Przeczytaj

Zbigniew Herbert jest jednym z najważniejszych poetów polskich i światowych XX wieku. W swojej twórczości poruszał fundamentalne dla kultury europejskiej czasu wojny i utraty wartości kwestie filozoficzne, społeczne i duchowe. Zadawał pytania o sens istnienia, porządek świata, idee. O wpływie poezji Herberta na codzienność i rzeczywistość jego czytelników pisze Danuta Opacka‑Walasek:

Danuta Opacka-Walasek „Znać sekret zaklinania słów”: o poezji Zbigniewa Herberta
[…] niektóre frazy Herberta przeniknęły do języka codziennego środowisk inteligenckich, że „mówimy i piszemy Herbertem” nie tylko na zajęciach z literatury czy konkursach recytatorskich, nie tylko w profesjonalnych artykułach i recenzjach, ale także w powszednich sytuacjach towarzyskich. […] Jedną z takich fraz, którą wykształceni Polacy wprowadzili do języka mówionego i używają jako czytelnego znaku porozumienia, jest tytuł wiersza Zbigniewa Herberta Potęga smaku. Istnieje w języku polskim idiomidiomidiom, związek frazeologiczny: „kwestia smaku” — inaczej „kwestia gustu, sprawa smaku”. „Smak” występuje tu właśnie w znaczeniu gustu, poczucia piękna, właściwych proporcji, harmonii. „Kwestia smaku” mówi się w sytuacjach oceniania czyjegoś wyboru, kiedy ta ocena nie jest oczywista i kładzie się nacisk właśnie na wybór tego, co podlega indywidualnemu poczuciu harmonii. Zbigniew Herbert w tytule swojego wiersza wprowadza modyfikację związku frazeologicznego. Zamiast „kwestia smaku” używa metafory „potęga smaku”, hiperbolizując i nobilitując rangę piękna i gustu. Oczywiście, trzeba poznać wiersz, żeby zrozumieć, dlaczego tak wielką rolę przypisuje poeta pięknu i wrażliwości na zachowanie odpowiednich proporcji. Dlaczego twierdzi, że piękno przynależące do estetyki miewa moc ocalającą moralnie, sięgając w ten sposób do źródeł Platońskiej trójjedni dobra, piękna i prawdy.
opacka2 Źródło: Danuta Opacka-Walasek, „Znać sekret zaklinania słów”: o poezji Zbigniewa Herberta, „Postscriptum Polonistyczne” 2008, nr 2, s. 191–192.

RhVgPpDgkXcSO

Ilustracja składa się z trzech elementów. Pierwszy obraz po lewej przedstawia ogród. Na pierwszym planie jest naga para kobiety i mężczyzny, przy której stoi anioł w długiej sukni z mieczem w ręku. Za nimi jest kamienne przejście. Dalej na polanie przy drzewie stoi naga para kobiety i mężczyzny. Wokół drzewa wije się wąż z ludzką głową i rękoma, który trzyma jabłko. Dalej za niskimi krzakami na ziemi leży nagi mężczyzna. Nad nim stoi naga kobieta, przy której jest starzec w długiej, jasnoróżowej szacie. Ma on długą, siwą brodę oraz koronę na głowie. Na niebie są latające duże owady oraz człekokształtne stworzenia. Na samej górze pośród chmur siedzi postać w długiej szacie. Drugi obraz na środku przedstawia duży wóz wypełniony sianem. Pojazd ciągnięty jest przez demoniczne postacie. Wokół niego znajduje się tłum ludzi. Za wozem są możnowładcy. Pod wozem różne postaci starają się zabrać z wozu jak najwięcej siana, niektórzy mają długie kije z hakami. Na ziemi jedna z osób atakuje sztyletem drugą. Wokół postaci krążą groteskowe stwory. Po prawej stronie na dole są zakonnice chowające siano do worków i zakonnik z kielichem, któremu usługują. Na szczycie wozu jest para zakochanych chowająca się w krzakach, która się całuje. Obok trzy postaci siedzą — jedna gra na lutni, a pozostałe trzymają kartkę. Po bokach towarzyszą im anioł oraz niebieski stwór ze skrzydłami grający na flecie. Na górze obrazu jest niebo z chmurą, w której stoi półnagi mężczyzna z czerwoną szatą i rozłożonymi rękami. Otacza go blask. Trzeci obraz po prawej przedstawia miasto. Na środku demoniczne stwory budują wieżę. W tle jest płonący budynek. Na pierwszym planie nadzy ludzie są torturowani przez diabelskie potwory. — Hieronim Bosch, *Wóz z sianem*, ok. 1516
Źródło: Muzeum Prado, dostępny w internecie: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wzmiankowany przez badaczkę utwór pochodzi z tomu Raport z oblężonego miasta z 1983 roku. Podmiot liryczny w owym wierszu broni prawa człowieka do wierności wyznawanym zasadom i przeciwstawia się systemowi, który narusza wolność i godność człowieka.

