Przystępując do analizy i interpretacji utworu literackiego należy pamiętać,
że pod pojęciem tym kryją się różne działania pracy z tekstem, które jednak ściśle się ze sobą łączą. Analiza polega na rozbiorze oraz zrozumieniu budowy dzieła. Interesuje nas jego struktura i poszczególne części kompozycyjne, układ wersyfikacyjny, język (gramatyka, składnia) oraz wykorzystane w utworze środki stylistyczne. Celem analizy jest wyodrębnienie i nazwanie elementów składowych utworu, a następnie odpowiedzenie sobie na pytania:

• Czemu służy taka a nie inna budowa wiersza?

• Dlaczego określone elementy zostały zastosowane w tekście?

• Jak wyglądają relacje między nimi?

W zależności od charakteru tekstu analizie możemy poddać całość utworu bądź jego poszczególne poziomy, np. jedynie jego ukształtowanie wersyfikacyjne bądź stylistyczne.

Interpretacja utworu poetyckiego to pogłębiony etap pracy z utworem. Bardzo często zazębia się on jednak z analizą formalną. Polega na wydobyciu i wyjaśnieniu sensu, wymowy utworu na podstawie jego treści, ale też umieszczeniu danego dzieła w szerszym kontekściekontekstkontekście, który jest sugerowany w samym tekście.

Jeśli potrzebujesz powtórzyć zagadnienia dotyczące analizy i interpretacji, przypomnij sobie treść lekcji: Jak interpretować utwory poetyckie?PsERKHo6nJak interpretować utwory poetyckie?

Rodzaje kontekstów przydatnych
przy interpretacji utworu literackiego

Interpretacja może dotyczyć poszczególnych elementów dzieła literackiego (np. symboli, metaforyki, motywówmotywmotywów) bądź też dzieła w całości. Zarówno poszczególne elementy utworu, jak i jego całokształt mogą być rozważane jedynie w kontekście samego dzieła, ale często zdarza się, że poszukujemy dla nich także kontekstów zewnętrznych. Do najistotniejszych kontekstów interpretacyjnych, na które możemy się powołać, należą:

• kontekst biograficzny – czynniki związane bezpośrednio z życiem autora utworu, które mogły wpłynąć na kształt dzieła,

• kontekst historyczny bądź społeczny – czynniki historyczne oraz społeczne (stosunki międzyludzkie, obyczajowość epoki), które wpłynęły na powstanie utworu,

• kontekst filozoficzny bądź religijny – sugerowane w utworze odniesienia
  do prądów filozoficznych, ideologii, także – przekonań religijnych,

• kontekst historycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do określonych prądów, kierunków, stylów literackich, ale też motywów czy tematów; tutaj też można poszukiwać relacji interpretowanego utworu z innymi dziełami danego autora bądź innych twórców, które miały wpływ na jego powstanie,

• kontekst teoretycznoliteracki – cechy utworu, które odsyłają do rodzajów, gatunków, odmian gatunkowych i typów literackich,

• kontekst artystyczny (interdyscyplinarny) – odnalezienie w utworze elementów, które łączą go z innymi dziedzinami (dyscyplinami) sztuki, takimi jak malarstwo, architektura, rzeźba czy muzyka.

Należy pamiętać, że dla każdego tekstu poetyckiego istnieją różne konteksty interpretacyjne. Celem interpretacji jest ich odnalezienie, poprawne zrozumienie i opis. Pogłębioną analizę i interpretację utworu określa się mianem „eksplikacjieksplikacjaeksplikacji”,
czyli szczegółowego przyjrzenia się wszystkim elementom składowym utworu, ich rozbioru, poszukiwań jak najszerszych kontekstów dzieła.

Indeks górny Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200. Indeks górny koniec^{Oprac. na podstawie: Janusz Sławiński, Analiza dzieła literackiego, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 29.
Janusz Sławiński, Interpretacja, [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 199‑200.}

Konteksty interpretacyjne wiersza Zapadnięcie pociągnięcie

Kontekst teoretycznoliteracki

Zapadnięcie pociągnięcie jako wiersz epifanijny

Wiersz Mirona Białoszewskiego Zapadnięcie pociągnięcie został wydrukowany w tomie Odczepić się, wydanym w 1978 roku (w części III, w rozdziale zatytułowanym Jedno rano). Utwór na „pierwszy rzut oka” wydaje się niejasny. Zasadnicza trudność polega na tym, że czytelnik musi podjąć zaproponowaną przez autora grę – musi być aktywny, mieć dużą wyobraźnię, powinien stać się na chwilę artystą. Wymaga t
o pewnego wysiłku, ale ten trud jest opłacalny.

RkoFTS8FrQt461

Obraz przedstawia dwóch mężczyzn. Mężczyzna po lewej jest półnagi, ma czerwoną szatę, trzyma drewniany krzyż, ma brązowe włosy oraz brodę z wąsami. Na jego lewej dłoni widoczna jest rana. Po prawej siedzi starszy mężczyzna z długą, siwą brodą oraz włosami. Ubrany jest w szeroką, brązową szatę, w lewej ręce trzyma berło. Pod mężczyznami znajdują się małe aniołki ze skrzydełkami. Między mężczyznami jest biały gołąb. W tle widoczne są kłęby chmur.

Kluczowe elementy w wierszu Białoszewskiego – sznur gregoriański, trójkąt, tajemnica – naprowadzają nas na rzeczywistość sacrum. Ten pierwszy odsyła do chorałów gregoriańskich, trójkąt to symbol Trójcy Świętej, tajemnica zaś wiąże się z sacrum i próbą poznania Boga. Tematem wiersza są więc przeżycia o charakterze religijnym, które zostają wywołane przez muzykę sakralną. To wiersz o próbie dotarcia do Boga, Absolutu poprzez sztukę. W tym kontekście znaczące jest utożsamianie się podmiotu lirycznego ze sznurem gregoriańskim: uwiązany słucham, wyciąga mi się, cienieje, co oddaje nie tylko zasłuchanie się w muzyce, kontemplowanie jej, ale także „wyciąganie się” w górę, a więc do Boga. Owo doświadczenie kontaktu ze sferą transcendentną ma charakter chwilowy, nie jest możliwe do zatrzymania, mimo starań bohatera wiersza. Stan ten można by nazwać epifanią, a cały wiersz – wierszem epifanijnym.

Konteksty historycznoliteracki

Poezja lingwistyczna

Słownik