Przeczytaj
Ptaki (Aves) wykształciły szereg cech w budowie morfologicznej i anatomicznej. Mogą chodzić, biegać, pływać i nurkować, ale najbardziej charakterystyczną cechą ptaków jest lot.
Ewolucja lotu obdarzyła ptaki wieloma cechami. W konsekwencji cały organizm przeszedł zmiany zmierzające do faworyzowania lotu.
Wszystkie współcześnie żyjące ptaki mają pióra i obecnie jako jedyne zwierzęta odznaczają się tą cechą. Należy jednak pamiętać, że nie można traktować jej jako jedynej cechy dystynktywnej właściwej tej gromadzie, gdyż byłoby to dalece nieprecyzyjne.
Niebędące ptakami dinozaury miały skrzydła. Jednym z nich był kaudipteryks (Caudipteryx), dinozaur z rzędu gadziomiednicznych. Cechą kaudipteryksa był opierzony ogon, dobrze rozwinięte sterówki ogonowe i pokrycie ciała puchem. Miał również skrzydła, ale nie wystarczały one do latania.
Więcej na temat pochodzenia ptaków w e‑materiale Czy ptaki są dinozaurami?Czy ptaki są dinozaurami?
Systematyka
Sklasyfikowano ponad 10 450 gatunków ptaków.
W gromadzie ptaków (Aves) wyodrębniono dwie podgromady:
praptaki (Archaeornithes)
ptaki właściwe (Neornithes
Podgromada praptaki obejmuje ptaki wymarłe. Podgromadę ptaki właściwe, podzielono na dwa nadrzędy:
ptaki bezgrzebieniowe (Ratitae);
ptaki grzebieniowe (Carinatae).
Podstawą do wyróżnienia tych dwóch taksonów jest obecność lub brak grzebienia, struktury kostnej na mostku, która stanowi miejsce przyczepu mięśni poruszających skrzydłami.
Ptaki bezgrzebieniowe mają zredukowane skrzydła i nie potrafią latać. Przedstawicielami tej grupy są gatunki należące do pięciu rzędów: strusiowych (Struthioniformes), nandu (Rheiformes), kiwi (Apterygiformes), kazuarowych (Casuariiformes) i kusaczy (Tinamiformes).
Zdecydowana większość (99%) żyjących współcześnie ptaków należy do ptaków grzebieniowych. Gatunki należące do tej grupy sklasyfikowano w 40 rzędach. Ptaki należące do tej grupy potrafią latać. Jedynymi wyjątkami są nielotne pingwiny, używające skrzydeł do pływania.
Więcej na temat systematyki ptaków w e‑materiale Przegląd systematyczny i znaczenie ptaków. Gatunki chronione w PolscePrzegląd systematyczny i znaczenie ptaków. Gatunki chronione w Polsce.
Budowa zewnętrzna ptaków
Pokrycie ciała
Skóra ptaków jest cienka i nie ma gruczołów. Wyjątkiem jest gruczoł kuprowygruczoł kuprowy, który produkuje tłustą wydzielinę. Jest to szczególnie ważne dla ptaków związanych ze środowiskiem wodnym. Rozprowadzona dziobem wydzielina chroni piórapióra przed wilgocią i przemoczeniem.
Rogowymi wytworami naskórka ptaków są pióra, łuski pokrywające kończyny tylne oraz pazury na palcach. Pióra, podobnie jak inne wytwory naskórka, zbudowane są z białka – keratynykeratyny. Ptaki okresowo i stopniowo wymieniają je w procesie pierzeniapierzenia.
Wyróżnia się dwa rodzaje piór:
pióra konturowe (lotki, sterówki oraz pióra pokrywowe);
pióra puchowe.
Pióra te mają różną budowę i różne funkcje.
