Z trzech córek Konieczności ma Pani w świecie opinię najgorszą.
Gruba przesada, moja ty poetko. Kloto przędzie nić życia, ale ta nić jest wątła, nietrudno ją przeciąć. Lachezis prętem wyznacza jej długość. To nie są niewiniątka.
A jednak w rękach Pani są nożyce.
Skoro są, to robię z nich użytek.
Widzę, że nawet teraz, kiedy rozmawiamy...
Jestem pracoholiczką, taką mam naturę.
Czy nie czuje się Pani zmęczona, znudzona, senna przynajmniej nocą? Nie, naprawdę nie? Bez urlopów, weekendów, świętowania świąt, czy choćby małych przerw na papierosa?
Byłyby zaległości, a tego nie lubię.
Niepojęta gorliwość. I znikąd dowodów uznania, nagród, wyróżnień, pucharów, orderów? Bodaj dyplomów oprawionych w ramki?
Jak u fryzjera? Dziękuję uprzejmie.
Czy ktoś Pani pomaga, jeśli tak, to kto?
Niezły paradoks – właśnie wy, śmiertelni. Dyktatorzy przeróżni, fanatycy liczni. Choć ja ich nie popędzam. Sami się garną do dzieła.
Pewnie i wojny muszą Panią cieszyć, bo duża z nich wyręka.
Cieszyć? Nie znam takiego uczucia. I nie ja do nich wzywam, nie ja kieruję ich biegiem. Ale przyznaję: głównie dzięki nim mogę być na bieżąco.
Nie szkoda Pani nitek przyciętych zbyt krótko?
Bardziej krótko, mniej krótko – to tylko dla was różnica.
A gdyby ktoś silniejszy chciał pozbyć się Pani i spróbował odesłać na emeryturę?
Nie zrozumiałam. Wyrażaj się jaśniej.
Spytam inaczej: ma Pani Zwierzchnika?
...Proszę o jakieś następne pytanie.
Nie mam już innych.
W takim razie żegnam. A ściślej rzecz ujmując...
Wiem, wiem. Do widzenia.
pani Źródło: Wisława Szymborska, Wywiad z Atropos, Kraków 2005.
RkAnNKGB2Dd0W
Ilustracja przedstawia obraz, którego głównymi bohaterkami są trzy młode, siedzące kobiety. Kobiety siedzą na kamiennym siedzisku w półkolu: jedna kobieta pośrodku, dwie kobiety siedzą po jej bokach, profilem do widza. Kobiety te ubrane są w zwiewne szaty. W ich rękach znajdują się nici. Kobiety siedzące po bokach mają włosy spięte, a we włosach mają wpięte kwiaty. Przed kobietami z prawej i lewej strony znajdują się małe, nagie postacie ludzkie w różnych pozycjach: stojące, leżące, tańczące.
Alexander Rothaug, Trzy boginie losu, ok. 1910
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Przystępując do analizy i interpretacji utworu literackiego, należy pamiętać, że pod pojęciem tym kryją się różne działania pracy z tekstem, które jednak ściśle się ze sobą łączą. Analiza polega na rozbiorze oraz zrozumieniu budowy dzieła. Interesuje nas jego struktura i poszczególne części kompozycyjne, układ wersyfikacyjny, język (gramatyka, składnia) oraz wykorzystane w utworze środki stylistyczne. Celem analizy jest wyodrębnienie i nazwanie elementów składowych utworu, a następnie odpowiedzenie sobie na pytania:
Czemu służy zastosowana budowa wiersza?
Dlaczego określone elementy zostały wykorzystane w tekście?
Jakie relacje zachodzą między nimi?
W zależności od charakteru tekstu analizie można poddać całość utworu bądź jego poszczególne poziomy, np. tylko jego ukształtowanie wersyfikacyjne bądź stylistyczne.
Interpretacja utworu poetyckiego to pogłębiony etap pracy z tekstem. Bardzo często zazębia się jednak z analizą formalną. Interpretacja polega na wydobyciu i wyjaśnieniu sensu, wymowy utworu na podstawie jego treści, ale też umieszczeniu danego dzieła w szerszym kontekściekontekstkontekście, który jest sugerowany w samym tekście.
