Filozoficznym punktem wyjścia do rozważań dotyczących sytuacji granicznych jest dla Jaspersa doświadczenie „antynomicznej1antynomicznej struktury świata”. Życie człowieka naznaczone jest niedającymi się usunąć sprzecznościami. Sprzeczności te wyrażają się w konflikcie wartości, gdy akceptacja jednych wartości pociąga za sobą niszczenie innych lub gdy jedne wartości nabierają względnego charakteru i służą jedynie realizacji pozostałych. W świecie zewnętrznym upragniony ludzki cel sprzężony jest z tym, czego pragnie się uniknąć; w świecie wewnętrznym współwystępuje to, co względem siebie obce i wrogie. O antynomiczności mówimy jednak nie tylko, gdy mamy na uwadze przeżywany przez jednostkę wewnętrzny konflikt wartości, lecz szerzej – gdy wartości jednostki wchodzą w konflikt z wartościami innych, tzn. gdy postępowanie zgodne z naszymi wartościami narusza, czy wręcz niszczy, świat innych. Dzieje się tak, ponieważ według Jaspersa człowiek nie godzi się na fragmentaryczność i niedoskonałość świata: cała jego egzystencja skierowana jest na pełnię – na absolut.

R1NHE4kGdsF6j

Fotografia przedstawia kamienne molo nad morzem, na którego końcu widać człowieka spoglądającego w stronę wody. Nad powierzchnią wody jest gęsta mgła.

Antynomiczność świata nie jest jednak czymś bezpośrednio danym człowiekowi. Objawia się ona dopiero w refleksji. Refleksja ta – odsłaniając dramat ludzkiego istnienia i tkwiące w nim sytuacje graniczne – staje się zaś drogą do pełnego urzeczywistnienia „Ja”. W wyniku wstrząsu dochodzi się do odkrycia, czym jest świat i ludzkie życie. Gdy rezygnuje się z ucieczki i rozwiązań połowicznych – umożliwia się urzeczywistnienie egzystencji.

Sytuacja graniczna historycznej określoności wskazuje na to, że okoliczności ludzkiej egzystencji są już zawsze uprzednio dane – określony jest empiryczny byt człowieka oraz świat, w którym przyszło mu żyć. Jednostka nie wybiera przecież sytuacji, w jakiej ma egzystować, gdyż sytuacja ta jest już przez nią zastana. Miejsce i czas, otoczenie społeczno‑kulturowe, charakterologiczne uposażenia jednostki – w to wszystko jednostka zostaje „wrzucona”. Może to budzić sprzeciw jako zagrożenie dla ludzkiej wolności: potencjalnie nieograniczone możliwości człowieka okazują się zawężone. Jaspers mówi jednak, że z pozycji egzystencjalnej określoność ta nabiera zgoła odmiennego znaczenia. Jest ona „płaszczyzną” działania, „materiałem” dla egzystencji, „wezwaniem” do bycia. W ujęciu tym wolność człowieka nie jest więc podporządkowaniem sobie świata, lecz przyswojeniem sytuacji. Taki jest też cel ludzkiego życia: znieść podział na „Ja” i okoliczności, uczynić jednym egzystencję i określoności.

Gdy Karl Jaspers rozważa śmierć jako sytuację graniczną, myśli nie o zwykłym fakcie śmierci, który może być przedmiotem wiedzy obiektywnej, lecz o śmierci rozważanej z perspektywy egzystencjalnej: chodzi o to, by w obliczu śmierci prowadzić i sprawdzać ludzkie życie. To bowiem, co z perspektywy empirycznej oznacza kruchość, krótkotrwałość, słabość i zniszczenie, z perspektywy egzystencjalnej może stać się doświadczeniem najgłębszych pokładów „Ja”. Perspektywa empiryczna przynosi bowiem rozpacz: gdy człowiek absolutyzuje wartość istnienia i chce, by trwało ono wiecznie, staje się niewolnikiem swych niemożliwych do zrealizowania pragnień, uzależnia się od nich. Natomiast perspektywa egzystencjalna, w której śmierć staje się sytuacją graniczną, jest akceptacją tego, co nieuchronne: człowiek pokonuje w sobie pragnienie życia i godzi się na śmierć. Raz jeszcze akceptacja – jasperowskie amor fatiamor fatiamor fati – umożliwia pełnię egzystencjalnego trwania. Oczywiście, akceptacja taka nigdy nie jest ani pełna, ani ostateczna. Istota ludzka ma naturalną chęć ucieczki przed tym, co napawa ją lękiem.

