Zbigniew Herbert Matka

Upadł jej z kolan kłębek włóczki. Rozwijał się w pośpiechu i uciekał na oślep. Trzymała początek życia. Owijała na palec serdeczny jak pierścionek, chciała uchronić. Toczył się po ostrych pochyłościach, czasem piął się pod górę. Przychodził splątany i milczał. Nigdy już nie powróci na słodki tron jej kolan. Wyciągnięte ręce świecą w ciemności jak stare miasto.

upa Źródło: Zbigniew Herbert, Matka, dostępny w internecie: https://bliskopolski.pl/poezja/zbigniew-herbert/pan-cogito/matka/ [dostęp 7.12.2023].

Przystępując do analizy i interpretacji utworu literackiego, należy pamiętać, że pod pojęciem tym kryją się różne etapy pracy z tekstem, które jednak ściśle się łączą. Analiza polega na rozbiorze oraz zrozumieniu budowy dzieła. Ważne są: jego struktura i poszczególne części kompozycyjne, układ wersyfikacyjny, język (gramatyka, składnia) oraz wykorzystane w utworze środki stylistyczne. Celem analizy jest wyodrębnienie i nazwanie elementów składowych utworu, a następnie znalezienie odpowiedzi
na pytania:

  • Co wynika z budowy wiersza?

  • Dlaczego określone elementy zostały zastosowane w tekście?

  • Na czym polegają związki między nimi?

W zależności od charakteru tekstu analizie można poddać całość utworu bądź jego poszczególne poziomy, np. tylko jego ukształtowanie wersyfikacyjne lub stylistyczne.

Interpretacja utworu poetyckiego to etap pogłębionej pracy z utworem. Bardzo często łączy się on jednak z analizą formalną. Polega na wydobyciu i wyjaśnieniu sensu, wymowy utworu na podstawie jego treści, ale też umieszczeniu danego dzieła w szerszym kontekściekontekstkontekście, sugerowanym przez sam tekst.

Jeśli potrzebujesz powtórzyć zagadnienia dotyczące analizy i i interpretacji, przypomnij sobie treść lekcji: Jak interpretować utwory poetyckie?

Rodzaje kontekstów przydatnych przy interpretacji utworu literackiego

Interpretacja może dotyczyć poszczególnych elementów dzieła literackiego (np. symboli, metaforyki, motywówmotywmotywów) bądź też dzieła w całości. Zarówno poszczególne elementy utworu, jak i jego całokształt mogą być rozważane jedynie w kontekście samego dzieła, ale często zdarza się, że poszukuje się dla nich także kontekstów zewnętrznych. Do najistotniejszych kontekstów interpretacyjnych, na które można się powołać, należą:

  • kontekst biograficzny – czynniki związane bezpośrednio z życiem autora utworu, które mogły wpłynąć na kształt dzieła,

  • kontekst historyczny bądź społeczny – czynniki historyczne oraz społeczne (stosunki międzyludzkie, obyczajowość epoki), które wpłynęły na powstanie utworu,

  • kontekst filozoficzny bądź religijny – sugerowane w utworze odniesienia do prądów filozoficznych, ideologii, także – przekonań religijnych,

  • kontekst historycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do określonych prądów, kierunków, stylów literackich, ale też motywów czy tematów; tutaj też można poszukiwać relacji interpretowanego utworu z innymi dziełami danego autora bądź innych twórców, które miały wpływ na jego powstanie,

  • kontekst teoretycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do rodzajów, gatunków, odmian gatunkowych i typów literackich,

  • kontekst artystyczny (interdyscyplinarny) – odnalezienie w utworze elementów, które łączą go z innymi dziedzinami (dyscyplinami) sztuki, takimi jak malarstwo, architektura, rzeźba czy muzyka.

Należy pamiętać, że dla każdego tekstu poetyckiego istnieją różne konteksty interpretacyjne. Celem interpretacji jest ich odnalezienie, poprawne zrozumienie i opis. Pogłębioną analizę i interpretację utworu określa się mianem eksplikacjieksplikacjaeksplikacji, czyli szczegółowego przyjrzenia się wszystkim elementom składowym utworu, ich rozbioru, poszukiwań jak najszerszych kontekstów dzieła.

