Trudny stoicyzm Czesława Miłosza

RPje2NodXmtsL1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Mężczyzna stoi, trzyma w prawej dłoni fajkę. Jest ubrany w garnitur.

Postawa Czesława Miłosza wyróżnia się na tle pokolenia Kolumbów – pisarzy młodszych od autora Ocalenia o dziesięć lat. Poeta występuje przeciw nihilizmowinihilizmnihilizmowi i zwątpieniu, broni uniwersalnych wartości, wierzy w sens kształtowania doskonałości duchowej i godzi się z losem. Światopogląd Miłosza od czasów powojennych aż do śmierci poety w 2004 roku nie zmienił się radykalnie i oscylował wokół dwóch przenikających się postaw – buntownika i stoika. W jednym tomie wierszy Miłosza mogły zatem znaleźć się utwory odnoszące się do filozofii stoickiej i takie, w których podmiot liryczny jest targany skrajnymi emocjami.

Podmiot liryczny w poezji Miłosza mimo przeżyć wojennych jest człowiekiem silnej wiary. Wierzy w uniwersalne wartości, moc poezji, dobroć człowieka. Podobnie jak stoiccy mędrcy uznaje, że szczęście można osiągnąć jedynie poprzez wyzbycie się silnych, skrajnych emocji (np. euforii, rozpaczy). Mędrzec powinien dążyć do stanu nazywanego apatiąapatiaapatią. W języku greckim „apatia” była stanem braku pathe. Termin pathe nie oznaczał wszystkich uczuć, a jedynie te, które charakteryzują się szczególną gwałtownością i nierozumnością. Stoicy uważali, że człowiek powinien pracować nad harmonijnym przepływem emocji i uczuć. Drugim ważnym elementem filozofii stoików był racjonalizm, czyli skłonność do oceny rzeczywistości jedynie za pomocą rozumu (logoslogoslogos). Nie chodziło o chłodny, logiczny osąd, lecz o dostrzeżenie harmonii świata wyznaczanej przez stałe zasady. Stoicy dążyli do autarkiiautarkiaautarkii, czyli swoistej samowystarczalności. Przyjmowali, że do osiągnięcia szczęścia rozumianego jako całkowity spokój ducha nie są potrzebni inni ludzie. Nie oznacza to jednak, że postulowali samotność i izolację. Kształcenie się w cnocie rozumianej jako doskonałość duchowa (aretéaretéareté) odbywa się wśród ludzi i wymaga zaangażowania. Stoicki mędrzec miał też moralny obowiązek dbania o doskonałość duchową innych.

Ocalenie Czesława Miłosza to jeden z pierwszych tomów poezji wydanych w Polsce po II wojnie światowej. Można w nim dostrzec ewolucję myślenia poetyckiego autora. Zamieszczone tu wiersze cechuje różnorodność tematyczna i stylistyczna. Silnie pobrzmiewają w nich echa filozofii stoickiej, do której poeta odwołuje się w wierszach Pieśni Adriana Zielińskiego, Los czy Pożegnanie.

Podmiotem tomu Ocalenie jest twórca, który kreuje się jednocześnie na romantycznego profetę i stoickiego mędrca. Z pierwszym z nich łączą go gniew i bunt przeciwko niesprawiedliwości i cierpieniom innych. Stoicyzm zaś podpowiada mu ideę kształcenia się w cnocie, racjonalizm (rozumiany jako założenie, że w świecie panuje harmonia) oraz autarkię.

Pożegnanie to przykład utworu, w którym można zauważyć cechy typowe dla filozofii stoickiej. Na początku wiersza podmiot liryczny mówi o swoich doświadczeniach i silnych emocjach:

Osoba mówiąca w wierszu stanowczo i z mocą wykorzystuje bezokolicznik w funkcji trybu rozkazującego i stwierdza, że to, co podpowiada „bijące serce” należy „odrzucić”:

Podkreśla to, używając nieokreślonego zaimka „wszystko”. Współgra to z koncepcją stoickiej apatii – unikania skrajnych emocji, umiaru.
Wiersz kończy się mocnym podsumowaniem:

Poeta wartościuje trud pozytywnie, dla niego jest to wysiłek, który bez sprzeciwu należy podjąć.

RZskMIPZDpMR1

Na zdjęciu znajduje się tablica z płaskorzeźbą. Płaskorzeźba przedstawia czworo ludzi. Nad nią jest cytat z wiersza Czesława Miłosza.

Ze stoicyzmu Miłosz czerpie wiarę, że świat jest miejscem uporządkowanym i harmonijnym. Tom Ocalenie ukazał się tuż po II wojnie światowej, więc wiara w panujący w świecie porządek graniczyła z duchowym heroizmem. Wiersz Wiara jest przykładem utworu, w którym jest mowa o harmonii świata. Podmiot liryczny, patrząc na świat z perspektywy zbiorowości, mówi, że kamienie są po to, żeby nogi nam raniły. Cierpienie jest nieodłączną częścią istnienia, jest częścią porządku świata. Wobec tego można jedynie przyjąć postawę duchowego męstwa, określanego w języku greckim słowem arete – cnota.

Czy w 1945 roku, kiedy ukazał się tom Ocalenie, można było zachować poglądy starożytnych stoików? Nawet stoik nie ma prawa zgodzić się na cierpienie niewinnych i na „samotność ginących”. Miłosz stawia pytania o kształt, sens i cel poezji po spełnionej apokalipsie. Prezentuje światopogląd trudnego, nieoczywistego stoicyzmu. Mimo doświadczeń wojny i okupacji wierzy w wartości umiaru, harmonię świata, w sens cierpienia, ale nie zgadza się na zło.

Słownik

Chcesz dowiedzieć się więcej na temat stoicyzmu? Przeczytaj:

Jak żyć. Filozofia Horacegohttps://epodreczniki.pl/a/jak‑zyc‑filozofia‑horacego/DZSWurGJJJak żyć. Filozofia Horacego
Grecy i Rzymianie filozofująhttps://epodreczniki.pl/a/grecy‑i-rzymianie‑filozofuja/D1E3Nqms3Grecy i Rzymianie filozofują
Etyka a fizyka stoikówhttps://epodreczniki.pl/a/przeczytaj/DZJqFUUl4Etyka a fizyka stoików