Funkcje piór:
pióra pokrywowe nadają opływowy kształt ciału;
![Ilustracja przedstawia mewę Sandersa. W locie jej ciało stanowi jedną płaszczyznę: spiczasty ogon, pękaty brzuch, niewielka głowa z czarnymi oczami i czarnym długim dziobem podczas lotu są w jednej linii. Po obu stronach tułowia znajdują się rozłożone skrzydła. Ptak ma kolor jasnoszary.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RT1Wa6gC9jMMM/1637852044/1lEKZrFraFXUxTvkONPWlGWGv3tUmtWY.jpg)
pióra puchowe i nastroszone pióra pokrywowe izolują przed niską i wysoką temperaturą otoczenia;
![Na fotografii znajduje się gołąb skalny. Tułów i przylegającą do niego para skrzydeł pokryta jest brązowo‑czarnymi piórami. Ptak posiada dwie czerwone nogi z palcami zakończonymi pazurami. Jego głowa również przylega do tułowia, jest pokryta piórami, widać na niej zamknięte oko oraz krótki, czerwono‑szary dziób.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RLRBC8usAX0Ct/1637852045/1Yw35ZM5hHOcgAWWXBOiHV8Zop5LQKB7.jpg)
lotki tworzą powierzchnie lotne na skrzydłach;
![Na zdjęciu znajduje się rybołów zwyczajny ujęty od dołu podczas lotu. Jest to ptak biało‑szarym upierzeniu, z okrągłym tułowiem zakończonym rozłożonym ogonem oraz bardzo szerokimi, rozłożystymi skrzydłami, na których dokładnie widać każdą z lotek. Jego głowa jest niewielka, a dziób spiczasty. W tle znajduje się drugi osobnik oraz błękitne niebo z białymi chmurami.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RKM4aYDKdsT1c/1637852046/11PcnyFptRzfhTx1Q7Y4JkOr17PhGI5Y.jpg)
sterówki na ogonie sterują lotem;
![Na fotografii znajduje się lecąca pustułka zwyczajna, drapieżny ptak o biało‑szarym upierzeniu. Od jej tułowia odchodzi rozłożysty ogon z lotkami w wąskie, czarne paski. Na końcu każdej z nich znajduje się szerszy pas w tym samym kolorze. Nogi ptaka są do połowy pokryte gęstymi, białymi piórami w czarne kropki, a od połowy nogi są nieopierzone, z czterema palcami, które zakończone są ostrymi, czarnymi pazurami. Głowa pustułki jest okrągła, posiada parę czarnych oczu oraz niewielki, zakrzywiony, żółto – czarny dziób. Skrzydła są szeroko rozłożone i odgięte do tyłu. Widoczne są na nich lotki w szare pasy.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1C0X1iOrGAVP/1637852046/6nhWtIJiudMEFYJyxUGSRIpAVAAUI8OF.jpg)
barwne pióra wabią partnera;
![Na ilustracji widoczna jest kaczka mandarynka. Na pierwszym planie znajduje się barwnie opierzony samiec. Posiada okrągły tułów z piórami w kolorze niebieskim, pomarańczowym, szarym oraz z elementami ciała w biało‑czarne pasy. Jego krótka szyja u podstawy ma kolor bordowy, dalej pióra przybierają kolor pomarańczowy, a na głowie znajdują się białe, czarne bordowe oraz niebieskie pióra. Dziób kaczki ma kolor czerwony, jego oczy są niewielkie i czarne. Kaczka stoi na pniu drzewa, opiera się na żółtych łapkach z połączonymi błoną palcami. W tle widoczne są dwie samiczki o szarym upierzeniu oraz siatka ogrodzeniowa.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R10k2YXhIS88V/1637852047/1QxAZtRPn7UaWR4OdPEdzN2mRncvnzIl.jpg)
nastroszone pióra zwiększają objętość ptaka, bronią przed atakiem drapieżnika, ostrzegają rywala, a czasem wabią partnera.
![Na ilustracji znajduje się żuraw kanadyjski podrywający się do lotu. Jest to wielki ptak o biało‑szarym upierzeniu z długimi, cienkimi nogami, szerokimi rozłożystymi skrzydłami, długą szyją oraz niewielką głową. Ma ona kolor biało‑czerwony, wyrasta z niej długi, spiczasty dziób. Ptak podrywa się do lotu ze zbiornika wodnego, obok niego widoczny jest niewielki krokodyl z otwartą paszczą, a w tle wysoka roślinność wodna.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1Yu4nHLDbrhe/1637852048/2kDRypiVJa7JhT9I3NIlxcQgPKiciHUc.jpg)
Więcej o budowie piór w e‑materiale Łuski, pióra i włosyŁuski, pióra i włosy.
Kształt ciała
![Na fotografii widoczny jest pikujący fletnik. Jest to niewielki, szary ptaszek z rdzawym brzuchem. Jego ciało jest wyprężone, skierowane pod kątem ostrym w kierunku ziemi. Ptaszek ma w jednej linii tułów, skrzydła przytulone do ciała i długi, ostro zakończony ogon. Fletnik ma niewielką główkę zakończoną krótkim, zaostrzonym dziobem oraz czerwone oczy.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RJUUUGalBQoHE/1637852048/k4gWfMUSZl0dDFsipYT2qLktNGV1DqOx.jpg)
Dzięki małej głowie zakończonej dziobem i dachówkowato ułożonym piórom ciało ptaków ma opływowy kształt. Najlepiej jest to widoczne przy pikowaniu ptaków, kiedy skrzydła są ułożone wzdłuż ciała, a ogon jest złożony.
Kształt nóg
Kształt nóg zależy od środowiska, trybu życia ptaka i sposobu zdobywania pokarmu.
Budowa wewnętrzna i czynności życiowe ptaków
Budowa wewnętrzna i czynności życiowe ptaków są ściśle związane z trybem życia, wynikającym z przystosowania do warunków środowiska, w którym żyją.
