Pierwszym przedmiotem greckiej filozofii była przyroda rozumiana jako ogół rzeczy fizycznych (physis). Filozofowie szkoły jońskiej nie wyodrębniali spośród tych rzeczy człowieka jako specyficznego i odrębnego bytu. Ich wizja przyrody zawierała wprawdzie ogólne prawa ruchu przyrody, ale prawom tym podlegało wszystko, bez wyodrębnienia świata przyrodniczego i świata ludzkiego, które przyszło później. W koncepcjach jończyków brakło tym samym analiz relacji między tymi światami.

Rt52QeMXAvX951

Rycina przedstawia stojącego mężczyznę w długiej szacie. Mężczyzna jest brodaty, ma półdługie włosy. Trzyma lekko uniesioną prawą dłoń.

Natomiast jeżeli filozof mówił wprost o świecie człowieka i moralnych powinnościach, to na ogół ograniczał się do głoszenia sentencji bądź komentowania jakichś poszczególnych wydarzeń lub wzorów postępowania. Pierwsze kroki w kierunku takiego ujęcia, w którym specyficzność człowieczego bytowania jest zauważona, choć tłumaczona na tle przyrody i jej reguł, widzimy w filozofii Heraklita, a także pitagorejczyków i Empedoklesa. Istotnym źródłem poglądów tych filozofów były wierzenia orfickieorfizmorfickie i z tej przyczyny ich refleksja filozoficzna dotycząca człowieka miała na poły religijną formę.

Doktryna orfizmu zawierała wyobrażenie o duszy jako nieśmiertelnej i więzionej kolejno w różnych ciałach wedle zasady reinkarnacjireinkarnacjareinkarnacji, które to wyobrażenie, przejęte przez myśl filozoficzną, stało się źródłem antropologicznego dualizmudualizm antropologicznyantropologicznego dualizmu, czyli traktowania człowieka jako bytu złożonego z dwu jakościowo różnych elementów, duszy i ciała.

R1CFFeGnCTvjq1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Rzeźba jest wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego głowie znajduje się turban. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma duży nos oraz gęstą brodę i wąsy.

Rozwinięcie koncepcji duszy znajdujemy w szkole pitagorejskiej, która bodaj najpełniej przejęła, ale i zreformowała wiedzę orficką. Pitagorejska interpretacja świata jako kosmosu podkreślała jego uporządkowany, harmonijny i rozumny charakter. Cechy te wywodzili pitagorejczycy ze znaczenia liczby jako zasady. Pisał Arystoteles o pitagorejczykach: Sądzili, że elementy liczb są elementami wszystkich rzeczy, a całe niebo jest harmonią i liczbą.

Poza tym kosmos jest boski, ma – podobnie jak człowiek – ciało i duszę. Prawdopodobnie pitagorejczycy uważali, że również dusza jest układem liczb. Ważne jest jednak, że, jak podaje A. Krokiewicz: […] pitagorejczycy pragnęli poznać prawa światowego ładu, ażeby ten ład zaprowadzić w swojej duszy i w życiu praktycznym.

Dusza jest wg pitagorejczyków nieśmiertelna, w przeciwieństwie do śmiertelnego ciała. Kolejne wcielenia duszy są karą za jej przewinienia, a życie w połączeniu z ciałem powinno być poświęcone oczyszczeniu duszy, tak by mogła ona wyzwolić się z koła reinkarnacji. Chociaż w szkołach pitagorejskich spotkamy wiele różnych praktycznych zaleceń dotyczących dobrego postępowania, to główną drogą oczyszczenia było dla pitagorejczyków życie poświęcone poznaniu, bios theoretikos, w którym oczywiście ważną rolę grała wiedza matematyczna i w którym człowiek rozpoznawał harmonię i jedność kosmosu oraz swoją do niego przynależność.

W ciekawej i dynamicznej wizji Empedoklesa rzeczywistość to cztery wieczne pierwiastki (korzenie) – ogień, woda, ziemia i powietrze, oraz dwie przyrodnicze siły: miłość i waśń (nienawiść), które na przemian powodują jednoczenie się (miłość) i rozdzielanie pierwiastków (waśń). Gdy przeważa siła miłości, pierwiastki tworzą doskonałą jedność, gdy przeważa waśń, są zupełnie rozdzielone. W obu tych krańcowych stanach nie mogą jednak powstawać ze zmieszania pierwiastków jednostkowe rzeczy, dlatego kosmos, czyli świat rzeczy, pojawia się cyklicznie w okresach przejściowych, gdy żadna z sił nie dominuje.

Na tym tle filozof rysuje koncepcję duszy. Z natury boska, dusza traci ten stan wskutek „zawierzenia sile nienawiści”, czyli wskutek winy polegającej m.in. na zabijaniu żywych stworzeń, co miało związek z koncepcją reinkarnacji. Diogenes Laertios przytacza słowa Empedoklesa: Byłem już kiedyś chłopcem i dziewczyną, i rośliną, i ptakiem, i niemą rybą rzucającą się w wodzie.

Pragnienie powrotu do doskonałości, będące istniejącym w duszy śladem siły miłości, powoduje, że dusza wchodzi na drogę odkupienia, przyobleka się w ciało i włącza w cykle przemian pierwiastków.

Kolejne wcielenia duszy są jednak coraz bardziej doskonałe, aż w końcu powraca ona do świata doskonałości jako „długowieczne bóstwo”.

Spojrzenie na początki greckiej filozofii człowieka pokazuje, że pozostaje ona w obrębie założeń wczesnej filozofii przyrody, ale też pozwala dostrzec, że w poglądach Heraklita, pitagorejczyków czy Empedoklesa tkwią próby przekroczenia tejże przy wykorzystaniu motywów religijnych. Poglądy te można traktować jako przejściowy etap dziejów myśli filozoficznej, mieszczący się pomiędzy jońskim ujęciem człowieka wyłącznie jako jednej z rzeczy w kosmosie a klasyczną koncepcją natury człowieka oraz duszy. Dopiero w koncepcji klasycznej dusza będzie ujęta jako źródło duchowości i odrębności człowieka oraz warunek poznania i realizowania przezeń ludzkich, choć uniwersalnych, wartości. Taki obraz duszy przyniesie filozofia sokratejsko‑platońska.

Słownik