Cisy, natomiast część historyków wyklucza hipotezę, że Morawy objęły swoim zasięgiem ziemie południowej Polski. Gdy Świętopełk umarł w 894 r., pozostawił państwo u szczytu potęgi. Do tronu pretendowało dwóch jego synów, co doprowadziło do wojny domowej. Dodatkowo od wschodu Morawy zostały zaatakowane przez koczownicze plemiona WęgrówWęgrów i upadły w 906 r. Jednak zdaniem historyków dzieje państwa wielkomorawskiego miały ogromny wpływ na późniejszą historię całego regionu Europy Środkowo‑Wschodniej:
Morawy w IX wieku miały już za sobą okres plemienny, ich poziom organizacji politycznej i społecznej, a także stan gospodarki był zadziwiająco dobry. Szybkie nadrabianie opóźnień w rozwoju, związek z cywilizacją zachodnią przy równoczesnym utrzymywaniu kontaktów z kręgiem bizantyjskim – to cechy charakterystyczne dla grupy państw zaliczanych do regionu środkowo‑europejskiego, takich jak Czechy, Polska i Węgry. Osiągnęły one jednak znaczenie dopiero począwszy od X i XI wieku, podczas gdy przeżywającym rozkwit w IX w. Morawom przypadła zatem w dziejach regionu rola prekursora.
Źródło: Wielka historia świata. Kształtowanie średniowiecza, red. M. Salamon, Kraków 2005, s. 281.
Najazdy węgierskie i ich konsekwencje.
Węgrzy, którzy doprowadzili do upadku Państwa Wielkomorawskiego, wywodzili się z ugrofińskich plemion koczowniczych zamieszkujących pierwotnie tereny w dorzeczu górnego Donu. W IX w. wdarli się na tereny Niziny Panońskiej zamieszkiwane przez plemiona słowiańskie, a na początku X w. na gruzach Państwa Wielkomorawskiego zaczęli budować zręby swojej państwowości. Nie rezygnowali jednak ze swojego głównego zajęcia, czyli łupieżczych najazdów na sąsiednie państwa. Ich niszczycielskie wyprawy budziły strach i przerażenie znacznej części Europy, docierały do Niemiec, Włoch a nawet Francji. Ostateczny kres ich działaniom położył król niemiecki Otton IOtton I, pokonując wojska węgierskie w 955 r. w bitwie nad rzeką Lech (Lechowe Pole). Klęska doprowadziła do zatrzymania kolejnych najazdów, Węgrzy stracili również część swoich terytoriów na rzecz Czechów, którzy byli lennikami władcy niemieckiego. Skutkiem wewnętrznym było natomiast wzmocnienie organizacji państwowej wokół rodzimej dynastii ArpadówArpadów.
Początki państwa czeskiego.
Na gruzach rozbitego przez Węgrów Państwa Wielkomorawskiego powstało państwo czeskie rządzone przez dynastię PrzemyślidówPrzemyślidów z głównym ośrodkiem w Pradze. Pod wpływem zagrożenia węgierskiego panujący wówczas książę Wacław zdecydował się w 929 r. na płacenie trybututrybutu na rzecz króla niemieckiego Henryka I. W ten sposób Czechy stały się całkowicie zależne od państwa niemieckiego, co doprowadziło do buntu opozycji. Wacław został zamordowany, a na tronie książęcym zasiadł Bolesław IBolesław I. Po objęciu władzy próbował uniezależnić się politycznie od zachodniego sąsiada, jednak z czasem został zmuszony uznać zwierzchnictwo królestwa, a później cesarstwa niemieckiego. Panowanie Bolesława I Srogiego było okresem największego rozwoju terytorialnego państwa Przemyślidów. Wykorzystując słabość Węgrów, książę czeski zajął Morawy i najprawdopodobniej Słowację. Na północy Przemyślidzi przyłączyli Śląsk i Małopolskę po rzekę Bug, co doprowadziło do objęcia kontroli nad szlakiem handlowym biegnącym z zachodniej Europy przez Pragę, na wschód do Kijowa.
Początki Rusi Kijowskiej.