Jeśli potrzebujesz powtórzyć zagadnienia dotyczące analizy i i interpretacji, przypomnij sobie treść lekcji: Jak interpretować utwory poetyckie?PsERKHo6nJak interpretować utwory poetyckie?
Rodzaje kontekstów przydatnych przy interpretacji utworu literackiego
Interpretacja może dotyczyć poszczególnych elementów dzieła literackiego (np. symboli, metaforyki, motywówmotywmotywów) bądź też dzieła w całości. Zarówno poszczególne elementy utworu, jak i jego całokształt mogą być rozważane jedynie w kontekście samego dzieła, ale często zdarza się, że poszukujemy dla nich także kontekstów zewnętrznych. Do najistotniejszych kontekstów interpretacyjnych, na które możemy się powołać, należą:
kontekst biograficzny – czynniki związane bezpośrednio z życiem autora utworu, które mogły wpłynąć na kształt dzieła,
kontekst historyczny bądź społeczny – czynniki historyczne oraz społeczne (stosunki międzyludzkie, obyczajowość epoki), które wpłynęły na powstanie utworu,
kontekst filozoficzny bądź religijny – sugerowane w utworze odniesienia do prądów filozoficznych, ideologii, także – przekonań religijnych,
kontekst historycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do określonych prądów, kierunków, stylów literackich, ale też motywów czy tematów; tutaj też można poszukiwać relacji interpretowanego utworu z innymi dziełami danego autora bądź innych twórców, które miały wpływ na jego powstanie,
kontekst teoretycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do rodzajów, gatunków, odmian gatunkowych i typów literackich,
kontekst artystyczny (interdyscyplinarny) – odnalezienie w utworze elementów, które łączą go z innymi dziedzinami (dyscyplinami) sztuki, takimi jak malarstwo, architektura, rzeźba czy muzyka.
Należy pamiętać, że dla każdego tekstu poetyckiego istnieją różne konteksty interpretacyjne. Celem interpretacji jest ich odnalezienie, poprawne zrozumienie i opis. Pogłębioną analizę i interpretację utworu określa się mianem eksplikacjieksplikacjaeksplikacji, czyli szczegółowego przyjrzenia się wszystkim elementom składowym utworu, ich rozbioru, poszukiwań jak najszerszych kontekstów dzieła.
Indeks górny Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29. Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200. Indeks górny koniecOprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29. Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200.
Konteksty interpretacyjne wiersza Wisławy Szymborskiej Wywiad z Atropos
Kontekst historycznoliteracki
Rq2TTvDfAvq9S1
Ilustracja przedstawia trzy starsze kobiety w trakcie pracy przy przędzeniu wełny. Pierwsza kobieta z lewej strony w dłoniach trzyma nici, które biegną od stojącego obok niej stojaka do motka. Kobieta po prawej stronie trzyma w rękach laskę, na której powieszone są nici. Kobieta siedząca w prawym dolnym rogu nożyczkami tnie nici. Ta kobieta ma wykrzywioną twarz, a na głowie słomkowy kapelusz. Przed kobietami stoi wiklinowy koszyk z gotowymi motkami z nićmi.
Bernardo Strozzi, Trzy Parki, przed 1664
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Wywiad z Atropos został zamieszczony w tomie Dwukropek, wydanym w roku 2005. Wcześniej wiersz był drukowany w „Zeszytach Literackich” nr 86, 2004. Rozmowa z grecką boginią Atropos, przecinającą nić ludzkiego życia, to wiersz równocześnie poważny i „niepoważny”, powstały gdzieś na granicy pomiędzy stylem „wysokim” – tragicznym, a „niskim” – żartobliwym. Poważny, bo podejmuje egzystencjalne, podstawowe dla człowieka zagadnienia związane z życiem i śmiercią. Bogini Atropos okazuje się boginią śmierci, a może raczej samą śmiercią. Wiersz Szymborskiej wpisuje się w wielowiekową kulturową tradycję danse macabre, a więc tańców śmierci, utworów przede wszystkim średniowiecznych (np. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią), ale i współczesnych (np. Wywiad Białoszewskiego), których tematem było spotkanie i rozmowa ludzi ze śmiercią (nawiązanie do tego gatunku tłumaczy także silny wydźwięk satyryczny wiersza Szymborskiej). O szerokich kulturowych nawiązaniach, typowych dla tej poetki, świadczy także odniesienie do greckiej mitologii. Sięgnięcie po tradycję mitologiczną i chrześcijańską podkreśla uniwersalny sens wiersza.
