Starożytni Grecy wyobrażali sobie duszę (gr. anima) jako tchnienie, siłę nadającą własność życia wszystkim ożywionym przedmiotom. Arystoteles w traktacie O duszy (II. 1.3) definiował ją jako formę ciał żywych. Filozofia chrześcijańska nadała duszy jednak znaczenie ważniejsze niż tylko uznanie ją za istotę tego, co żyje. Duszą nieśmiertelną, wedle tej religii, obdarzony jest w świecie przyrody tylko człowiek. Dusza ta przejawia się w ludzkiej świadomości (rozumności). Pisał Augustyn:

Rzqt375B9sZbD1

Obraz przedstawia wzburzone morze, nad którym wiszą kłębiaste chmury. Po morzu płynie łódź, w której siedzi kobieta i wiosłujący mężczyzna. na chmurach unoszących się bezpośrednio nad wodą zasiadają postacie ludzkie, gryfy, smoki ziające ogniem, jedzie rydwan zaprzężony w dwa konie.

Św. Tomasz podzielił istoty żyjące na trzy kategorie (według rodzaju duszy). W Sumie teologicznej (patrz materiał: „Wiara i rozum – św. Tomasz i Jan Paweł II o relacjach między religią a racjonalnością”PhHcJSEjy„Wiara i rozum – św. Tomasz i Jan Paweł II o relacjach między religią a racjonalnością”) uznał on, że rośliny mają dusze wegetatywną, zwierzęta – zmysłową, a człowiek – rozumną. Za Arystotelesem przyznał, że rozumna dusza jest istotą człowieka, ale zarazem cielesność człowieka przesądza o realnym istnieniu ludzi. Człowiek zatem, według Akwinanty, to duchowo‑cielesna jedność. Przyjmował on zarazem pozaempiryczne, supranaturalistycznesupranaturalizmsupranaturalistyczne pochodzenie duszy.

Kartezjusz, mimo iż zgodnie ze średniowieczną myślą chrześcijańską duszę uznawał za fundament ludzkiej, rozumnej świadomości, oddzielił ją od ciała i całkowicie uniezależnił bytowo od niego. Owszem świadomość jest właściwością żywych ludzi, ale nie wpływa na ciało, a także ciało nie wpływa na nią. Dla Kartezjusza dusza to rzecz świadoma – myśląca (łac. res cogitans), ale nie materialna. Ludzkie ciało jest dla niego tylko jednym z przypadków rzeczy materialnych („rozciągłych”). Dusza i ciało są w tej filozofii jakościowo różne – stanowią inne rodzaje bytu i nie mogą współistnieć we wspólnej bytowej sferze. Według Kartezjusza w człowieku te dwa rodzaje istnienia są złączone (stykają się w szyszynce), ale nie przenikają się wzajemnie, są od siebie niezależne – dusza ludzka zamieszkuje jedynie ciało. Pogląd ten zyskał skrajną postać w filozofii okazjonalistów – kontynuatorów dualistycznej myśli Kartezjusza. Najbardziej znanym z nich był Nicolas Malebranche (1638–1715). Okazjonaliści głosili, że jakiekolwiek relacje pomiędzy duszą a ciałem są złudzeniem, że nie mają one ze sobą żadnego bezpośredniego związku i nie wpływają na siebie. Jedynie Bóg łączy dusze i ciała. Baruch Spinoza z kolei problem ten rozstrzygał jeszcze inaczej. Uważał, że dusza i ciało – choć są różnej natury i nie mogą na siebie oddziaływać – pozostają ze sobą w stałej zgodzie. Ta zgodność polega na wzajemnej odpowiedniości. Choć pochodzą z różnych porządków bytowych, dusza i ciało towarzyszą sobie i odpowiadają swoim własnościom, tak jak dwie proste równoległe. Idea ta (paralelizm psychofizyczny) była swoistą formą dualizmu, próbującego uzgodnić przekonanie o różnicy między duszą a ciałem z monistyczną koncepcją panteizmupanteizmpanteizmu – jednego świata duchowo‑materialnego. Porządkowi świata materialnego odpowiada porządek idei, poznawalny przez rozum.

Współcześnie przekonanie o istnieniu duszy nieśmiertelnej wyrażają tylko filozofowie wyznający światopogląd religijny. Występuje on zatem w różnych odmiany filozofii religijnej (np. chrześcijańskiej). Pogląd o tym, że dusza jest tylko złudzeniem, a procesy psychiczne, w tym umysłowe, są funkcją ciała, ponieważ nie istnieje nic poza materią, głosili już filozofowie starożytni (np. Epikur czy Demokryt). W XVII w. reprezentował go m.in. Thomas Hobbes (1588–1679). Ten materialistyczny monizm psychofizycznymonizm psychofizycznymonizm psychofizyczny był także popularny w oświeceniu, został przyjęty przez pozytywizm, a później w całości przez naukę – m.in. psychologię, neurobiologie, medycynę. Nauka uznaje bowiem wszelkie przejawy życia psychicznego za wytwory organicznego mózgu.

Materialistyczny monizmmonizm naturalistyczny (materialistyczny)Materialistyczny monizm jest efektem ontologicznego naturalizmunaturalizm ontologicznyontologicznego naturalizmu – poglądu o tym, że realnie istnieje jedynie rzeczywistość empiryczna. Jest to z kolei ontologiczna podstawa światopoglądu ateistycznegoateizmateistycznego (patrz materiał: „Postawy wobec Boga”PahE537hR„Postawy wobec Boga”), znanego dobrze od czasów starożytnych. Julian Baggini tak przedstawia ten ateistyczny monizm:

Jeden z największych popularyzatorów ontologicznego naturalizmu i zarazem ateizmu, Richard Dawkins, wyjaśniał to następująco:

Słownik