Przeczytaj

Zbigniew Herbert Matka
Upadł jej z kolan kłębek włóczki. Rozwijał się w pośpiechu i uciekał na oślep. Trzymała początek życia. Owijała na palec serdeczny jak pierścionek, chciała uchronić. Toczył się po ostrych pochyłościach, czasem piął się pod górę. Przychodził splątany i milczał. Nigdy już nie powróci na słodki tron jej kolan. Wyciągnięte ręce świecą w ciemności jak stare miasto.
upa Źródło: Zbigniew Herbert, Matka, dostępny w internecie: https://bliskopolski.pl/poezja/zbigniew-herbert/pan-cogito/matka/ [dostęp 7.12.2023].

RfH5ets9SdPQ6

Ilustracja przedstawia kobietę w sile wieku. Postać tuli w ramionach małą dziewczynkę. Matka ma upięte wysoko włosy. Pochyla głowę. Dziewczynka ma okrągłe, zarumienione policzki i zadarty nos. Jest ubrana w koszulkę na ramiączkach. — Mary Cassatt, *Matka i dziecko*, ok. 1900
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ro2r2oGj7ON5j

Ilustracja przedstawia dojrzałą kobietę. Postać siedzi w wiklinowym fotelu. Kobieta ma upięte wysoko włosy. Pochyla głowę. Ma na prostym nosie okulary w metalowej oprawie. Jest ubrana w długą, ciemną sukienkę. Na ramionach ma wełniany szal. Czyta książkę. W tle na ścianie wisi oprawiony w ramki portret małego dziecka. — Franz Marc, *Portret matki artysty*, 1902
Źródło: wikiart.org, domena publiczna.

Przystępując do analizy i interpretacji utworu literackiego, należy pamiętać, że pod pojęciem tym kryją się różne etapy pracy z tekstem, które jednak ściśle się łączą. Analiza polega na rozbiorze oraz zrozumieniu budowy dzieła. Ważne są: jego struktura i poszczególne części kompozycyjne, układ wersyfikacyjny, język (gramatyka, składnia) oraz wykorzystane w utworze środki stylistyczne. Celem analizy jest wyodrębnienie i nazwanie elementów składowych utworu, a następnie znalezienie odpowiedzi
na pytania:

Co wynika z budowy wiersza?
Dlaczego określone elementy zostały zastosowane w tekście?
Na czym polegają związki między nimi?

W zależności od charakteru tekstu analizie można poddać całość utworu bądź jego poszczególne poziomy, np. tylko jego ukształtowanie wersyfikacyjne lub stylistyczne.

Interpretacja utworu poetyckiego to etap pogłębionej pracy z utworem. Bardzo często łączy się on jednak z analizą formalną. Polega na wydobyciu i wyjaśnieniu sensu, wymowy utworu na podstawie jego treści, ale też umieszczeniu danego dzieła w szerszym kontekściekontekstkontekście, sugerowanym przez sam tekst.

Jeśli potrzebujesz powtórzyć zagadnienia dotyczące analizy i i interpretacji, przypomnij sobie treść lekcji: Jak interpretować utwory poetyckie?

Rodzaje kontekstów przydatnych przy interpretacji utworu literackiego

Interpretacja może dotyczyć poszczególnych elementów dzieła literackiego (np. symboli, metaforyki, motywówmotywmotywów) bądź też dzieła w całości. Zarówno poszczególne elementy utworu, jak i jego całokształt mogą być rozważane jedynie w kontekście samego dzieła, ale często zdarza się, że poszukuje się dla nich także kontekstów zewnętrznych. Do najistotniejszych kontekstów interpretacyjnych, na które można się powołać, należą:

kontekst biograficzny – czynniki związane bezpośrednio z życiem autora utworu, które mogły wpłynąć na kształt dzieła,
kontekst historyczny bądź społeczny – czynniki historyczne oraz społeczne (stosunki międzyludzkie, obyczajowość epoki), które wpłynęły na powstanie utworu,
kontekst filozoficzny bądź religijny – sugerowane w utworze odniesienia do prądów filozoficznych, ideologii, także – przekonań religijnych,
kontekst historycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do określonych prądów, kierunków, stylów literackich, ale też motywów czy tematów; tutaj też można poszukiwać relacji interpretowanego utworu z innymi dziełami danego autora bądź innych twórców, które miały wpływ na jego powstanie,
kontekst teoretycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do rodzajów, gatunków, odmian gatunkowych i typów literackich,
kontekst artystyczny (interdyscyplinarny) – odnalezienie w utworze elementów, które łączą go z innymi dziedzinami (dyscyplinami) sztuki, takimi jak malarstwo, architektura, rzeźba czy muzyka.

Należy pamiętać, że dla każdego tekstu poetyckiego istnieją różne konteksty interpretacyjne. Celem interpretacji jest ich odnalezienie, poprawne zrozumienie i opis. Pogłębioną analizę i interpretację utworu określa się mianem eksplikacjieksplikacjaeksplikacji, czyli szczegółowego przyjrzenia się wszystkim elementom składowym utworu, ich rozbioru, poszukiwań jak najszerszych kontekstów dzieła.