![Na schemacie znajduje się budowa wewnętrzna ptaka na przykładzie gołębia. Ciało ptaka jest półprzezroczyste, ma on rozłożone skrzydła i czerwone nogi. W przekroju widoczny jest układ nerwowy, pokarmowy, oddechowy, krwionośny oraz moczowy. Układ nerwowy rozpoczyna się tuż za okiem w głowie, jego pierwszy element stanowi mózgowie, które łączy się z długim, przebiegającym przez całe ciało ptaka rdzeniem kręgowym. Dalej widoczny jest układ oddechowy. Rozpoczynająca się tuż za dziobem: tchawica łączy się z półokrągłymi płucami umieszczonymi w klatce piersiowej. Również dziobie swój początek ma układ pokarmowy – rozpoczyna się tam długi przełyk, który przechodzi w okrągłe wole, dalej w żołądek gruczołowy, żołądek mięśniowy oraz trzustkę, długi przewód łączący się z wątrobą. Od trzustki odchodzi jelito cienkie, dalej jelito grube, które przechodzi w znajdującą się pod ogonem kloakę. Na ilustracji na wysokości piersi znajduje się element układu krwionośnego – serce. Z tyłu ciała ptaka widoczna jest niewielka, owalna nerka, od której w dół odchodzi moczowód łączący się w okolicach ogona ptaka z kloaką.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RHKNFl0rVDeEE/1637852056/Y66D2cpYBmOmpCRbAKaMXAKFGlPHwcPn.png)
Szkielet, mięśnie i ruch
Mocny, skostniały, ale lekki szkielet ptaków pełni kilka funkcji:
ochrania narządy wewnętrzne;
nadaje ciału kształt;
jest miejscem przyczepu mięśni.
![Na ilustracji widoczny jest szkielet ptaka, wykazujący liczne przystosowania do lotu. Szkielet jest lekki, zbudowany z kości pneumatycznych. Czaszka jest silnie wysklepiona, składa się ze zrośniętych cienkich kości, dzięki czemu nie stanowi dużego obciążenia. Szczęki są pozbawione zębów i okryte rogowym dziobem. Kręgosłup składa się z odcinka szyjnego, piersiowego, lędźwiowo‑krzyżowego i ogonowego. Odcinek szyjny jest ruchliwy, składa się z dużej liczby kręgów. W dalszej części kręgosłupa kręgi często zrastają się ze sobą, przez co usztywniają ciało i są dobrym oparciem dla skrzydeł i kończyn dolnych. Kręgi odcinka lędźwiowo‑krzyżowego (a czasem także ostatnie kręgi odcinka piersiowego i pierwsze ogonowego) zrastają się ze sobą w kość lędźwiowo‑krzyżową (synsacrum). Kręgi ogonowe zrośnięte są w pygostyl (miejsce przyczepu mięśni sterówek), a piersiowego w tonarium, czyli kość grzbietową (u niektórych ptaków). Klatka piersiowa zbudowana z żeber połączonych stawowo z mostkiem, który u ptaków grzebieniastych jest zaopatrzony w kostny wyrostek zwany grzebieniem, który jest miejscem przyczepu dla mięśni poruszających skrzydłami. W obręczy barkowej występują masywne kości krucze oraz obojczyki tworzące charakterystyczne widełki, które rozpierają stawy barkowe. Miednica jest otwarta (nie zrośnięte kości łonowe), dzięki czemu ptaki nie mają problemu ze składaniem dużych jaj. Kości kończyny górnej tworzą skrzydła. Kość ramieniowa jest masywna, przedramieniowe wydłużone, kości dłoni uległy redukcji i przekształceniu (zlane kości nadgarstka i śródręcza, skrócone kości I, II i III palca, zredukowane lub przekształcone w skrzydełko kości IV i V palca). Kończyna dolna składa się z kości udowej, kości podudzia (kość piszczelowa i szczątkowa strzałkowa), kości skokowej (postała ze zrośnięcia kości stępu i śródstopia) oraz kość palców (najczęściej czterech).](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R15a8eWZoCMBf/1637852057/25pdyCsBGwlYqCeZXXGr2nVZDdi4Ub54.png)
Szkielet osiowy
Szkielet obręczy i kończyn
Szkielet aktywnie latających ptaków musi być wytrzymały i lekki. Budują go pneumatyczne kościpneumatyczne kości. Do niektórych z nich wnikają połączone z płucami worki powietrzneworki powietrzne.
Mięśnie
U ptaków latających wśród mięśni szkieletowych najważniejszą rolę pełni zespół mięśni ramiennych dolnych. Budują go dwa najsilniejsze mięśnie wprawiające skrzydło w ruch: mięsień piersiowy i mięsień kruczo‑ramienny. Oba mięśnie wychodzą z mostka (mogą stanowić 1/11 masy ciała ptaka).
Mięsień piersiowy opuszcza skrzydła w dół i u wszystkich ptaków jest najpotężniejszy. Antagonistycznie w stosunku do niego działa mięsień kruczo‑ramienny.
U ptaków bezgrzebieniowych oba te mięśnie są słabe.
Ptaki wykazują silny rozwój mięśni skórnych, które zawiadują ruchami piór pokrywowych, rozpościerają lotki w czasie pracy skrzydeł i ustawiają sterówki ogona podczas lotu. Napinają też fałdy skórne między nasadą skrzydeł a tułowiem.
Układ pokarmowy i odżywianie
Rodzaj pokarmu i sposób jego zdobywania wpływają na wykształcenie dziobów różnego kształtu.
