Kultura sarmacka rozwijająca się w Rzeczypospolitej Obojga Narodów nie była jednolita. Z jednej strony czerpała z renesansowego dziedzictwa, otaczała kultem antyczne wzorce, z drugiej – hołdowała ideałom średniowiecznym. Wymienione tradycje obudowywano pierwiastkami rodzimymi, ale sięgano także po elementy egzotyczne.

Janusz Maciejewski dowodzi, że:

Rozwój sarmatyzmu w XVII wieku wynikał także z ogólnoeuropejskiej regresjiregresregresji ekonomicznej prowadzącej do zahamowania handlu i rzemiosła, zubożenia miast i decentralizacji życia społecznego. Miejsce XVI‑wiecznych centrów kulturowych takich jak Kraków, Poznań czy Królewiec zajęły „małe ojczyzny”, w których rozwijała się szlachecka kultura dworkowa. Handel i rzemiosło zaczęto postrzegać jako niegodne stanu, który zajmował się realizacją obowiązku żołnierskiego, politykowaniem, działalnością publiczną oraz zarządzaniem ziemskimi majątkami.

Podstawę obyczajowości sarmackiej stanowił kult tradycji, często wyrażający się niechęcią do wszelkich nowości na rzecz umiłowania swojskości. Za najwyższą wartość uznawano rodzinę, której życie miało być podporządkowane sztywnym, przekazywanym z pokolenia na pokolenie tradycjom. Obyczaje sarmackie wyznaczały sposób ubierania się, budowania i urządzania domostw, świętowania, a nawet układania menu opartego na staropolskich przepisach. 

Sarmatyzm wykształcił charakterystyczny typ literatury i sztuki. Przedstawiciele szlachty, kształceni najczęściej w jezuickich kolegiach, zajmowali się twórczością literacką na użytek własny lub najbliższej rodziny i sąsiadów. Popularne było prowadzenie zapisków, tzw. silva rerumsilva rerumsilva rerum (łac. „las rzeczy”), w których umieszczano relacje z doniosłych wydarzeń rodzinnych i publicznych, ale także przepisy kulinarne, wykazy posiadanych dóbr czy popularne żarty i porzekadła. Pisano pamiętniki. Autorem najsłynniejszych był Jan Chryzostom Pasek. Ważnym dla sarmatyzmu gatunkiem literackim była także gawęda – swobodna opowieść, pozbawiona wyraźnej kompozycji, bogata w dygresje i apostrofy. W szlacheckich obyczajach istotną rolę odgrywały muzyka i taniec – śpiewano dumkidumkadumki, tańczono poloneza określanego wówczas mianem chodzonego.

Rja2r9O5OToJ0

Obraz przedstawia scenę batalistyczną. Na polu bitewnym widać intensywne starcie wojsk konnych. Na ziemi leżą zabici i ranni.

Sarmatyzm mocno zakorzenił się w kulturze i obyczajowości polskiej, budował świadomość tożsamości narodowej, wykształcił oryginalny styl w dziedzinie sztuki, kultury materialnej, obyczajowości, a także ustroju politycznego. Równocześnie jednak promował ksenofobięksenofobiaksenofobię i megalomanięmegalomaniamegalomanię, co w późniejszych epokach doprowadziło do jego negatywnego postrzegania oraz wielostronnej krytyki.

Słownik