Dorzecze Dniepru, Dźwiny i górnej Wołgi to tereny zamieszkiwane w IX w. przez Słowian wschodnich. Biegnące tamtędy szlaki handlowe pozwalały im na utrzymywanie kontaktów z kupcami skandynawskimi, arabskimi oraz bizantyjskimi. Coraz większe znaczenie, tak pod względem politycznym, jak i handlowym, zaczęły odgrywać dwa ośrodki: na północy Nowogród Wielki, na południu Kijów. Decydujący wpływ na powstanie państwowości Słowian wschodnich miała ekspansja plemion normańskich, których ówcześni historycy greccy nazywali Rhôs (Rusini), Słowianie zaś – WaregamiWaregami. W latach 60. IX w. tereny na północy opanował Ruryk, jednocząc część zamieszkałych na tych ziemiach plemion słowiańskich i fińskich. Dał w ten sposób początek pierwszemu znanemu państwu ruskiemu: Rusi Nowogrodzkiej ze stolicą w Nowogrodzie. Pod koniec stulecia Oleg z rodu Ruryka (Rurykowiczów) opanował Kijów i przyłączył Ruś Kijowską do Rusi Nowogrodzkiej, a w 882 r. przeniósł stolicę z Nowogrodu do Kijowa. Wydarzenia te zapoczątkowały proces kształtowania się Rusi Kijowskiej. Utrzymywała ona ożywione kontakty handlowe z Cesarstwem Bizantyjskim, czego dowodem były liczne traktaty między kupcami ruskimi a władcami w Konstantynopolu, np. zwalniające z ceł na towary przywożone do Bizancjum. Układy te chroniły również cesarza przed zbrojnymi najazdami książąt ruskich.
Państwo bułgarskie i południowi Słowianie.
Nad Wołgą znajdowały się pierwotne siedziby BułgarówBułgarów, ludu pochodzenia tureckiego, który w końcu VII w. osiedlił się na terenach na południe od Dunaju. Bułgarzy przybyli na Bałkany pod wodzą chana AsparuchaAsparucha. Mimo obcego pochodzenia w ciągu dwóch wieku zostali zasymilowani przez tamtejszych Słowian - w odróżnieniu od Węgrów, którzy nie ulegli procesowi slawizacji. W ten sposób Bułgaria stała się jednym z państw słowiańskich. Losy państwa bułgarskiego były ściśle związane z sąsiadującym z nim od południa Cesarstwem Bizantyjskim. Stosunki między tymi państwami układały się raz lepiej, raz gorzej, co niewątpliwie zależało od charakteru kolejnych władców obydwu państw. Ostatecznie jednak w 1018 r. państwo bułgarskie zostało wchłonięte przez Cesarstwo Bizantyjskie.
Plemiona chorwackie przybyły na Bałkany w I połowie VII wieku z terenów położonych na północy, z rejonu Czech i pogranicza Śląska tzw. Białej Chorwacji. Początkowo uzależnieni byli od Awarów, a po ich upadku od Franków. Założycielem dynastii, która panowała do 1089 roku, był rządzący w latach ok. 845 - 864 Trpimir. Od początku IX wieku na tereny plemion chorwackich zaczęło docierać chrześcijaństwo w obrządku łacińskim. Za panowania pierwszego władcy zostało założone pierwsze biskupstwo w Ninie, a na początku X wieku Chorwacja posiadała arcybiskupstwo w Splicie. Po śmierci króla Zwonimira w 1089 roku Chorwacja została lennikiem Królestwa Węgier i pozostała nim aż do 1918 roku, ciesząc się w tym czasie sporą odrębnością.
W VII wieku tereny Bałkanów zasiedlili przybyli z północy Serbowie. Ich pierwotne siedziby znajdowały się na pograniczu Czech i Śląska. Do początku IX wieku nie zachowało się wiele informacji na temat dziejów plemion serbskich. Pierwszym władcą potwierdzonym źródłowym był Wyszesław panujący w połowie VIII wieku. Proces tworzenia państwa serbskiego przyspieszył w połowie IX wieku za panowania Mutimira. Był on pierwszym od lat 70. IX wieku (dokładnej daty przyjęcia chrztu nie można ustalić) chrześcijańskim władcą serbskim. Nowa religia umacniała się dzięki działalności uczniów Cyryla i Metodego. Podzielone plemiona serbskie w X i XI wieku lawirowały politycznie między Bułgarią a Cesarstwem Bizantyjskim. Od schyłku XI wieku Serbia pogrążyła się w długotrwałej wojnie domowej.
