Egipt

FaraonowiefaraonFaraonowie panujący w okresie Starego Państwa zorganizowali rozbudowany aparat administracji państwowej. Był on utrzymywany z podatków pobieranych od wolnych chłopów przez posługujących się pismem poborców królewskich (pisarzy). Dzięki całej armii urzędników władcy Egiptu kontrolowali niemal wszystkie dziedziny życia: wyznaczali wysokość i zakres zasiewów, nadzorowali system irygacyjny,
budowali miasta i świątynie. DeifikacjadeifikacjaDeifikacja faraonów powodowała ogromny dystans między rządzącym a poddanymi. Lud widywał króla wyłącznie przy okazji wielkich uroczystości, otoczonego ceremonialnym przepychem dworskim, ubranego we wspaniałe szaty.

R1ey578Lq8r7P

Na zdjęciu znajduje się fragment ścianie ozdobionej licznymi hieroglifami oraz podobizną faraona Mentuhotepa drugiego. Ma on wysoką białą koronę, długą przystrzyżoną bródkę i jest ubrany w białą szatę. Na szyi ma liczne kolorowe naszyjniki.

Stare Państwo osiągnęło szczyt potęgi za panowania III i IV dynastiidynastiadynastii (XXVII–XXV w. p.n.e.). Wówczas to faraonowie, zwłaszcza w okresach przerw w pracach rolniczych, zatrudnili ogromne rzesze chłopów egipskich przy budowie piramidpiramidapiramid. Największe grobowce zostały wzniesione w Gizie przez królów Chufu (gr. Cheops), Chafre i Menkaure. Faraonowie następnych dynastii budowali znacznie mniejsze piramidy. Co więcej, okazałe grobowce zaczęli sobie budować także urzędnicy dworscy posiadający majątki ziemskie. Wynikało to z osłabienia władzy monarszej. Około 2250 r. p.n.e. rozpoczął się trwający 200 lat okres zamieszek i wojen domowych, które położyły kres Staremu Państwu (od ok. 2160 r. p.n.e. nastąpił I okres przejściowy).

Państwowość egipska odrodziła się ok. 2050 r. p.n.e. Nową stolicą zostało miasto Teby, co wiązało się m.in. ze wzmocnieniem kultu tebańskiego boga Amona.

R11Wem5KpE8Wc

Mapa przedstawia Egipt w drugim i pierwszym tysiącleciu przed naszą erą. Do Ważniejszych miast w Egipcie oraz Lewancie należała Jerozolima, Aleksandria, Menfe zwane Memfis, Teby Diospolis. Ziemie uprawne znajdowały się wokół Nilu oraz jego ujścia, na oazach na zachód od Nilu orazw okolicach Gizy. Egipcjanie ruszyli na południe z ekspansją w celu podbicia Nubii. Piramidy znajdowały się w okolicach Gizy. Do nazw greckich należała: Aleksandria, Peluzjon, Dafne, Buto, Sais, Bubastis, Atribis, Heliopolis, Memfis, Herakleopolis, Karanis, Leukos Limen, Abydos, Koptos oraz Teby Diospolis. Do nazw starogreckich należała Syene, Behdet, Achet‑Aton, Menfe oraz Ezion‑Geber. Nazwy współczesne to Akaba, Jerozolima, Gaza, Asuan, Karnak lub Luksor, Fajum, Merimde, Giza, Rosetta, Sakkara, El Badari, Nakada, Abu Simbel, Faras oraz Semne. Stanowiska archeologiczne znajdują się w Faras, Semne, Abu Simbel, Edfu, Nakada, Abydos, Taza, El Badari, Oksyrynchos, Fajum, Karanis, Merimde, Rosetta, Atribis.

Faraonowie Średniego Państwa zorganizowali armię, rozpoczęli podboje i zajęli Nubię aż po trzecią kataraktę (próg rzeczny) na Nilu. Około 1778 r. p.n.e. Egipt przeżył najazd obcego etnicznie ludu Hyksosów. Najeźdźcy, używający bojowego zaprzęgu konnego – rydwanu, podporządkowali sobie Egipcjan i na sto lat przejęli rządy nad państwem (XV i XVI dynastia). Wtargnięcie Hyksosów zakończyło okres Średniego Państwa.

R1Va80PdJ77nI

Ilustracja przedstawia Faraona Ahmeose'a pierwszego jadącego na rydwanie zaprzęgniętym w dwa konie. Tratuje on miniaturowych wrogów i konie przeciwnika. Jest ubrany w złotą szatę i wysoką niebieską czapkę. Strzela do wrogów z łuku. Na ilustracji znajdują się liczne hieroglify i pomniejsze ilustracje przedstawiające rydwany.

Mezopotamia

W czasie, kiedy w Egipcie faraonowie z południa organizowali Stare Państwo (przełom IV i III tysiąclecia p.n.e.), na obszarach Mezopotamii Sumerowie stworzyli własną cywilizację, budując miasta‑państwa, takie jak Ur, Lagasz, Uruk, ze świątyniami stanowiącymi ośrodki życia ludności.