Słownik mitologii greckiej i rzymskiej
Mojry – personifikacja przeznaczenia człowieka, losu, który każdemu przypada na tym świecie. [...] Bezosobowa mojra jest równie nieubłagana jak przeznaczenie: ucieleśnia prawo, którego nawet bogowie nie mogą przekroczyć, nie narażając porządku świata na niebezpieczeństwo. Właśnie mojra powstrzymuje to lub inne bóstwo przed niesieniem pomocy któremuś z herosów na polu bitwy, kiedy nadeszła jego „godzina”. Stopniowo rozwinęła się prawdopodobnie idea mojry powszechnej, władającej przeznaczeniem wszystkich istot ludzkich, a przede wszystkim po epopejach homerowych, trzech mójr, sióstr: Atropos, Kloto i Lachesis, które wyznaczały długość życia każdego śmiertelnika od narodzin aż do śmierci za pomocą nici, którą jedna przędła, druga zwijała, a trzecia ucinała, kiedy to życie dobiegło końca.
moj Źródło: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, red. P. Grimmal, Wrocław 1987, s. 238.
R6SlktMgukhWA
Ilustracja przedstawia obraz o ciemnej kolorystyce. Na obrazie znajdują się cztery osoby unoszące się nad ziemią. Pierwsza z prawej postać zwrócona jest plecami do widza. W lewej ręce trzyma nożyczki. Jej prawa ręka jest wyciągnięta, palce są rozszerzone. Kolejna postać, siedzi zwrócona przodem do widza. Lewą rękę trzyma ona schowaną za plecami, prawą opiera ona o brzuch. Trzecia postać siedząca bokiem do widza w ręku trzyma lupę lub lustro. Ostatnia, czwarta postać w ręku trzyma nić i tę nić używa do związania małej postaci ludzkiej, owiniętej w materiał trzymany w lewej ręce. Poniżej postaci znajdują się drzewa.
Francisco Goya, Parki, 1819–1823
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Funkcja humoru i ironii
Humor i ironiaironiaironia okazują się najważniejszymi elementami tego wiersza – spełniają potrójną rolę: bawią czytelnika, pokazują egzystencjalny temat w sposób opalizujący różnymi znaczeniami oraz oswajają śmierć. Poprzez żart, humor czynią ją w jakiejś mierze łatwiejszą do przyjęcia, bo czy nie jest tak, że śmiech sprawia, że nawet straszne rzeczy wydają się bardziej „oswojone” (podobną funkcję spełniały zresztą utwory średniowieczne).
Andrzej Borowski, pisząc o Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią, zwrócił uwagę, że:
Andrzej BorowskiLiteratura polska i powszechna. Starożytność – Oświecenie
Uczony [mistrz Polikarp] pragnie przeprowadzić „wywiad” ze Śmiercią! Już sam ten pomysł jest komiczny, źle świadczy o mądrości mistrza. Jego reakcja na pojawienie się rozmówczyni w postaci rozkładającego się trupa jest również komiczna. Uwydatnia bezradność dotąd pewnego siebie uczonego.
bor Źródło: Andrzej Borowski, Literatura polska i powszechna. Starożytność – Oświecenie, Kraków 2002, s. 155.
Sama Wisława Szymborska mówiła:
Krystyna NastulankaSami o sobie. Rozmowy z pisarzami i uczonymi. Powrót do źródeł
Nie uprawiam wielkiej filozofii, tylko skromną poezję. Egzystencjaliści są monumentalnie i jednostajnie poważni, żartować nie lubią. Naprawdę nie czuję, żebym do tego typu myślenia szczelnie przylegała. W zbytniej powadze widzę zawsze coś odrobinę rozśmieszającego.
nie Źródło: Krystyna Nastulanka, Sami o sobie. Rozmowy z pisarzami i uczonymi. Powrót do źródeł, Warszawa 1975, s. 305.
