Przeczytaj
Poetyka Arystotelesa
Arystoteles (384–322 p.n.e.) zaliczany jest do najwybitniejszych antycznych uczonych. Pisma, które po nim pozostały, świadczą o jego wszechstronności. Dotyczą wielu dziedzin: matematyki, logiki, przyrodoznawstwa, psychologii, filozofii itd. Ogromne znaczenie mają również prace poświęcone retoryce, czyli sztuce pięknego i przekonującego mówienia, oraz poetyce. Wśród dzieł, które pozostały po Arystotelesie, znajduje się m.in. traktat zatytułowany Poetyka (Perì poietikés).
Kátharsis w tekstach Arystotelesa
Pojęcie kátharsiskátharsis u Arystotelesa współtworzy końcową część definicji tragedii. Zdaniem greckiego filozofa rozpoznanie połączone z perypetią wzbudzi litość bądź trwogę, kátharsis. Oto inne części składowe tragedii według Arystotelesa:
fabuła, uporządkowany układ zdarzeń – mythos,
odtworzenie przebiegu wydarzenia – mimesismimesis,
określona stylistyka mowy,
bezpośrednie zaangażowanie bohaterów w akcję,
arogancja i zarazem buta – hybrishybris,
nieświadomy błąd bohatera – hamartiahamartia,
rozpoznanie jako przejście od niewiedzy do wiedzy – anagnorisisanagnorisis,
odwrócenie losu, zmiana sytuacji bohatera – peripeteiaperipeteia.
W rozprawie zatytułowanej Polityka pochodzący ze Stagiry mędrzec rozważał przydatność literatury i muzyki w wychowaniu młodych obywateli. Pisał:
Retoryka-PoetykaPrzyjmuję zatem podział stosowany przez niektórych filozofów, którzy dzielą pieśni na etyczne, czyli działające na uczucia moralne, praktyczne, czyli pobudzające do czynu, i entuzjastyczne [czyli wywołujące zachwyt] i odpowiednio do tego każdej tonacji przypisują właściwy jej charakter, zaliczając jedne do tej, drugie do tamtej grupy. Jestem tego zdania, że muzykę należy uprawiać nie dla jednego, ale dla wielu pożytecznych celów, bo i dla wykształcenia i dla duchowego oczyszczenia, czyli tzw. kátharsis – co zaś nazywam kátharsis, teraz ogólnie tylko zaznaczam, bo później, mianowicie w Poetyce, dokładniej to omówię – po trzecie zaś i dla wypełnienia czasu spoczynku, dla odprężenia i wytchnienia po pracy.
Źródło: Arystoteles, Retoryka-Poetyka, t. 1, tłum. H. Podbielski, Warszawa 1988, s. 323.
Zapowiedź złożona w Polityce nie została w pełni zrealizowana w rozprawie poświęconej literaturze. Poetyka (znana jej część) zawiera jedno miejsce, w którym mowa o pojęciu kátharsis:
Retoryka-PoetykaTragedia jest to naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej i posiadającej (odpowiednią) wielkość, wyrażone w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła, przedstawione w formie dramatycznej, a nie narracyjnej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do oczyszczenia [kátharsis] tych uczuć.
Źródło: Arystoteles, Retoryka-Poetyka, t. 1, tłum. H. Podbielski, Warszawa 1988, s. 323.
Niestety, cytat ten nie przynosi nam rozwiązania jednej z najważniejszych kwestii: czy kategoria kátharsis „jest końcowym efektem w psychice i umysłach publiczności, czy też [...] łańcuchem wydarzeń dziejących się w ramach samej struktury tragedii, co prowadzi do oczyszczenia tychże wydarzeń oraz ich bohaterów, a czego siłą napędową jest anagnorisis, rozpoznanie”Indeks górny 11 Indeks górny koniec11.
Kátharsis w Królu Edypie
Kátharsis przed Arystotelesem
Zanim autor Poetyki sięgnął po pojęcie kátharsis, funkcjonowało ono w języku greckim już od kilku wieków.
Dzieje sześciu pojęć[...] już Gorgiasz działanie poezji przedstawiał jako wstrząs uczuciowy, który łączył mu się z magią i iluzją poezji. Kto wszakże dał temu poglądowi początek, na to trudno z całą pewnością odpowiedzieć. Może pitagorejczycy, jak chcą jedni. Dla nich bowiem kátharsis – oczyszczenie było naturalnym i naczelnym pojęciem całej filzofii. Oczyszczenie ciała dokonuje się przez medycynę, a oczyszczenie duszy przez muzykę: to było ich hasło.
Źródło: Władysław Tatarkiewicz, Dzieje sześciu pojęć, Warszawa 1988, s. 110.
Dwa odmienne znaczenia kátharsis potwierdzają m.in. eposy Homera, czyli Iliada i Odyseja. W obu przypadkach należy je utożsamiać z czystością: fizycznym brakiem brudu albo rytualnym usunięciem jakiejś przestrzeni ze zła za pomocą odpowiednich zabiegów (np. ofiar i modłów). Już po Homerze, w VI w. p.n.e., pojawia się kolejny kontekst, w którym występuje ten termin. Kátharsis to tym razem rodzaj czystości duchowej, pozwalającej wyzwolić się z cielesnego ciężaru i umożliwić duszy niepodlegającej już żadnym obciążeniom na uzyskanie wiecznego szczęścia.
Określenie kátharsis stosowano zatem również w medycynie – wiązano je z terapią oczyszczającą organizm z chorobychoroby. Jednak nie w takim kontekście używał go żyjący na przełomie V i IV w. p.n.e. Platon (nauczyciel Arystotelesa) – nadał on temu pojęciu znaczenie filozoficzne. Uważał, że poznanie prawdy wymaga odrzucenia wszystkiego, co zagłusza ludzki rozum, a zatem pozbycia się zgubnych wpływów zmysłów. Takie oczyszczenie z namiętności zaciemniających człowiekowi rzeczywisty obraz świata Platon nazwał właśnie jako kátharsis.
Słownik
rozpoznanie, kluczowy moment w strukturze dramatu starogreckiego
(z gr. zbłądzenie) nieświadome popełnienie złego uczynku, wina tragiczna, która jest efektem błędnej oceny sytuacji przez bohatera
(z gr. pycha) nieposkromiona pycha, zaślepienie, zuchwałość i arogancja – cechy, które według starożytnych Greków obrażały bogów i wywoływały ich zemstę; pycha rodziła się z przekonania, że można oszukać los (fatum)
(gr. katharsis – oczyszczenie) oddziaływanie sztuki na odbiorcę, które polega na wzbudzeniu w nim uczuć litości oraz trwogi (w przypadku tragedii); w wyniku tak silnego przeżycia emocjonalnego następuje oczyszczenie z tych namiętności
(gr. kátharsis) przymiotnik oznaczający właściwości, które polegają na rozładowaniu silnych emocji w efekcie głębokiego przeżycia
(gr. mimesis – imitacja, podobieństwo) kategoria estetyczna określająca stosunek sztuki do rzeczywistości jako naśladowanie rzeczywistości w sztuce za pomocą odpowiednich środków artystycznych
(gr. mimesis – naśladowanie) naśladujący, odwzorowujący rzeczywistość w ramach prawdopodobieństwa
(z gr. peripeteia) nagła zmiana w losach bohatera, stanowiąca punkt zwrotny w akcji utworu