Przeczytaj
Geneza wiersza Campo di Fiori
Utwór Campo di Fiori powstał jeszcze podczas wojny (1943 r.). Ukazał się drukiem po raz pierwszy w 1944 roku, w antologii Z otchłani. Ostatecznie znalazł się – w wydanym tuż po zakończeniu II wojny światowej – tomie Ocalenie (1945 r.), który uważany jest przez literaturoznawców za jedno z najdonioślejszych artystycznie świadectw okresu okupacji.
Głos w dyskusji redakcyjnej „Kultury"Ocalenie było rewelacją równą prozie Borowskiego. Tom ten bez osłonek, z Mickiewiczowskim realizmem, ukazał psychiczne i moralne koszty okupacji, brzemię upokorzenia i niewoli; współczesny pisarz spojrzał na okupację przez pryzmat całego polskiego doświadczenia porozbiorowego, dostrzegł w okupacyjnym poniżeniu zbiorowości kolejny rozdział z dziejów porozbiorowych społeczeństwa polskiego. A co nowe, nawet szokujące, to wyzbycie się tonacji martyrologicznej, nieobecność tyrteizmutyrteizmu (…).
Źródło: Tomasz Burek, Głos w dyskusji redakcyjnej „Kultury", „Kultura” 1981, nr 3.
Sam Miłosz, zapytany o przyczyny wykorzystania nowatorskiej optyki artystycznej względem okupacji oraz Powstania w getcie warszawskim w wierszu Campo di Fiori, odpowiedział:
Ludzkość, która zostaje… „Campo di Fiori" po pięćdziesięciu latach.Ten wiersz, jak i niektóre inne wiersze pochodzące z moralnego oburzenia, gniewu, został wydarty ze mnie przez zbieg okoliczności. Jechałem do Jerzego Andrzejewskiego, który mieszkał na Bielanach. Linia tramwajowa przechodziła właśnie tam, gdzie stała karuzela i gdzie słychać było strzały broniących się powstańców. Był zator tramwajowy i przez dłuższy czas patrzyłem na to, co się tam działo. Pod naciskiem emocji zaraz napisałem ten wiersz. (…) To jest bardzo dziwne uczucie być poetą, który napisał taki wiersz, jakby wyrwany, jakby na przekór jego dotychczasowej twórczości. a nie chcę pozować na moralistę, na człowieka, który sądzi innych. Oczywiście, poczuwam się do napisania tego wiersza. Ale on był wyrwany z mojego losu, prawda?
Źródło: Ludzkość, która zostaje… „Campo di Fiori" po pięćdziesięciu latach., „Biuletyn Nauczycieli. POLIN” 2015, nr 2, s. 5–6.
Wiersz dwóch planów czasowych
W wierszu Campo di Fiori Czesław Miłosz przywołuje rzeczywistość dwóch przestrzeni. Pierwsza z nich to plac Campo de’ Fiori znajdujący się w Rzymie. Jego nazwa oznacza „pole kwiatów”. W czasie średniowiecza odbywały się tam targi, był też miejscem egzekucji. W wierszu Miłosza mowa jest o egzekucji Giordana Bruna (1548–1600) – włoskiego filozofa żyjącego w dobie renesansu. Jego teorie można uznać za protonaukoweprotonaukowe i zdecydowanie wyprzedzające swoje czasy. Odwoływał się do teorii kopernikańskiej, twierdząc, że gwiazdy są bardzo odległymi ciałami niebieskimi. Kontrowersję wzbudzało też jego twierdzenie o nieskończoności wszechświata, które Bruno wspierał praktykami alchemicznymi i magicznymi. Postawiono mu zarzut herezji, która miała polegać na głoszeniu nauki o ruchu Ziemi, nieskończoności wszechświata, duszy ludzkiej jako przejściowej formie duszy wszechświata (panteizmpanteizm), wieczności materii, a więc zaprzeczeniu idei stworzenia świata przez Boga. Został skazany i 17 lutego 1600 roku spalony na stosie w Rzymie na placu Campo de’ Fiori.
Drugą przywołaną przestrzenią jest getto warszawskie - największe w całej Europie, utworzone 2 października 1940 roku. Zamknięto je i odizolowano jego mieszkańców 16 listopada tego samego roku. Na powierzchni ok. 2,9 km² w kwietniu 1941 roku znajdowało się około 450 tysięcy ludzi. Kilka miesięcy później wywieziono z getta 75 proc. mieszkańców, których zamordowano w obozie zagłady w Treblince. 19 kwietnia 1943 roku w getcie wybuchło powstanie zbrojne. Walki, zakończone wysadzeniem Wielkiej Synagogi na Tłomackiem (16 maja), trwały do połowy maja. Po upadku powstania dokonano ostatecznej eksterminacji mieszkańców. W pobliżu getta znajdowała się karuzela, o której wspomina Czesław Miłosz w swym wierszu.