Dialog jako model struktury wiersza
Anna LegeżyńskaWisława Szymborska
[...] głównym sposobem perswazji stosowanym przez Szymborską jest dialog rozumiany jako forma podawcza, ale i jako model struktury wiersza. Sytuacja dialogu gwarantuje czytelnikowi niezależność sądu, możliwość wyboru wartości. [...] Poetka lubi posługiwać się sytuacją rozmowy, zapewne dlatego, że jest to sytuacja dochodzenia do prawdy: metodą pytań, odpowiedzi, stawiania hipotez i eliminacji argumentów.
RjDOoV5STv4fy1
Ilustracja przedstawia zdjęcie starszej kobiety. Kobieta siedzi przy stole i jest zwrócona lekko w bok. Jej wzrok skierowany jest w jeden punkt niewidoczny na fotografii. Włosy kobiety są siwe, sięgają uszu i lekko falują. Twarz kobiety jest szczupła, jej oczy są ciemne, nos orli. Na jej twarzy jest uśmiech. Kobieta ubrana jest w sweter koloru bordowego, pod szyją ma zawiązaną kolorową apaszkę. W lewej ręce kobieta trzyma otwartą książkę. Na stole przed kobietą stoi mikrofon, półlitrowa butelka z wodą mineralną i plastikowy kubek na wodę. Obok leżą słuchawki. Za kobietą znajduje się się plakat z wydarzenia, w którym brała udział kobieta na fotografii z napisami w obcym języku.
Wisława Szymborska na targach książki Svět knihy (Praga, 2010)
Źródło: Juan de Vojníkov , Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
glo Źródło: Anna Legeżyńska, Wisława Szymborska, Poznań 1997, s. 85 i 87.
Anna LegeżyńskaWisława Szymborska
Znawcy retoryki podkreślają psychologiczne znaczenie wstępu, który powinien koncentrować uwagę odbiorcy; „pierwsze wrażenie jest decydujące dla efektów perswazji” [...] Szymborska doskonale to rozumie i wykorzystuje w poezji [...]. Pytania stosowane [...] w roli wstępu, mogą być proste i wyrażone językiem potocznym.
zna Źródło: Anna Legeżyńska, Wisława Szymborska, Poznań 1997, s. 95–96.
Słownik
eksplikacja
eksplikacja
(łac. explicatio – tłumaczenie, wyjaśnienie) – wyjaśnienie treści; w przypadku dzieła literackiego to pogłębiona analiza i interpretacja tekstu, szczegółowy rozbiór tekstu
fenomenologia
fenomenologia
(gr. phainómenon – to, co się zjawia, pokazuje + logos – słowo, nauka) jest to nauka o fenomenach, czyli o tym, co nam się ukazuje jako takie, usiłuje opisać i zrozumieć, co się nam jawi w taki dokładnie sposób, w jaki ono samo nam się prezentuje; nie jest gotowym systemem filozoficznym, co przede wszystkim metodą opisu zjawisk
ironia
ironia
(gr. eironeía – przestawianie, pozorowanie) – drwina, złośliwość lub szyderstwo ukryte w wypowiedzi pozornie aprobującej, nadanie wypowiedzi odwrotnego sensu w stosunku do tego, co wynika ze znaczenia użytych słów, na przykład w celu ośmieszenia poglądów czy cech rozmówcy lub pokazania dystansu wobec osób czy zjawisk; wypowiedź zawierająca ironię najczęściej jest krytyką lub naganą, która przyjmuje formę pozornej pochwały; ironia jest narzędziem literackim, w którym wybrane słowa są celowo używane do wskazania znaczenia innego niż dosłowne, można wyróżnić ironię słowną i sytuacyjną
kontekst
kontekst
(fr. contexte < łac. contextus – związek, przebieg) zespół odniesień niezbędnych do zrozumienia utworu literackiego, dzieła naukowego itp.
motyw
motyw
idea, wątek lub postać utrwalone w kulturze, powtarzające się w utworach literackich różnych epok; też: najmniejszy niepodzielny element rzeczywistości przedstawionej w utworze