Surowa i prosta forma

Recepcja kultury łacińskiej przejawiała się na wielu płaszczyznach. W sztuce zaowocowała powstaniem dzieł inspirowanych zachodnioeuropejskim stylem romańskim. Początki romanizmu w Polsce sięgają czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego, a właściwy jego rozwój datuje się na drugą połowę wieku XI i wiek XII. Wtedy też powstało najwięcej mniejszych i większych założeń sakralnych. Do dziś niewiele z nich się zachowało – w toku dziejów uległy zniszczeniu lub przebudowie.

RIOYlHZWMCNJ2

Zdjęcie przedstawia wnętrze krypty. Ma ono łukowate, wsparte na kolumnach sklepienie. Po obu stronach krypty znajdują się grobowce.

W stylu romańskim wznoszono głównie budynki klasztorne, katedry i kolegiatykolegiatakolegiaty, kościoły parafialne. Były to masywne budowle o założeniach bazylikowychkościół bazylikowybazylikowych, budowane z kamienia, o formach prostych, grubych murach i małych oknach, przepuszczających do wnętrza niewiele światła. Na zewnątrz przypominały one zespół brył geometrycznych, stykających się pod kątem prostym. Wnętrza tych budowli były surowe, a ledwie przenikające przez małe okna światło powodowało, że zatopione były w mroku.

R1E1mzEZlyeQl

Zdjęcie przedstawia duży budynek bazyliki. Jest ona zbudowana w stylu gotyckim na planie krzyża z wieżą na froncie.

RIREOAS8hslp1

Zdjęcie przedstawia stary, murowany kościół z wysoką, okrągłą wieżą zakończoną krzyżem. Kościół otoczony jest murem i drzewami.

Ku pouczeniu i ozdobie

Rzeźba romańska związana była głównie z architekturą. Zdobiła głowice kolumn, portaleportalportale, wypełniała tympanonytympanontympanony. Posiadała duży ładunek ekspresji, ukazywała niemal surrealistyczne wizje, przesadnie upozowane postaci o nienaturalnych proporcjach. Tematycznie nawiązywała ona do scen ze Starego i Nowego Testamentu, żywotów świętych, ale też nie stroniła od wyobrażeń mitologicznych, motywów geometrycznych czy roślinnych. Jednym z najlepszych przykładów rzeźby romańskiej na ziemiach polskich są pochodzące z XII w. przedstawienia na kolumnach w kościele w Strzelnie.

R2aQd5yrWcF7Z

Zdjęcie przedstawia wnętrze kościelne. Na pierwszym planie znajdują się kolumny podtrzymujące łukowate sklepienie. Są one bogato zdobione rzeźbieniami postaci świętych i ornamentami roślinnymi. Na drugim planie widoczne są drewniane ławy i organy kościelne. Na ścianach wiszą obraz przedstawiające sceny z żywota świętych.

RlTOlmiNxxJNR

Zdjęcie przedstawia kolumnę na której znajdują się liczne płaskorzeźby z postaciami świętych.

RxUmuwKJflcB9

Zdjęcie przedstawia fragment kolumny romańskiej. Jest ona pokryta licznymi płaskorzeźbami osób oraz motywami roślinnymi.

Malarstwo przejawiało się głównie w dekoracjach ściennych, pokrywało sklepienia i przestrzenie ścian. Było ono płaskie (nie stosowano perspektywy) i linearne, posługiwano się ograniczoną paletą barw. Do naszych czasów malowidła romańskie przetrwały w formie szczątkowej. Pewne wyobrażenie o malarstwie dają zachowane polichromiepolichromiapolichromie ścienne w kościołach w Czerwińsku i w Tumie pod Łęczycą.

R12qzDO7FxsqN

Zdjęcie przedstawia freski na sklepieniu. W centralnej części znajduje się postać Jezusa Chrystusa siedzącego na tronie. Ma on uniesioną ku górze prawą rękę. Jego postać otoczona jest innymi postaciami świętych. Fresk jest niewyraźny, zniszczony.