To właśnie na zestawieniu tych dwóch planów czasowych ufundowany jest wiersz Miłosza. Na rzymskim placu płonie więc Giordano Bruno, w Warszawie – żydowskie getto.
Poezje Czesława MiłoszaTe dwa zdarzenia: spalenie Giordana Bruna i płonące warszawskie getto układają się w świadomości podmiotu lirycznego w ciąg zdarzeń: są to te same „męczeńskie stosy”. Płoną one w podobnej atmosferze: w „wesołym gwarze” ludu rzymskiego i pośród „tłumów wesołych” Warszawy. Obraz zaskakuje ostrym kontrastemkontrastem. Nie ma w nim nic z powagi chwili, z nastroju refleksji i żałoby, jakie kojarzą się ze śmiercią.
Źródło: Bożena Chrząstowska, Poezje Czesława Miłosza, Warszawa 1982, s. 98.
Poprzez zastosowanie analogiianalogii między tymi wydarzeniami historycznymi Miłosz formułuje więc ogólniejszą refleksję o uniwersalnej kondycji człowieka jako gatunku.
Poezje Czesława MiłoszaIstnieje jednak łączność i ciągłość w naturze ludzkiej: obojętność wobec cudzego dramatu, brak uczestnictwa w wydarzeniach epoki. Tłum – rzymski i warszawski – nie jest nawet zainteresowanym do końca świadkiem zdarzeń.
Źródło: Bożena Chrząstowska, Poezje Czesława Miłosza, Warszawa 1982, s. 100.
Według Miłosza wynikiem takiej biernej postawy społecznej jest zawsze zapomnienie prawdy historycznej, bez której ludzkość nie ma szans raz na zawsze wyzwolić się od zakorzenionego w niej okrucieństwa. Na tle rzymskiego i warszawskiego tłumu podmiot liryczny jako jedyny lub jeden z niewielu współczuje ofiarom, skupiając się na ich samotności w obliczu nadchodzącej śmierci. Co ciekawe dla samego autora ten właśnie aspekt jest w wierszu Campo di Fiori najważniejszy.
Ludzkość, która zostaje… „Campo di Fiori" po pięćdziesięciu latachDla mnie samotność była tutaj najważniejszym elementem. Samotność ginących. I zresztą stąd ten obraz Giordana Bruna. a nie wiem, skąd przyszedł ten obraz, bo to nie było filozoficzne, to nie było to, że Giordano Bruno był dla mnie bohaterem walki o wolność myśli. Pamiętałem Campo di Fiori, to miejsce, gdzie spalono Giordana Bruna i ten bezustanny ruch ludzkiej masy handlującej, bawiącej się naokoło.
Źródło: Ludzkość, która zostaje… „Campo di Fiori" po pięćdziesięciu latach, „Biuletyn Nauczycieli. POLIN” 2015, nr 2, s. 7.
Słowniczek
(gr. analogia – odpowiedniość, podobieństwo) – podobieństwo, odpowiedniość, wspólne cechy przedmiotów lub zjawisk skądinąd różnych. Dostrzeganie analogii jest podstawą wielu środków wyrazu w stylu poetyckim, kojarzenia pojęć na usługach fantazji twórczej i konstruowania świata przedstawionego w utworach literackich
przeciwieństwo, przeciwstawienie pojęć. W kompozycji kontrast uważa się za jedną z form paralelizmu, polegającą na zestawieniu różnic zamiast podobieństw
(gr. pán – wszystko + theós – Bóg) – doktryna filozoficzna, zgodnie z którą Bóg jest tożsamy ze światem, istnieje wewnątrz niego, a nie ponad nim lub obok niego; popularna w epoce romantyzmu
(gr. prṓtos, *próteros - pierwszy) - badania, które były prowadzone przed ustanowieniem nowoczesnej metody naukowej; przyjmuje się, że momentem przełomowym dla przejścia od protonauki do nauki są odkrycia Izaaka Newtona
postawa gotowości do walki zbrojnej i poświęcenia życia za ojczyznę, przekonanie, że walka stanowi najdoskonalszą formę patriotyzmu. Nazwa pochodzi od imienia greckiego poety starożytnego Tyrtajosa (Tyrteusza). Literacką manifestacją tyrteizmu jest tzw. poezja tyrtejska – poezja zagrzewająca do walki w sytuacji zagrożenia ojczyzny