![Na ilustracji widoczne są różne rodzaje dziobów ptaków, ukształtowane w zależności od rodzaju spożywanego pokarmu i sposobu jego zdobywania. Wszystkożercy mają dość długie, szerokie i ostre dzioby. Owadożercy posiadają dość krótkie, wąskie, ostro zakończone dzioby, ziarnożercy masywne, krótkie, niemal półokrągłe dzioby, dzioby przeznaczone do skubania szyszek składają się z dwóch zakrzywionych, zachodzących na siebie części. Nektarożercy mają bardzo wąskie, długie, zakrzywione w dół dzioby, a owocożercy bardzo długie, szerokie, masywne, również zakrzywione w dół dzioby. Dzioby przeznaczone do kłucia w drewnie są długie, dość wąski i ostro zakończone. Dzioby przeznaczone do przecedzania są bardzo długie, ich górna część jest wąska a druga, dolna szeroka z fałdem skórnym umieszczonym u nasady. Dziób przeznaczony do zbierania z powierzchni jest długi, jego górna część jest krótsza i delikatnie zakrzywiona, a dolna dłuższa od niej. Dziób przeznaczony do drążenia w błocie jest bardzo wąski, długi spiczasty i zakrzywiony ku górze, natomiast przeznaczony do drążenia jest długi, wąski i skierowany ku dołowi. Dziób filtracyjny jest szeroki, skierowany ku dołowi, jego obie części są masywne. Dziób przeznaczony do łowienia ryb z powietrza jest dość krótki, średniej szerokości i mocno zaostrzony na końcu. Dziób przeznaczony do łowienia ryb pod wodą jest dość wąski, średniej długości i delikatnie zakrzywiony ku dołowi. Dziób padlinożerców jest bardzo masywny, szeroki, dość krótki i zakrzywiony ku dołowi, natomiast dziób drapieżnika jest krótki, ostry, z górną częścią zakrzywioną do dołu.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R10lq4eQeCqbT/1637852058/1HAMgWXLsmHEbKydPE63HNlkBAN6aR1I.png)
![Na zdjęciu widoczna jest głowa bielika amerykańskiego w ujęciu z przodu. Szyja ptaka jest czarna, natomiast głowa posiada białe upierzenia. Spod szerokiej przedniej części głowy widoczna jest dolna część oczu z jasnymi źrenicami. Dziób ptaka jest żółty, masywny, haczykowaty, a jego górna część skierowana jest ku dołowi.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1Z5MMG93nu5t/1637852059/20AnhaZ4CFdN3alVEwSMw5UkRXbfGehU.jpg)
Kształty dziobów odzwierciedlają preferencje pokarmowe ptaków.
Układ pokarmowy rozpoczyna jama gębowa z umięśnionym językiem. Do jamy gębowej zwykle mają ujście gruczoły ślinowe.
Kolejnym odcinkiem jest krótka gardziel i przełyk. U niektórych ptaków występuje wole – uchyłek przełyku, w którym pokarm jest magazynowany i rozmiękczany lub w którym powstaje wydzielina służąca do karmienia młodych.
![Na schemacie znajduje się układ pokarmowy kaczki. Jej ciało jest półprzezroczyste. Układ pokarmowy rozpoczyna się w dziobie, jama gębowa łączy się z długim, zakrzywionym przełykiem, od którego w klatce piersiowej odchodzi spore wole. Przełyk kończy się żołądkiem gruczołowym, a kolejno żołądkiem mięśniowym. Dalej widoczna jest spora, okrągła wątroba połączona z trzustką, jelito cienkie łączące się z jelitem grubym, które ostatecznie przechodzi w kloakę mającą swoje ujście tuż pod ogonem.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RKQRQPtVP6MIk/1637852059/12cyCO6bAG2gtxwnYoF9kYvJ3xO0xjGw.png)
Żołądek dzieli się na dwie części: żołądek gruczołowy, do którego wydzielane są soki trawienne i żołądek mięśniowy, w którym pokarm jest rozcierany.
Zbudowany z mięśni gładkich żołądek mięśniowy kurczy się rytmicznie i, rozcierając pokarm, miesza go z sokami trawiennymi.
Jelito cienkie jest długie i ułożone w liczne zwoje. Krótkie jelito grube uchodzi do kloakikloaki.
Układ nerwowy i narządy zmysłów
Ptaki mają bardzo dobrze rozwinięte kresomózgowie i móżdżek.
Duże kresomózgowie umożliwia ptakom zapamiętywanie i uczenie się. Móżdżek koordynuje ruchy, odpowiada za równowagę i orientację w przestrzeni podczas lotu.
Gatunki ptaków, które bardzo dobrze latają (np. z rodziny jaskółkowatych (Hirundinidae) lub jerzykowatych ( Apodidae)) mają większy móżdżek niż ptaki słabo latające.
![Na ilustracji przedstawiona jest budowa mózgowia ptaka. Największą część składającą się z różowych, połączonych ze sobą, owalnych struktur stanowi kresomózgowie. Dalej widoczna jest wąska, poprzeczna linia - międzymózgowie, a pod nią znajduje się śródmózgowie. U nasady mózgowia widoczny jest móżdżek zbudowany z połączonych ze sobą, długich elementów, który łączy się na samym końcu z rdzeniem przedłużonym.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R13FnknlB36vm/1637852060/1elcETY2fuxxilaXfMZOhMtnl0oG409D.png)
U ptaków występują najprostsze formy uczenia się – przez przyzwyczajenie oraz metodą prób i błędów.