Podobnie jak na zachodzie Europy rzeźba i malarstwo odgrywało ważną rolę w większości niepiśmiennym społeczeństwie polskim okresu wczesnego średniowiecza. Przedstawienia rzeźbiarskie i polichromiepolichromiapolichromie pokrywające wnętrza świątyń miały przybliżać wiernym prawdy wiary, uczyć ich zasad moralnych oraz zapoznawać z historiami biblijnymi.

Początki polskiego piśmiennictwa

Wpływ kultury łacińskiej na ziemiach polskich widoczny był także w piśmiennictwie. Przed przyjęciem chrztu Słowianie nie znali pisma. Pismo przyszło do Polski wraz z chrześcijaństwem i początkami kultury łacińskiej. Zasięg jego oddziaływania był jednak na początku bardzo ograniczony. Większość społeczeństwa nie umiała pisać ani czytać. Dotyczyło to także elity rządzącej.

RxjMyM1SwbQ9e

Zdjęcie przedstawia rysunek, na którym znajduje się siedzący król. Mężczyzna trzyma w lewej ręce berło.. Prawą ręką sięga po księgę, którą podaje mu kobieta w długiej szacie. Wokół rysunku jest kilka szkiców głów królewskich.

Ludźmi wykształconymi byli prawie wyłącznie duchowni. To oni pisali większość tekstów w okresie średniowiecza. Początki piśmiennictwa polskiego są zatem związane ze środowiskiem kościelnym. Powstawały rękopiśmienne kodeksy zawierające teksty czytane w czasie liturgii, mszały, psałterzepsałterzpsałterze, ewangeliarze, teksty hagiograficznehagiografiahagiograficzne, w których opisywano życie i cuda osób uznanych za świętych (św. Wojciecha, św. Stanisława, później św. Jadwigi i św. Kingi). Historie przedstawione w żywotach świętych miały uczyć, jak żyć w zgodzie z zasadami religijnymi, a ukazane postaci służyły jako wzór prawdziwie chrześcijańskiej postawy. Księgi średniowieczne powstawały w klasztornych skryptoriachskryptoriumskryptoriach. Latami je kopiowano, ćwiczono się w ten sposób w służbie Bożej i praktykach ascetycznych. Starannie zdobione i ilustrowane stanowiły one prawdziwe dzieła sztuki.

R12XfdkYdewMc

Obraz średniowieczny przedstawia znajdującą się w budynku Matkę Boską z Jezusem na kolanach. Kobieta siedzi na tronie w pałacowym budynku. Widoczne są wieże i łukowate kolumny budynku. Podchodzi do nich trzech mężczyzn z darami. Poniżej na obrazie zamieszczone inskrypcję w języku łacińskim.

R1QRQqnBKUhEd

Obraz przedstawia leżącego Jezusa Chrystusa. Otacza go ramionami Bóg. W pobliżu stoi anioł z całunem.

Średniowieczne księgi miały znaczną wartość materialną i pełniły funkcje prestiżowe. Dopiero z czasem stały się przedmiotami użytkowymi. Koszt jednej takiej księgi był bardzo wysoki, otaczano je zatem pieczołowitą opieką. Wiele drogocennych ksiąg trafiało do bibliotek klasztornych lub katedralnych, gdzie latami służyły do odprawiania liturgii. Te najcenniejsze przekazywano w formie darów. Często też należały do posagów księżniczek oraz córek możnowładców.

R1YTtjGcwC6RX

Obraz przedstawia Jezusa Chrystusa siedzącego na tronie w otoczeniu kobiety i mężczyzny. Jezus trzyma dłonie nad ich głowami. Wokół głowy ma aureolę. Nad jego postacią unoszą się anioły i zwierzęta. Wszyscy mają aureolę i trzymają w rękach księgi. Poniżej tronu, na którym siedzi Jezus widoczne są inne postacie. Ramą obrazu ma ozdobny, geometryczny wzór.