Wschodni Frankowie - kolor pomarańczowy, Bułgaria - kolor zielony, Wielkie Morawy pod rządami Rościsława (870) - kolor żółty. Czerwona linia wyznacza granice Wielkich Moraw pod rządami Świętopełka I (894).
Słownik
(scs. głagoł, czyli słowo) - pismo stworzone w latach 862‑863 przez apostoła Słowian Konstantyna (Cyryla). Oparte na dźwiękowych właściwościach słowiańskiego dialektu sołuńskiego (okolice dzisiejszych Salonik), złożone z 40 symetrycznie stylizowanych liter. Najstarsze zabytki zapisane w głagolicy to między innymi: Mszał kijowski, Kodeks zografski.
związek plemienny stworzony przez lud pochodzenia azjatyckiego, który we wczesnym średniowieczu wtargnął przez stepy nadkaspijskie do Europy. Założyli państwo na terenie Panonii oraz podporządkowali sobie osiadłe tam ludy słowiańskie; rozbici przez Karola Wielkiego.
stworzony przez Metodego sposób sprawowania kultu w Kościołach chrześcijańskich używających w liturgii języka starocerkiewno‑słowiańskiego; opierał się na tekstach liturgicznych tłumaczonych przez jego brata Konstantyna (Cyryla); rozpowszechniony głównie wśród chrześcijan prawosławnych krajów słowiańskich.
stworzona przez ucznia św. Cyryla, podobnie jak głagolica była alfabetem języka starocerkiewno‑słowiańskiego. Najstarsze teksty pochodzą z XI ., m.in. Księga Sawy, Kodeks supraski; rozpowszechniona w krajach słowiańskich związanych z Kościołem prawosławnym, współcześnie używana tylko do celów liturgicznych.
lud pochodzenia ugrofińskiego, który pod koniec IX wieku pojawił się na terenach dzisiejszych Węgier; ich łupieżcze wyprawy zagrażały państwom zachodniej Europy; pokonani przez króla Niemiec (późniejszego cesarza) Ottona I w 955 roku w bitwie na Lechowym Polu.
skandynawscy wikingowie wywodzący się głównie ze Szwecji; penetrowali tereny głównie tereny wschodniej Europy; w dorzeczu Dźwiny i Dniepru powstał szlak od Waregów do Greków, łączący Bałtyk z Morzem Czarnym.
lud pochodzenia tureckiego, ich pierwotne siedziby znajdowały się nad Wołgą; osiedlili się na terenach na południe od Dunaju w końcu VII wieku.
(łac. tributum), danina, zwykle pieniężna, świadczona przez jednego władcę drugiemu jako wyraz uznawania zwierzchności terytorialnej.
dynastia założona przez Mojmira I, należeli do niej również między innymi Rościsław i Świętopełk I; rządziła w państwie Wielkomorawskim do jego upadku w 907 roku.
czeska dynastia wywodząca się od legendarnego Przemysła, męża Libuszy; panowała w Czechach od czasów Borzywoja, który w latach 80. IX w. przyjął chrzest; główna linia wygasła wraz ze śmiercią Wacława III.
dynastia najpierw książąt, a następnie królów węgierskich wywodząca się od Arpada, legendarnego wodza Madziarów; panowała na Węgrzech w latach 889–1301.
Słowa kluczowe
Słowianie, państwo Samona, państwo wielkomorawskie, Przemyślidzi, Rurykowicze, Arpadowie, Cyryl i Metody, Europa wczesnego średniowiecza
Bibliografia
R. Michałowski, Historia Powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2012.
J. Kłoczowski, Młodsza Europa. Europa Środkowo‑Wschodnia, Warszawa 2003.
B. Zientara, Historia Powszechna średniowiecza, Warszawa 1994.
Wielka historia świata. Kształtowanie średniowiecza, red. M. Salamon, Kraków 2005 W. Chrzanowski, Słowianie i Wikingowie, Kraków 2007.
J. Strzelczyk, Apostołowie Europy, Poznań 2010.
Wiek V‑XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 1997.