Uczenie przez przyzwyczajenie polega na stopniowej zmianie reakcji na bodziec, który utracił dotychczasowe znaczenie, np. zięby reagują zwykle specjalnym okrzykiem alarmowym na widok drapieżnika. Identycznie reagują na jego atrapę. Po około 10 dniach eksponowania atrapy przestają zwracać na nią uwagę.
Młode owadożerne ptaki chwytają osy. Po kilku próbach uczą się metodą prób i błędów. Wykluczają osy i podobnie wyglądające owady ze swojego pożywienia.
Zmysł wzroku
Ptaki mają doskonały wzrok.
Najlepiej rozwiniętym narządem zmysłu jest oko. Bardzo duże gałki oczne osadzone są na bokach czaszki. Dzięki temu kąt widzenia u ptaków dochodzi do 300°. Oczy chronione są przez trzy powieki (górną, dolną i migotkęmigotkę). Oczy są oczyszczane i nawilżane wydzieliną gruczołów łzowych.
![Na schemacie znajdują się kąty widzenia wybranych gatunków ptaków oraz człowieka dla porównania. Pierwszej części schematu widoczne jest głowa słonki w ujęciu od góry oraz otaczający ją okrąg z napisem 360 stopni. Na drugiej ilustracji znajduje się głowa gołębia oraz otaczające okrąg z pokolorowanym na niebiesko wycinkiem i podpisem 300 stopni. Dalej znajduje się głowa sowy z okręgiem na którym zaznaczony jest kąt widzenia 110 stopni oraz widzenie przestrzenne na obszarze 60 - 70 stopni. Na ostatnim rysunku znajduje się głowa człowieka z narysowanym okręgiem i zaznaczonym obszarem poruszania się głowy w zakresie 180 stopni oraz kątem widzenia przestrzennego w zakresie 120‑140 stopni.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RlxwJBrdTCspi/1637852060/1ueBEOB1p6fgmeKweqGAdPt1jrpKzTzm.png)
Podwójna akomodacja okaPodwójna akomodacja oka zachodzi przez zmianę krzywizny soczewki pod wpływem skurczu mięśni rzęskowych oraz przez zmianę kształtu całej gałki ocznej. Dzięki temu ptaki bardzo sprawnie regulują ostrość widzenia.
W siatkówce ptaków aktywnych w dzień przeważają czopki, a siatkówka ptaków nocnych ma więcej pręcików.
Na siatkówce oka znajduje się plamka żółta – duże skupisko czopków, obszar o najostrzejszym widzeniu. Większość ptaków ma jedną plamkę żółtą, położną w środkowej części siatkówki, przy nerwie wzrokowym. Ptaki, które szybko latają (np. jaskółki, jerzyki oraz polujące w locie drapieżne) mają dwie plamki żółte: środkową i boczną. Pierwsza rejestruje obraz po bokach głowy, a druga z przodu, gdzie pola widzenia obu gałek ocznych nakładają się na siebie i dają obraz przestrzenny.
Grzebień może brać udział w termoregulacji wnętrza oka, odżywianiu siatkówki i wychwytywaniu światła rozproszonego.
![Na ilustracji znajduje się przekrój przez oko ptaka obrazujący jego budowę. Oko ma kształt sfery z wystającą przednią częścią. Z przodu oka znajduje się okrągła soczewka z tęczówka, połączona z resztą oka mięśniem rzęskowym. Oko otacza rogówka i twardówka. Wewnątrz oka na tylnej ścianie znajduje się siatkówka, a wewnątrz ciałko szkliste. Do oka prowadzi nerw wzrokowy, który wewnątrz oka łączy się z grzebieniem.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RbddkhZ1qXjxW/1637852061/1aQSnYENyNc5Wd9cK0sjO5sVmHpoxspW.png)
Ptaki widzą tetrachromatycznietetrachromatycznie – rozróżniają cztery różne długości fal świetlnych: światła zielonego, czerwonego, niebieskiego oraz ultrafioletu.
![Na zdjęciu widoczna jest głowa sokoła wędrownego. Jego szyja pod dziobem jest jasnoróżowa, a boki głowy i jej wierzch ma kolor ciemnoszary. Widoczne jest jedno duże oko ptaka, a także otwarty dziób z zakrzywioną górną częścią.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1656eMsjjot2/1637852062/21IkwCIE9aoTrEdYzrkxzXdYzy6IRk8y.jpg)
Zmysł słuchu i równowagi
Zmysł słuchu nie jest rozwinięty w równym stopniu u różnych gatunków ptaków. Pozwala lokalizować pokarm, porozumiewać się, wabić partnera w okresie godowym lub bronić przed niebezpieczeństwem.
Zmysł równowagi pozwala na doskonałą orientację w przestrzeni.
Narządem słuchu jest ucho zbudowane z:
ucha zewnętrznego;
ucha środkowego;
ucha wewnętrznego.
Ucho zewnętrzne zbudowane jest z przewodu słuchowego zewnętrznego. Ucho środkowe znajduje się w wypełnionej powietrzem jamie bębenkowej. Fale dźwiękowe z błony bębenkowej są przenoszone przez kosteczkę słuchową – strzemiączko – na wypełniający ucho wewnętrzne płyn i zostają przetwarzane w ślimaku na impulsy nerwowe.