RNG2HGFy3TG70

Fotografia przedstawia w przybliżeniu pomarszczoną twarz starej kobiety patrzącej w lewą stronę.

Również cierpienie staje się sytuacją graniczną tylko wówczas, gdy ukazane jest ono w swej prawdzie. Na przeszkodzie tej prawdy stoi według Jaspersa próba religijnego usprawiedliwienia cierpienia, przybierająca formę teodyceiteodyceateodycei. Gdy bowiem cierpienie czyni się źródłem religijnych przeżyć i tym samym nadaje się mu wartość i sens, czyni się coś nienaturalnego i paradoksalnego. Egzystencjalne doświadczenie cierpienia, jako świadome akceptowanie tego, co negatywne, lecz nieuchronne, powinno zaś oscylować pomiędzy dwoma skrajnymi postawami. Postawa pierwsza („aktywne poddanie się cierpieniu”) jednoznacznie traktuje cierpienie jako siłę obcą i wrogą, która płynie z zewnątrz i zagraża egzystencji, a skoro tak, należy bezwzględnie i za wszelką cenę cierpienie zwalczać, aż po „zatratę samego siebie”. Postawa druga („bierne poddanie się cierpieniu”) jest odwrotnością pierwszej – tu korzysta się z życia, nie myśląc o sensie własnych wyborów i decyzji.  Jasnym staje się więc, że dla Jaspersa szczęściem jest nie życie pozbawione trosk (takie życie jest ułudą zagrażająca autentycznemu byciu), ale egzystencja, która akceptuje fakt nieuniknionego cierpienia. Jaspers pisze: Prawda szczęścia rodzi się z rozbiciaIndeks górny 2²2Indeks górny 2².

Kolejną sytuacją graniczną jest walka. Czesława Piecuch, znawczyni filozofii Jaspersa, pisze o walce w sposób następujący:

Co można zrobić w tej sytuacji? Także i tu nie ma obiektywnych rozwiązań, co pokazują dwie przeciwstawne możliwości: rezygnacja z walki i walka, która staje się wartością samoistną. Gdy bowiem rezygnujemy z walki, skazujemy siebie na zagładę; gdy walczymy tylko po to, by innych pokonać, walka traci swój sens. Z sytuacją graniczną mamy do czynienia wówczas, gdy życie uchwycimy w biegunowości:

RI6YTaU2elfB5

Ilustracja przedstawia kulę ziemską na tle gwieździstego nieba, wokół niej stoją postacie trzymające się za ręce.

Wina jako sytuacja graniczna jest logiczną konsekwencją wcześniejszych sytuacji: walki, cierpienia, śmierci, historycznej ograniczoności. Poczucie winy wpisane jest bowiem w ludzkie działanie. Jednostka nie jest przecież w stanie przewidzieć wszystkich konsekwencji swoich decyzji, tak samo jak nie jest w stanie mieć pełnego wglądu w swe własne intencje. Oto bowiem chce dobra, a rezultat działań jest zły; myśli, że kieruje się czystą intencją, a okazuje się, że u podłoża działań leży egoizm. W tej sytuacji pojawia się pragnienie powstrzymania się od działania tak, by uniknąć błędnego czy złego postępowania, a w konsekwencji osiągnąć stan „czystości duszy”. Ale i to nie prowadzi do pozytywnego rozwiązania, bo powstrzymanie się od działań jest także rodzajem działania – takim, które prowadzi nie tylko do empirycznego unicestwienia, lecz także do nieurzeczywistnienia się egzystencjalnych potencjalności. Wina jest nie do uniknięcia. Staje się zaś sytuacją graniczną wówczas, gdy zostaje przyjęta jako wina „totalna”: gdy egzystencja przyjmuje na siebie skutki działania świadomego i nieświadomego, skutki działań swoich i innych, a także skutki niedoskonałości całego świata. Sens sytuacji granicznej winy może być wyjaśniony przez pojęcie winy metafizycznej:

R1PKa1aWMRZVF1

Fotografia przedstawia starszego mężczyznę siedzącego przy biurku, przy czystej kartce papieru z okularami w rękach. Mężczyzna ma siwe włosy zaczesane do tyłu, jest ubrany w marynarkę koszulę, krawat i zastanawia się.

Słownik