Indeks górny Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200. Indeks górny koniec

Konteksty interpretacyjne wiersza Matka Zbigniewa Herberta

Kontekst biograficzny

Zbigniew Herbert urodził się w roku 1924 we Lwowie, był synem Marii z Kaniaków i Bolesława Herberta.

Maria Herbertowa przejęła rolę strażniczki domowego ogniska, która kręciła się w kuchni, przyrządzała obiady, kolacje, biegała rano po świeże bułeczkicyt1kręciła się w kuchni, przyrządzała obiady, kolacje, biegała rano po świeże bułeczki.

cyt1

Krzysztof Kosiński Warianty biografii Zbigniewa Herberta (1924−1998)
Pracując w bankowości, by zapewnić rodzinie dostatek, Bolesław Herbert nie uczestniczył w codziennym wychowaniu dzieci, niemniej w miarę ich dorastania urządzał, jak to określano, domowe seminaria humanistyczne. Choć sceptyczny początkowo wobec literackiej drogi syna, to on właśnie okaże się pierwszym i wnikliwym czytelnikiem jego wierszy.
kosinski1 Źródło: Krzysztof Kosiński, Warianty biografii Zbigniewa Herberta (1924−1998), „Dzieje Najnowsze” 2020, s. 253.

Andrzej Franaszek Herbert. Biografia
Niewątpliwie jednak to właśnie Maria w dosłownym sensie podtrzymywała ogień pod garnkiem, podziwiając przy tym syna, zwłaszcza gdy zaczął odnosić pierwsze sukcesy, jak w 1958 roku, kiedy wiadomość o nagrodzie dla Drugiego pokoju w konkursie na słuchowisko wywołała […] falę entuzjazmu: „Jesteśmy dumni i dziękujemy Tobie. Ja naturalnie przede wszystkim poszłam
do kościoła, aby podziękować Matce Boskiej, którą na co dzień proszę o opiekę nad Wami”.
franaszek1 Źródło: Andrzej Franaszek, Herbert. Biografia, t. I: Niepokój, Kraków 2018, s. 246.

Kontekst historycznoliteracki

Proza poetycka Matka pochodzi z wydanego w roku 1974 tomu Pan Cogito. Przez wielu krytyków tom ten jest uznawany za najlepszy w dorobku Herberta. Tytuł zbioru nawiązuje do maksymy Kartezjusza „Cogito ergo sum” – Myślę, więc jestem oraz Wieczoru z Panem Testem (czyli „Panem Głową”) autorstwa francuskiego poety Paula Valéry’ego. Herbert powołał do życia bohatera, który stał się wyrazicielem poglądów i emocji współczesnego człowieka.

Stanisław Barańczak Przybory człowieka myślącego
(...) kim jest [Pan Cogito]? Z łatwością rozpoznajemy kartezjański rodowód jego nazwiska, potrafimy też odtworzyć brakujące „...ergo sum”, i wiemy, co oznacza całe sławne zdanie. Lecz nawet jeśli protagonista Herberta miałby reprezentować Jednostkę Myślącą, w samym bohaterze nie znajdziemy nic szczególnie kartezjańskiego. Kartezjańską jasność? Pan Cogito jest zbyt niepewny i niezdecydowany. Kartezjańską logikę? Ależ bohater Herberta to chodząca (a nawet „lekko zataczająca się”) sprzeczność wewnętrzna. Nawet najbardziej oczywista rzecz, jaką możemy o nim powiedzieć – że jest „myślący” – nie jest zupełnie jednoznaczna.
kim Źródło: Stanisław Barańczak, Przybory człowieka myślącego, „Gazeta Wyborcza” 23.12.2000, nr 299, s. 26–28.

Metafora nici i kłębka

Małgorzata Mikołajczak W cieniu heksametru. Interpretacje wierszy Zbigniewa Herberta
RNrIIR8Sxuuzf1
Perejasław Zaleski, XVI wiek
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Znaczenia poetyckiej prozy zatytułowanej Matka […] organizuje relacja rozdzielenia bohaterów. Sytuację podmiotu nazywa tu znana z wiersza Mama metafora nici i kłębka, który „rozwijał się w pośpiechu”. Rozwija się też rozpoczęta […] historia: opowieść o tym, „który uciekł z jej kolan”. Metonimia konkretu („upadł jej z kolan jak kłębek włóczki” to również intertekstualne nawiązanie do wiersza Mama) […] jest kluczowa dla konstruowanego obrazu. W zakończeniu autobiograficznej refleksji podmiot powraca do początku, po to jednak, by wypowiedzieć gorzką prawdę: „nigdy nie powróci na słodki tron jej kolan”. […] Przypomnijmy, że do najbardziej popularnych schematów sakralnych kultywowanych w ikonie bizantyjskiej należy HodegatriaHodegatriaHodegatria – matka Boska „tronująca”, z Dzieciątkiem na kolanach.
Mikołajczak1 Źródło: Małgorzata Mikołajczak, W cieniu heksametru. Interpretacje wierszy Zbigniewa Herberta, Zielona Góra 2004, s. 162.