Ucho wewnętrzne jest również narządem równowagi. Kanały półkoliste dostarczają informacji o położeniu ciała i ruchach głowy w stosunku do podłoża.
Zmysł węchu
Węch odgrywa w życiu ptaków ważną rolę. Są duże różnice w rozwoju tego zmysłu u poszczególnych gatunków ptaków. Niektóre gatunki używają węchu do nawigacji, rozpoznawania osobników czy poszukiwania pożywienia.
Układ krwionośny
Czterodziałowe serce ptaków zbudowane jest z dwóch przedsionków i dwóch komór serca. Podzielone jest na część prawą – żylną i lewą – tętniczą.
Serce ptaków, zbudowane z tkanki poprzecznie prążkowanej sercowej, jest bardzo duże, większe niż ssaków (porównując wielkość serca do wielkości ciała). Gatunki ptaków ruchliwych i dobrze latających mają serce cięższe niż gatunki ptaków źle latających lub szybujących.
Odtlenowana krew żylna wpływa do prawego przedsionka, przepływa do prawej komory, a z niej tętnicą płucną do płuc. Po wymianie gazowej w płucach, natlenowana krew wraca żyłą płucną do lewego przedsionka i przepływa do lewej komory.
U ptaków występuje tylko prawy łuk aorty, którym krew wypływa z lewej komory serca i płynie do narządów.
Doskonałe, czterodziałowe serce i dwa obiegi zapobiegają mieszaniu się krwi natlenowanej z odtlenowaną.
Dzięki temu możliwe jest utrzymywanie przez ptaki wysokiego poziomu metabolizmu w komórkach. Pozwala to na uzyskanie dużej ilości energii niezbędnej do lotu i utrzymanie temperatury ciała na stałym poziomie. Ptaki są endotermamiendotermami. Temperatura ciała stałocieplnych ptaków u różnych gatunków waha się od 38°C do 41°C.
Układ oddechowy i wymiana gazowa
Układ oddechowy ptaków składa się z dróg oddechowych, rurkowatych płuc i worków powietrznych.
Drogi oddechowe rozpoczynają się nozdrzami, przez które powietrze przedostaje się do jamy nosowej. Krtań górna prowadzi do długiej, szerokiej tchawicy, rozdzielającej się na dwa oskrzela główne. W tym miejscu tchawica łączy się z krtanią dolną – narządem głosu. Oskrzela główne kończą drogi oddechowe i wnikają do płuc zbudowanych z systemu rurek – parabronchiparabronchi przeplatanych naczyniami włosowatymi.
Płuca ptaków są niewielkie, mało elastyczne i łączą się z workami powietrznymi, które nie biorą bezpośrednio udziału w wymianie gazowej. Umożliwiają dwukrotny przepływ powietrza bogatego w tlen przez płuca, nie tylko podczas wdechu, ale również podczas wydechu.
Mechanizm ten nosi nazwę podwójnego oddychania i zapewnia doskonałą wentylację płuc, która jest dodatkowo wzmacniana ruchami skrzydeł podczas lotu.
Stały dopływ dużej ilości tlenu umożliwia utrzymanie wysokiego tempa przemian metabolicznych, które:
dostarczają ptakom dużej ilości energii niezbędnej do lotu;
umożliwiają utrzymanie temperatury ciała na stałym poziomie.
Więcej o układzie oddechowym ptaków i wymianie gazowej w e‑materiale Podwójne oddychaniePodwójne oddychanie.
Wydalanie i osmoregulacja
Narządami wydalniczymi ptaków są parzyste nerki typu ostatecznego – zanerczazanercza. Ptaki nie mają pęcherza moczowego, mocz spływa moczowodami bezpośrednio do kloakikloaki. Jest śluzowaty, gęsty, w okresach wzmożonej diurezydiurezy bardziej wodnisty. Ptaki są zwierzętami urykotelicznymiurykotelicznymi. Kwas moczowyKwas moczowy stanowi ok. 60% wydalanych związków azotowych pochodzących z przemian metabolicznych. Kryształki kwasu moczowego wydalane są bez straty wody.
Ptaki morskie, odżywiające się morskimi zwierzętami zawierającymi dużo soli, usuwają z organizmu jej nadmiar przez gruczoły solnegruczoły solne (nosowe). Gruczoły te funkcjonują wyłącznie wtedy, kiedy stężenie soli w organizmie jest za duże. Mogą wydalać roztwór, którego stężenie soli jest nawet dwukrotnie wyższe niż stężenie soli w wodzie morskiej.
![Na ilustracji znajduje się albatros królewski zwrócony bokiem. Ma białe upierzenie, dość krótką, masywną szyję, czarne oko i dość długi i szeroki, jasnoróżowy dziób skierowany na samym końcu ku dołowi. W tle widoczna jest tafla wody.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RoJzUS9E0JwN0/1637852064/1SKCxfF0IysiJ7nSeDCrRra5D2n2KmIV.jpg)
Rozmnażanie i rozwój
Ptaki są zwierzętami rozdzielnopłciowymirozdzielnopłciowymi, wyłącznie jajorodnymijajorodnymi. Występuje u nich dymorfizm płciowydymorfizm płciowy. Zetknięcie się otworów kloakalnych samca i samicy podczas kopulacji prowadzi do zaplemnienia i zapłodnienia wewnętrznego. U samców nielicznych gatunków występuje narząd kopulacyjny – prącie. Samice posiadają wyłącznie lewy jajnik i jajowód, a jądra samców okresowo zmniejszają się.