„By czas nie zaćmił i niepamięć”

Z czasem pojawiła też potrzeba utrwalania wydarzeń świeckich związanych z dziejami dynastii i państwa. Pierwsze zapiski o takim charakterze czyniono na tzw. tablicach paschalnych, przeznaczonych do wyznaczania dat Wielkanocy i innych świąt ruchomych. Przy datach rocznychrocznikrocznych zapisywano w sposób lakoniczny ważne wydarzenia, które w danym roku miały miejsce.

RYgWF8xLz9AxA

Zdjęcie przedstawia kartę z księgi. Tekst jest w nim zapisany w języku łacińskim w dwóch kolumnach.

W XII w. zaczęły powstawać także pierwsze kronikikronikakroniki. Nie były to już krótkie wzmianki, lecz długie historie, w których autorzy przedstawiali dzieje. Pierwszym znanym kronikarzem działającym na ziemiach polskich był tzw. Gall Anonim. Niewiele o nim wiadomo. Mimo poszukiwań wielu pokoleń historyków nie udało się ustalić, skąd przybył ani jak się naprawdę nazywał. W tamtych czasach nie było zwyczaju podpisywania swoich dzieł przez autorów. Przypuszcza się, że jego ojczyzną była Francja, dlatego nazwano go Gallem. Z treści Kroniki wynika, że prawdopodobnie jakiś czas spędził na Węgrzech i dopiero stamtąd udał się do Krakowa. W drugiej dekadzie XII w. przybył na dwór księcia polskiego Bolesława Krzywoustego, gdzie w latach 1112–1116 zajął się pisaniem. Z głębin niewiedzy dobywał najstarsze dzieje państwa polskiego.

R19RI54R8OvvZ

Ilustracja przedstawia postać mnicha zapisującego coś w księdze leżącej na pulpicie. W tle regał z księgami. Mnich używa pióra ptaka do zapisywania tekstu. Obok niego ukazana jest strona tekstu z księgi. Tekst zapisany jest odręcznym pismem. Kilka liter rozpoczynających akapit jest sporządzana w ozdobnym stylu i wyróżniona czerwonym atramentem.

R1BO61cPX6QAT1

Zdjęcie przedstawia pieczęć. Widnieje na niej postać siedzącego mężczyzny w szatach biskupich i mitrze na głowie. Mężczyzna trzyma w lewej dłoni biskupi pastorał.

W swojej kronice zawarł wydarzenia od początków dynastii piastowskiej do 1113 r., najwięcej miejsca i uwagi poświęcił czasom panowania Bolesława Krzywoustego. Jego dzieło jest pierwszym tego typu na ziemiach polskich. Uznawane jest też za jedno z największych osiągnięć literatury okresu średniowiecza.

Niemal wiek później powstała kolejna kronikakronikakronika. Autorem jej był żyjący na przełomie XII i XIII w. biskup krakowski Wincenty Kadłubek (1150–1223). Związany był z miejscowym środowiskiem krakowskim i uchodził za jednego z największych ówczesnych erudytówerudycjaerudytów. Kadłubek swoje dzieło rozpoczął od opisu przejęcia władzy przez Piastów, wplatając w to wiele legendarnych wątków. Kronikarz skupił się nie tyle na przedstawieniu dziejów państwa, ile na ukazaniu własnej wizji historii, w której zawarł całą dostępną mu wiedzę o świecie i ludziach. Znaczenie obu dzieł jest ogromne. Są to pierwsze kroniki, w których dano w miarę pełny obraz dziejów państwa polskiego. Pozostają jedynymi źródłami wiedzy o niektórych wydarzeniach z okresu średniowiecza.

Słownik

Słowa kluczowe

dziejopisarstwo, XI–XII w., Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, kronika, kultura średniowieczna

Bibliografia

Plezia M., Kronika Galla na tle historiografii XII wieku, Kraków 1947.

Anonim, tzw. Gall, Kronika polska, tł. Roman Grodecki, Ossolineum, Wrocław 2003.

Średniowieczne żywoty i cuda patronów Polski, przeł. J. Pleziowa, Warszawa 1987.

Wiek V‑XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska – Bondaruk, B. Lenard, PWN, Warszawa 1999.