Stan natury

Każde państwo stanowi jakąś formę ograniczenia wolności jednostki przez nałożenie na nią praw i poddanie władzy. Żeby pogodzić ideę wolności z ideą państwa, filozofowie formułują koncepcję stanu natury, tj. hipotetycznego stanu, w którym ludzie znajdowali się pierwotnie, zanim jeszcze ukształtowało się państwo. Państwo w ich ujęciu pojawia się jako forma organizacji wspólnoty ludzkiej i zarazem naturalna konsekwencja stanu natury, a więc coś w zasadzie nieuchronnego. Najbardziej znane są trzy koncepcje stanu natury: Thomasa Hobbesa, Johna Locke’a i Jeana‑Jacques’a Rousseau.

Ciekawostka

R15aKo6GAJjtm1

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna jest siwy, lekko łysiejący. Ma wysokie czoło i długi nos. Ma wąsy i krótką brodę hiszpankę.

Thomas Hobbes (1588–1679), angielski filozof i myśliciel polityczny, zaliczany do tradycji filozofii empirycznej i materialistycznej. Studiował na Uniwersytecie Oksfordzkim, odbył liczne podróże, głównie po Francji (gdzie poznał Kartezjusza) i Włoszech. Tłumaczył Tukidydesa i Homera. W 1640 r. opuścił Anglię z powodów politycznych i przez 11 lat żył we Francji, skąd jednak musiał uciekać ze względu na prześladowania za poglądy (w szczególności religijne). Schronienie znalazł na dworze Karola II Stuarta. Opracował obszerny i szczegółowy system filozoficzny (na wzór Elementów Euklidesa nazwał go Elementami filozofii) – najgłośniejszą jego częścią okazała się filozofia państwa przedstawiona w De cive (1642) i w LewiatanielewiatanLewiatanie (1651).

Rozumowanie Thomasa Hobbesa opiera się na dwóch założeniach. Po pierwsze filozof uznaje, że ludźmi kierują pierwotne popędypopędpopędy. Człowiek jest, ni mniej ni więcej, tylko zwierzęciem obdarzonym rozumem – interesuje go przede wszystkim własny interes, w szczególności zaś chęć przeżycia. Posunie się do najgorszego, jeśli nie będzie powstrzymywać go strach przed prawem i jego konsekwencjami (w stanie natury, w którym nie ma państwa, nie ma też prawa ograniczającego złe skłonności ludzi).

R12MHstLTQl7O1

Zdjęcie przedstawia kolumnę żołnierzy maszerujących z bronią.

Stan natury, zdaniem Hobbesa, to zatem stan permanentnej wojny wszystkich ze wszystkimi. Jak ujmuje to w swoim głośnym dziele Lewiatan:

Inną zgoła wizję stanu natury przedstawia John Locke. Podobnie jak Hobbes twierdzi wprawdzie, że człowiek pierwotnie był wolny, a główny motyw jego działania stanowiła przyjemność, to w odróżnieniu od Hobbesa jest zdania, że stan natury nie oznaczał ustawicznej wojny każdego z każdym. Zanim bowiem pojawiło się państwo i obowiązujące w nim przepisy prawne, człowiek znał prawo natury wszczepione ludziom przez Stwórcę i go przestrzegał. Stan natury – pisze Locke:

RdkJ8C9i2qEOo1

Ilustracja przedstawia strony tytułowe książki w języku francuskim. Strony są ozdobione dwiema ilustracjami. Na pierwszej ilustracji półnagi mężczyzna wskazuje grupie mężczyzn na morze. Na drugiej ilustracji znajduje się siedząca na ziemi kobieta, która trzyma kij z kapeluszem na końcu.

W stanie natury, zdaniem Locke’a, człowiek był nie tylko wolny, lecz miał także zdolność rozpoznawania dobra i zła oraz prawo do karania wykroczeń przeciw prawu natury, a więc karania zła. Jeszcze inną wizję kreśli Jean‑Jacques Rousseau, filozof francuski żyjący w dobie oświecenia, który jednak, również w swych poglądach politycznych, znacząco odstaje od głównych ideałów tej epoki. Rousseau twierdzi, że w stanie natury ludzie kierowali się litością i miłością bliźniego. Panowała między nimi naturalna zgoda i równość – wiedli więc życie według zasad, które stały się później ideałem komunistów (Rousseau zresztą uznaje się za jedno ze źródeł inspiracji teorii komunistycznej). Wszelkie moralne zło, jakie jest w człowieku, stanowi konsekwencję odejścia od idyllicznego stanu natury. Odejście to było jednak nieuchronne i przybrało postać państwa i cywilizacji. Ludzie musieli utworzyć społeczeństwo dla skuteczniejszego zaspokajania swych potrzeb. 
Momentem przełomowym w jego rozwoju było pojawienie się własności prywatnej i różnic między ludźmi, prowadzących do krzywdzących nierówności. Narodziny społeczeństwa Rousseau opisuje słynnymi słowami:

Słownik