Ptaki należą do owodniowców (Amniota)owodniowców (Amniota) i podobnie jak u innych ich przedstawicieli zarodekzarodek znajduje się w wypełnionej płynem owodniowodni. Rozwija się z tarczki zarodkowej na powierzchni żółtka.
Pozostałe błony płodowebłony płodowe zapewniają zarodkowi prawidłowy rozwój. KosmówkaKosmówka pośredniczy w wymianie gazowej, dostarcza niezbędnego do życia i rozwoju tlenu oraz odbiera powstający podczas oddychania dwutlenek węgla. OmoczniaOmocznia gromadzi produkty przemiany materii i umożliwia wielokrotne wykorzystywanie wody. Pęcherzyk żółtkowyPęcherzyk żółtkowy – wypełniona żółtkiem błona płodowa – dostarcza zarodkowi substancje niezbędne do wzrostu i rozwoju.
Jajo ptaka zawiera uwodnione białko, które wraz z pergaminowymi błonami i wapienną skorupką chroni zarodek przed wyschnięciem i amortyzuje wstrząsy.
Żółtko utrzymywane jest we właściwym miejscu przez białkowe skrętki. Wymiana gazowa możliwa jest dzięki komorze powietrznej i zachodzi przez porowatą skorupkę wapienną, która dostarcza zarodkowi wapnia do budowy kości.
Więcej o budowie jaja i rozwoju zarodka w e‑materiale Budowa jaja ptakaBudowa jaja ptaka.
W okresie godowym, nazywanym tokami, samce – zabiegając o samicę – wykonują tańce godowe, eksponują pióra, śpiewają lub wykonują budowle, które mają zwrócić uwagę samicy.
Nagranie dostępne pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1A14SHiN
Nagranie prezentuje śpiew godowy kosa. Przypomina on gwizd o wysokim tonie.
![Na ilustracji przedstawiony jest samiec pawia indyjskiego. Ma błękitną, długą szyję zakończoną niewielką głową z błękitnym czubkiem i błękitnym pasem biegnącym przez oko ku dziobowi. Pas ten z dwóch stron otacza biały obszar. Oko pawia jest czarne, a dziób dość krótki i jasnoszary. Na szczycie głowy ptak posiada cienkie pióra zakończone czarnym pióropuszem. Większą część fotografii zajmuje imponującej wielkości ogon ptaka, rozłożony niczym okazały wachlarz. Pióra w ogonie są bardzo długie, jasnobrązowe, znajdują się na nich okrągłe elementy z jasnobrązową obwódką, brązowym okręgiem, wewnątrz którego znajduje się turkusowy, mniejszy okrąg i czarny środek.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/RSCaiuICL6wme/1637852065/p7zhZyPkXzXp3ICvV1Ruh8o35UL7wpVt.jpg)
![Fotografia przedstawia samca altannika lśniącego przed zbudowaną przez siebie altanką. Ptak jest czarny, posiada lśniące pióra, jego tułów jest dość pękaty, ogon krótki, a do tułowia przylegają skrzydła. Jego głowa jest mała, odchodzi od niej krótki, zakrzywiony ku dołowi, żółty dziób. W tle znajduje się budowla utworzona z drobnych gałązek. Teren przed nią wyścielają niebieskie elementy: korki, kawałki plastiku i inne ozdoby zebrane przez ptaka.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/Rx4jGnesmg9px/1637852066/2WNAFxogjUbfsz14j7Braep80JZ6I4vu.jpg)
Czas, jakiego ptasie pisklę potrzebuje po wykluciu, aby osiągnąć samodzielność, jest różny u różnych gatunków.
Pisklęta gatunków z grupy ptaków zaliczanej do gniazdowników wykluwają się z jaj ślepe, nagie i bezradne (np. wróblowe (Passeriformes), drapieżne (Falconiformes)). Wymagają troskliwej opieki rodziców.
![Na ilustracji widoczne są pisklęta kosa zwyczajnego w uwitym z gałązek gnieździe. Pisklęta mają nagie ciało, krótkie skrzydełka i kończyny oraz niewielkie głowy z zamkniętymi oczami. Przez półprzezroczystą skórę prześwitują gałki oczne oraz kręgosłup. Ich dzioby są dość spore i masywne.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R1Lh62X0RPLiR/1637852067/2Dnpm64JakDwz7KVxUEmzFFocnMxgsgx.jpg)
U gatunków zaliczanych do zagniazdowników pisklęta po wykluciu są opierzone i potrafią samodzielnie się poruszać (np. blaszkodziobe (Anseriformes), grzebiące (Galliformes)). Same zbierają pokarm i nie przebywają w gnieździe.