Około 2300 r. p.n.e. najazd semickich Akadów zakończył okres dominacji Sumerów w Mezopotamii. Militarna przewaga Semitów nad Sumerami wynikała ze stosowania łuku. Najeźdźcy po osiedleniu się w Mezopotamii przejęli sumeryjskie osiągnięcia cywilizacyjne. Doszło do stopienia się Akadów i Sumerów, dlatego też historycy starożytnej Mezopotamii nazywają przełom III i II tysiąclecia p.n.e. okresem Sumero‑Akadu.

RBFnv3Sq5B20p

Na zdjęciu znajduje się fragment płaskorzeźby wykonanej w ciemnym kamieniu. Przedstawia ona postać uzbrojoną we włócznię, która prowadzi dwie inne związane postacie.

Na początku II tysiąclecia p.n.e. na terenach między Tygrysem a Eufratem pojawiła się nowa fala semickich najeźdźców – Amorytów. Dali oni początek dwóm prężnym ośrodkom państwowym – Babilonowi i Asyrii. Państwa te zaczęły dążyć do narzucenia swojego zwierzchnictwa całej Mezopotamii. Rozpoczął się okres budowy imperiów. W pierwszej połowie XVIII w. p.n.e., za panowania króla Hammurabiego, przewagę w regionie zyskał Babilon. Od końca XXI w. p.n.e. drugą dominującą siłą w Mezopotamii byli Asyryjczycy. Konsekwentnie budowali oni swoje mocarstwo, które przetrwało następne 1400 lat. Państwo osiągnęło swój szczyt w VII stuleciu p.n.e., krótko po tym upadło. W czasie swojego rozkwitu władza Asyrii rozciągała się od Egiptu i Cypru na zachodzie aż po granicę z Persją na wschodzie.

R1MvWESsXFiqi

Mapa przedstawia cywilizacje Mezopotamii w drugim i pierwszym tysiącleciu przed naszą erą. Państwo Egipskie w piętnastym wieku przed naszą erą zajmowało cały dzisiejszy Egipt, północny i zachodni Sudan oraz południowe wybrzeże Lewantu. Państwo Hetyckie od piętnastego do trzynastego wieku przed naszą erą zajmowało obszar centralnej Azji Mniejszej i dzisiejszej Syrii. Państwo babilońskie od piętnastego do trzynastego wieku przed naszą erą znajdowało się w ujściu rzek Tygrysu i Eufratu. W siedemnastym wieku przed nasza erą państwo Asyryjskie za panowania Saragona drugiego zajmowało Egipt cały obszar tak zwanego żyznego półksiężyca, Cypr oraz wschodnią Azję Mniejszą.

W czasach panowania Hyksosów w Egipcie, w XVI w. p.n.e., do Azji Mniejszej, na pogranicze z Mezopotamią, przybyli z kolei najeźdźcy indoeuropejscy – Hetyci, którzy (podobnie jak Hyksosi) dysponowali zaprzęgami konnymi. To właśnie rydwany zapewniły im zwycięstwo. Założyli oni państwo w Azji Mniejszej i w północnej Syrii, swoim zwierzchnictwem starali się objąć Kanaan i cały Bliski Wschód. Hetyci jako pierwsi zastosowali żelazo do produkcji broni.

R3HIqR0eXvj2w

Na zdjęciu znajduje się fragment płaskorzeźby przedstawiającej wojowników jadących na rydwanie. Jeden z nich trzyma lejce przymocowane do konia ciągnącego rydwan, a drugi mierzy przed siebie z napiętego łuku. Pod koniem leży stratowany mężczyzna.

Ciekawostka

Gilgamesz

W drugiej połowie XIX w., w trakcie wykopalisk archeologicznych prowadzonych w Niniwie, stolicy starożytnej Asyrii, odkryto zespół glinianych tabliczek pokrytych pismem klinowym. Zawierają one babiloński epos o Gilgameszu, królu Uruk.

RF9cOo0xtyqbB1

Na zdjęciu znajduje się uszkodzona gliniana tabliczka, na której znajdują się liczne zapisy zapisane pismem klinowym.

Wersja odnaleziona w Niniwie, najpełniejsza i najlepiej zachowana, została spisana w VII w. p.n.e. na polecenie króla asyryjskiego Aszurbanipala. Istnieją jednak również starsze fragmenty i warianty owego eposu. Wszystko to pozwala datować spisanie dzieła na okres świetności Babilonu w XVIII w. p.n.e. Wiele wskazuje także na to, że już wcześniej opowieści o czynach króla Uruk funkcjonowały w obiegu ustnym. Treścią eposu jest historia przyjaźni Gilgamesza i Enkindu. Ci dwaj wielcy bohaterowie najpierw się starli, następnie jednak zawarli ze sobą przyjaźń i potem ramię w ramię dokonywali heroicznych czynów, staczali zwycięskie bitwy, walczyli z potworami. Gdy Enkindu umarł, zrozpaczony Gilgamesz przedsięwziął bezskuteczną wyprawę w zaświaty, aby odzyskać przyjaciela.