Indeks górny Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200. Indeks górny koniec

Konteksty interpretacyjne wiersza Matka Zbigniewa Herberta

Kontekst biograficzny

Zbigniew Herbert urodził się w roku 1924 we Lwowie, był synem Marii z Kaniaków i Bolesława Herberta.

Maria Herbertowa przejęła rolę strażniczki domowego ogniska, która kręciła się w kuchni, przyrządzała obiady, kolacje, biegała rano po świeże bułeczkicyt1kręciła się w kuchni, przyrządzała obiady, kolacje, biegała rano po świeże bułeczki.

cyt1
Krzysztof Kosiński Warianty biografii Zbigniewa Herberta (1924−1998)

Pracując w bankowości, by zapewnić rodzinie dostatek, Bolesław Herbert nie uczestniczył w codziennym wychowaniu dzieci, niemniej w miarę ich dorastania urządzał, jak to określano, domowe seminaria humanistyczne. Choć sceptyczny początkowo wobec literackiej drogi syna, to on właśnie okaże się pierwszym i wnikliwym czytelnikiem jego wierszy.

kosinski1 Źródło: Krzysztof Kosiński, Warianty biografii Zbigniewa Herberta (1924−1998), „Dzieje Najnowsze” 2020, s. 253.
Andrzej Franaszek Herbert. Biografia

Niewątpliwie jednak to właśnie Maria w dosłownym sensie podtrzymywała ogień pod garnkiem, podziwiając przy tym syna, zwłaszcza gdy zaczął odnosić pierwsze sukcesy, jak w 1958 roku, kiedy wiadomość o nagrodzie dla Drugiego pokoju w konkursie na słuchowisko wywołała […] falę entuzjazmu: „Jesteśmy dumni i dziękujemy Tobie. Ja naturalnie przede wszystkim poszłam
do kościoła, aby podziękować Matce Boskiej, którą na co dzień proszę o opiekę nad Wami”.

franaszek1 Źródło: Andrzej Franaszek, Herbert. Biografia, t. I: Niepokój, Kraków 2018, s. 246.

Kontekst historycznoliteracki

Proza poetycka Matka pochodzi z wydanego w roku 1974 tomu Pan Cogito. Przez wielu krytyków tom ten jest uznawany za najlepszy w dorobku Herberta. Tytuł zbioru nawiązuje do maksymy Kartezjusza Cogito ergo sumMyślę, więc jestem oraz Wieczoru z Panem Testem (czyli „Panem Głową”) autorstwa francuskiego poety Paula Valéry’ego. Herbert powołał do życia bohatera, który stał się wyrazicielem poglądów i emocji współczesnego człowieka.

Stanisław Barańczak Przybory człowieka myślącego

(...) kim jest [Pan Cogito]? Z łatwością rozpoznajemy kartezjański rodowód jego nazwiska, potrafimy też odtworzyć brakujące „...ergo sum”, i wiemy, co oznacza całe sławne zdanie. Lecz nawet jeśli protagonista Herberta miałby reprezentować Jednostkę Myślącą, w samym bohaterze nie znajdziemy nic szczególnie kartezjańskiego. Kartezjańską jasność? Pan Cogito jest zbyt niepewny i niezdecydowany. Kartezjańską logikę? Ależ bohater Herberta to chodząca (a nawet „lekko zataczająca się”) sprzeczność wewnętrzna. Nawet najbardziej oczywista rzecz, jaką możemy o nim powiedzieć – że jest „myślący” – nie jest zupełnie jednoznaczna.

kim Źródło: Stanisław Barańczak, Przybory człowieka myślącego, „Gazeta Wyborcza” 23.12.2000, nr 299, s. 26–28.

Metafora nici i kłębka

Małgorzata Mikołajczak W cieniu heksametru. Interpretacje wierszy Zbigniewa Herberta
RNrIIR8Sxuuzf1
Perejasław Zaleski, XVI wiek
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Znaczenia poetyckiej prozy zatytułowanej Matka […] organizuje relacja rozdzielenia bohaterów. Sytuację podmiotu nazywa tu znana z wiersza Mama metafora nici i kłębka, który „rozwijał się w pośpiechu”. Rozwija się też rozpoczęta […] historia: opowieść o tym, „który uciekł z jej kolan”. Metonimia konkretu („upadł jej z kolan jak kłębek włóczki” to również intertekstualne nawiązanie do wiersza Mama) […] jest kluczowa dla konstruowanego obrazu. W zakończeniu autobiograficznej refleksji podmiot powraca do początku, po to jednak, by wypowiedzieć gorzką prawdę: „nigdy nie powróci na słodki tron jej kolan”. […] Przypomnijmy, że do najbardziej popularnych schematów sakralnych kultywowanych w ikonie bizantyjskiej należy HodegatriaHodegatriaHodegatria – matka Boska „tronująca”, z Dzieciątkiem na kolanach.