![Na ilustracji znajduje się samica łabędzia niemego wraz z pisklętami. Samica to okazały, biały ptak z długą szyją oraz głową zakończoną czerwonym dziobem. Za nią płynie dziewięć biało - szarych piskląt. Ptaki pływają w zarośniętym, pokrytym trzcinami i rzęsą wodną zbiorniku.](https://static.zpe.gov.pl/portal/f/res-minimized/R14iwTK7LeEJD/1637852067/25Ib84jJEfQ4tZSuHdWwCwur1H2Brg1S.jpg)
Cechy przystosowujące ptaki do lotu
Słownik
błony otaczające zarodek gadów, ptaków i ssaków (owodnia, omocznia, kosmówka, pęcherzyk żółtkowy)
wydzielanie moczu zachodzące w nerce
występowanie różnic morfologicznych i fizjologicznych między osobnikami męskimi i żeńskimi tego samego gatunku
rogowa osłona wydłużonej szczęki górnej i żuchwy. Służy do chwytania, rozdrabniania lub odcedzania pokarmu, a także do ataku lub obrony
(łac. atlas) pierwszy kręg szyjny, łączący się górnymi powierzchniami stawowymi z kłykciami potylicznymi
utrzymywanie stałej temperatury ciała przez zużywanie energii pochodzącej z przemian metabolicznych
u ptaków jedyny gruczoł skórny; wytwarza tłuszczową wydzielinę rozprowadzaną na pióra w celu ochrony przed nasiąkaniem wodą
gruczoły usuwające z krwi chlorek sodu; narząd osmoregulacyjny u morskich kręgowców, szczególnie dobrze rozwinięte u ptaków morskich jako parzyste gruczoły solne nosowe
forma rozrodu zwierząt polegająca na rozwoju zarodkowym w jaju wydalonym z organizmu matki przed zapłodnieniem lub tuż po zapłodnieniu
nierozpuszczalne w wodzie białko, występujące w naskórku i jego pochodnych (pazurach, łuskach, piórach, włosach, paznokciach, rogach)
końcowy odcinek przewodu pokarmowego kręgowców, do którego uchodzą przewody moczowe i płciowe
(łac. condylus occipitalis) wyrostek kości potylicznej, przez który czaszka łączy się z kręgosłupem
(łac. chorion) jedna z błon płodowych zapewniająca wymianę gazową
związek organiczny stanowiący w organizmie jeden z końcowych produktów przemiany związków zawierających azot
rodzaj powieki, zazwyczaj w postaci przezroczystej błony, znajdujący się w donosowym kącie oka; chroni gałkę oczną przed urazami
(łac. axis) drugi kręg szyjny, umożliwiający obracanie głowy
(łac. allantois) jedna z błon płodowych gromadząca produkty przemiany materii i umożliwiająca zwrotne wchłanianie wody
regulacja stężenia roztworu przez komórkę lub organizm, polegająca na przenikaniu wody z roztworu o niższym stężeniu do roztworu o stężeniu wyższym przez błonę półprzepuszczalną
(łac. amnion) jedna z błon płodowych zapewniająca zarodkowi wodne środowisko do rozwoju
kręgowce przechodzące rozwój zarodkowy w błonach płodowych, w jajach złożonych na lądzie lub rozwijających się w organizmie matki; do owodniowców należą: gady, ptaki i ssaki
cienkie rurki budujące płuca ptaków; kapilary umożliwiają przepływ powietrza w głąb sąsiadujących naczyń krwionośnych
(łac. vitellus sac) zapewnia substancje odżywcze, niezbędne zarodkowi do wzrostu i rozwoju
okresowa wymiana upierzenia ptaków
twory rogowe o złożonej budowie pokrywające ciało ptaków. Tworzą upierzenie, czyli warstwę chroniącą organizm przed utratą ciepła i wilgocią. Wpływają na zmniejszenie właściwej masy ciała
kości zawierające jamy wypełnione powietrzem. U ptaków — kości (głównie długie), do których wnikają worki powietrzne
występujący u ptaków mechanizm widzenia polegający na zmianie kształtu soczewki i gałki ocznej
kość ogonowa ptaków powstała ze zrośnięcia czterech ostatnich kręgów ogonowych
zróżnicowanie osobników jednego gatunku na żeńskie (wytwarzające gamety żeńskie) i męskie (wytwarzające gamety męskie)
parzysty narząd służący do aktywnego lotu; u ptaków i nietoperzy przekształcona kończyna przednia; u owadów błoniasty wyrostek chitynowego oskórka
cecha organizmów zwierzęcych polegająca na wydalaniu kwasu moczowego jako głównego produktu przemian azotowych; kwas moczowy syntetyzowany jest z reszt aminowych pochodzących z aminokwasów lub jako pośredni katabolit przemian puryn
zdolność do rozróżniania czterech różnych długości fal świetlnych: światła zielonego, czerwonego, niebieskiego oraz ultrafioletu
cienkościenne uchyłki płuc ptaków należące do układu oddechowego; uczestniczą w procesie podwójnego oddychania
nerka właściwa; parzysty narząd wydalniczy kręgowców; występuje u dorosłych gadów, ptaków i ssaków (poprzednie typy nerek są u nich obecne tylko w rozwoju zarodkowym)
powstały w wyniku zapłodnienia lub partenogenezy organizm zwierzęcy na pierwszym etapie cyklu rozwojowego