Hodegatria

Małgorzata Mikołajczak W cieniu heksametru. Interpretacje wierszy Zbigniewa Herberta
Tron kolan wyznacza bezpieczne miejsce schronienia i centrum związanych z dzieciństwem wartości. Każdy powrót będzie powrotem milczącym i splątanym, będzie świadczył o nieprzystawalności zawiłych losów i początku, a zarazem o podobnym do pępowiny związaniu z przeszłością. W tym utworze poeta nie mówi jednak o zerwaniu relacji. Kłębek jest nicią Ariadny, która zbłąkanemu wędrowcy pomaga odnaleźć drogę. Podobną funkcję pełnią świecące w ciemności ręce. Są jak latarnia i punkt orientacyjny. Wyciągnięte ręce matki, która czeka, motyw tronu i światła w mroku nawiązują do wyobrażeń Matki Bożej, nazywanej Stella Maris. […] W wierszu Herberta na ten wizerunek nakłada się ponadto topos matki‑utraconej ojczyzny. Jej symbolem jest przywołane w drugim członie porównania stare miasto. W ten sposób poeta wpisuje matkę w krąg uświęconych znaczeń.
Mikołajczak2 Źródło: Małgorzata Mikołajczak, W cieniu heksametru. Interpretacje wierszy Zbigniewa Herberta, Zielona Góra 2004, s. 162.

R3RcdBekAAwSW

Ilustracja przedstawia morski pejzaż. Woda jest skłębiona. Na horyzoncie unosi się żaglowiec. Na zachmurzonym niebie tuż nad nim jaśnieje gwiazda. Po prawej stronie obrazu ukazana jest Matka Boska. Postać lekko pochyla głowę okrytą chustą i otoczoną aureolą. W ramionach tuli Dzieciątko, które ma nad głową aureolę. Jezus prawą dłonią błogosławi żeglarzy. — Przedstawienie Najświętszej Maryi Panny Gwiazdy Morza, XIX wiek
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Jacek Łukasiewicz Herbert
Greccy bogowie oraz herosi to postacie ważne w tworzonym przez Herberta świecie. Mitologia jest tu istotną częścią słownika kultury, używanego przez poetę do wyrażania jego własnych wzruszeń, ocen, formułowania pytań i wątpliwości.
gre Źródło: Jacek Łukasiewicz, Herbert, Wrocław 2001, s. 123.

Słownik mitologii greckiej i rzymskiej
Ariadna – córka Minosa i Pasifae. Gdy Tezeusz przybył na Kretę, aby walczyć z Minotaurem, ujrzała go i zapałała do niego wielką miłością. Aby ułatwić Tezeuszowi znalezienie drogi w Labiryncie, więzieniu Minotaura, dała mu kłębek nici, który Tezeusz rozwijał i w ten sposób mógł odnaleźć drogę powrotną.
ari Źródło: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, oprac. P. Grimmal, Wrocław 1987, s. 41.

R15A3dKDSf5TM

Ilustracja przedstawia postaci wyłaniające się z jaskini. Jest to półnagi mężczyzna niosący w prawej ręce dużą maczugę. Przez prawy łokieć ma przewieszony szal. Postać ma hełm na głowie, biodra okryte wąską opaską i sandały na stopach. Pochyla głowę i spogląda na idącą obok kobietę. Kobieta ma upięte włosy. Jest ubrana w długą suknię. Z lewego ramienia zsunęło jej się ramiączko, odsłaniając pierś. Ostrzegawczo unosi prawą dłoń. Prostuje wskazujący palec. Po drugiej stronie mężczyzny idzie skrzydlaty Amor, ciągnąc go za szal wiszący z ramienia. W tle klęczą i stoją przerażone postaci. — Rudolph Suhrlandt, *Tezeusz i Ariadna*, 1881
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC 0 1.0.

Słownik

aspekt

(łac. aspectus — spojrzenie, wygląd) punkt widzenia, z którego się coś rozpatruje; kategoria gramatyczna czasownika wyrażająca jego niedokonaność lub dokonaność

eksplikacja

(łac. explicatio – tłumaczenie, wyjaśnienie) wyjaśnienie treści; w przypadku dzieła literackiego to pogłębiona analiza i interpretacja tekstu, szczegółowy rozbiór tekstu

kontekst

(fr. contexte, łac. contextus – związek, przebieg) zespół odniesień niezbędnych do zrozumienia utworu literackiego, dzieła naukowego itp.

motyw

idea, wątek lub postać utrwalone w kulturze, powtarzające się w utworach literackich różnych epok; też: najmniejszy niepodzielny element rzeczywistości przedstawionej w utworze

Wprowadzenie

Schemat