Mikołajczak1 Źródło: Małgorzata Mikołajczak, W cieniu heksametru. Interpretacje wierszy Zbigniewa Herberta, Zielona Góra 2004, s. 162.
Hodegatria
Małgorzata Mikołajczak W cieniu heksametru. Interpretacje wierszy Zbigniewa Herberta

Tron kolan wyznacza bezpieczne miejsce schronienia i centrum związanych z dzieciństwem wartości. Każdy powrót będzie powrotem milczącym i splątanym, będzie świadczył o nieprzystawalności zawiłych losów i początku, a zarazem o podobnym do pępowiny związaniu z przeszłością. W tym utworze poeta nie mówi jednak o zerwaniu relacji. Kłębek jest nicią Ariadny, która zbłąkanemu wędrowcy pomaga odnaleźć drogę. Podobną funkcję pełnią świecące w ciemności ręce. Są jak latarnia i punkt orientacyjny. Wyciągnięte ręce matki, która czeka, motyw tronu i światła w mroku nawiązują do wyobrażeń Matki Bożej, nazywanej Stella Maris. […] W wierszu Herberta na ten wizerunek nakłada się ponadto topos matki‑utraconej ojczyzny. Jej symbolem jest przywołane w drugim członie porównania stare miasto. W ten sposób poeta wpisuje matkę w krąg uświęconych znaczeń.

Mikołajczak2 Źródło: Małgorzata Mikołajczak, W cieniu heksametru. Interpretacje wierszy Zbigniewa Herberta, Zielona Góra 2004, s. 162.
R3RcdBekAAwSW
Przedstawienie Najświętszej Maryi Panny Gwiazdy Morza, XIX wiek
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Jacek Łukasiewicz Herbert

Greccy bogowie oraz herosi to postacie ważne w tworzonym przez Herberta świecie. Mitologia jest tu istotną częścią słownika kultury, używanego przez poetę do wyrażania jego własnych wzruszeń, ocen, formułowania pytań i wątpliwości.

gre Źródło: Jacek Łukasiewicz, Herbert, Wrocław 2001, s. 123.
Słownik mitologii greckiej i rzymskiej

Ariadna – córka Minosa i Pasifae. Gdy Tezeusz przybył na Kretę, aby walczyć z Minotaurem, ujrzała go i zapałała do niego wielką miłością. Aby ułatwić Tezeuszowi znalezienie drogi w Labiryncie, więzieniu Minotaura, dała mu kłębek nici, który Tezeusz rozwijał i w ten sposób mógł odnaleźć drogę powrotną.

ari Źródło: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, oprac. P. Grimmal, Wrocław 1987, s. 41.
R15A3dKDSf5TM
Rudolph Suhrlandt, Tezeusz i Ariadna, 1881
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC 0 1.0.

Słownik

aspekt
aspekt

(łac. aspectus — spojrzenie, wygląd) punkt widzenia, z którego się coś rozpatruje; kategoria gramatyczna czasownika wyrażająca jego niedokonaność lub dokonaność

eksplikacja
eksplikacja

(łac. explicatio – tłumaczenie, wyjaśnienie) wyjaśnienie treści; w przypadku dzieła literackiego to pogłębiona analiza i interpretacja tekstu, szczegółowy rozbiór tekstu

kontekst
kontekst

(fr. contexte, łac. contextus – związek, przebieg) zespół odniesień niezbędnych do zrozumienia utworu literackiego, dzieła naukowego itp.

motyw
motyw

idea, wątek lub postać utrwalone w kulturze, powtarzające się w utworach literackich różnych epok; też: najmniejszy niepodzielny element rzeczywistości przedstawionej w utworze