Rywalizacja mocarstw. Szczyt potęgi Egiptu

W XVI w. p.n.e. Hyksosi zostali odsunięci od władzy w Egipcie. Rozpoczęła się epoka Nowego Państwa. Faraonowie utworzyli stałą armię, zjednoczyli kraj i rozpoczęli ekspansję w kierunku zachodnim (Libia) i północno‑wschodnim (Kanaan, Fenicja, Syria). Szczyt mocarstwowej potęgi Egiptu przypadł na pierwszą połowę XV w. p.n.e. – lata panowania Totmesa III. Władza faraonów sięgała wówczas Eufratu. W następnych wiekach egipskiemu zwierzchnictwu nad Bliskim Wschodem poważnie zagrozili Hetyci. W piątym roku rządów faraona Ramzesa II, około 1286 r. p.n.e., doszło do decydującej bitwy pod Kadesz. Hetyci wciągnęli armię egipską w zasadzkę i pomimo, że bitwa pozostała nierozstrzygnięta odebrali Egipcjanom panowanie nad Syrią. Był to początek końca egipskiej hegemonii na Bliskim Wschodzie.

Agresywna polityka zewnętrzna miała dla Egiptu poważne konsekwencje. Nad Nil dotarło mnóstwo niewolników, wziętych w wyniku zwycięskich wojen. Jednocześnie do królestwa faraonów zaczęli licznie przybywać obcy osadnicy. Ważnym czynnikiem kształtującym wewnętrzną sytuację Nowego Państwa egipskiego stał się wzrost znaczenia kapłanów. Do szczególnie ostrego konfliktu między nimi a faraonem doszło w XIV w. p.n.e., za panowania Amenhotepa IV (gr. Amenofisa), który przybrał imię Echnatona. Władca ten próbował zastąpić kult głównego boga – Amona – kultem Atona (tarczy słonecznej) i wprowadzić monoteizm. Kapłani Amona zdołali jednak uniemożliwić reformę i obalili faraona. W XI w. p.n.e., po wygaśnięciu XX dynastii, skończył się okres Nowego Państwa, znaczenie Egiptu znacznie wtedy spadło – toczyły się walki o tron, a poszczególne regiony stawały się coraz bardziej niezależne. W X w. p.n.e. kraj faraonów dostał się pod panowanie libijskiej dynastii, a 200 lat później władzę zdobyli królowie nubijskiego państwa Kusz. W następnych wiekach Egipt opanowywały kolejno Asyria, Persja i wreszcie Macedonia Aleksandra Wielkiego.

Około 1200 lat p.n.e. Bliski Wschód i Egipt przeżyły kolejną wielką falę najazdów obcych ludów. Informacje, jakie się na ten temat zachowały, są niejasne i fragmentaryczne. Przez ówczesnych autorów najeźdźcy byli często nazywani Ludami Morza. Ta tajemnicza grupa, wymykająca się próbom dokładniejszego określenia, prawdopodobnie doprowadziła do ruiny państwo Hetytów oraz długo i dotkliwie pustoszyła wybrzeża Egiptu. Zapewne nieco później Trakowie i Frygowie osiedlili się na południu Półwyspu Bałkańskiego i w Azji Mniejszej. Być może nieco wcześniej Grecy zaatakowali Troję, leżącą na wybrzeżu małoazjatyckim. Najazd ten w greckiej tradycji zyskał nazwę wojny trojańskiej.

RVWtK5rZE73ly

Nagranie filmowe dotyczące rywalizacji mocarstw i szczytu potęgi Egiptu.

Nagranie filmowe dotyczące rywalizacji mocarstw i szczytu potęgi Egiptu.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1GAVlJwl

Nagranie filmowe dotyczące rywalizacji mocarstw i szczytu potęgi Egiptu.

Indeks górny Wskaż wspólne cechy państw starożytnych Egiptu i Mezopotamii. Zwróć uwagę na organizację władzy, politykę wewnętrzną i zagraniczną. Indeks górny koniec^{Wskaż wspólne cechy państw starożytnych Egiptu i Mezopotamii. Zwróć uwagę na organizację władzy, politykę wewnętrzną i zagraniczną.}

Słownik

Słowa kluczowe

starożytność, piramidy, faraon, starożytny Egipt, Mezopotamia, pradzieje, starożytny Wschód, cywilizacje starożytnego Bliskiego Wschodu

Bibliografia

J. Zabłocka, T. Zawadzki, Wybór źródeł do historii starożytnego Wschodu, Poznań 1966.

A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2009.