Zbigniew Herbert Potęga smaku
Pani Profesor Izydorze DąmbskiejIzydora DąmbskaPani Profesor Izydorze Dąmbskiej
To wcale nie wymagało wielkiego charakteru
nasza odmowa niezgoda i upór
mieliśmy odrobinę koniecznej odwagi
lecz w gruncie rzeczy była to sprawa smaku
Tak smaku
w którym są włókna duszy i chrząstki sumienia
Kto wie gdyby nas lepiej i piękniej kuszono
słano kobiety różowe płaskie jak opłatek
lub fantastyczne twory z obrazów Hieronima BoschaHieronim BoschHieronima Boscha
lecz piekło w tym czasie było jakie
mokry dół zaułek morderców barak
nazwany pałacem sprawiedliwości
samogonny Mefisto w leninowskiejWłodzimierz Leninleninowskiej kurtce
posyłał w teren wnuczęta AuroryAuroraAurory
chłopców o twarzach ziemniaczanych
bardzo brzydkie dziewczyny o czerwonych rękach
Zaiste ich retoryka była aż nazbyt parcianaparcianyparciana
(Marek TulliuszMarek TulliuszMarek Tulliusz obracał się w grobie)
łańcuchy tautologiitautologiatautologii parę pojęć jak cepy
dialektykadialektykadialektyka oprawców żadnej dystynkcji w rozumowaniu
składnia pozbawiona urody koniunktiwukoniunktiwkoniunktiwu
Tak więc estetyka może być pomocna w życiu
nie należy zaniedbywać nauki o pięknie
Zanim ogłosimy akces trzeba pilnie badać
kształt architektury rytm bębnów i piszczałek
kolory oficjalne nikczemny rytuał pogrzebów
Nasze oczy i uszy odmówiły posłuchu
książęta naszych zmysłów wybrały dumne wygnanie
To wcale nie wymagało wielkiego charakteru
mieliśmy odrobinę niezbędnej odwagi
lecz w gruncie rzeczy była to sprawa smaku
Tak smaku
który każe wyjść skrzywić się wycedzić szyderstwo
choćby za to miał spaść bezcenny kapitelkapitelkapitel ciała
głowa
smak Źródło: Zbigniew Herbert, Potęga smaku, [w:] tegoż, Raport z oblężonego miasta, 1983.

Izydora Dąmbska

Hieronim Bosch

Włodzimierz Lenin

Aurora

parciany

Marek Tulliusz

tautologia

dialektyka

koniunktiw

kapitel

Historyk literatury Jacek Łukasiewicz o utworze Potęga smaku pisze:

Jacek Łukasiewicz Rytm, czyli powinność. Szkice o książkach i ludziach po roku 1980
Dobry smak postulowany […] w tym utworze to oczywiście coś innego niż gust estetyczny; ten bowiem także trzeba umieć chwilami przekraczać. „Smak” jednak również nie może być synonimem czy eufemizmemeufemizmeufemizmem sumienia. Trzeba go wspierać wiedzą, pozbawiać pychy, konfrontować z najgłębszym życiem duchowym.
Łukasiewicz Źródło: Jacek Łukasiewicz, Rytm, czyli powinność. Szkice o książkach i ludziach po roku 1980, Wrocław 1993, s. 147.

eufemizm

R9JgKmAM2y0tE1

Obraz przedstawia starca siedzącego spokojnie nad rzeką. Jest łysiejący, ma długą, siwą brodę i ubrany jest w brązowy habit. Ma splecione ręce, trzyma laskę. Siedzi pod spróchniałym drzewem i daszkiem ze słomy. Z wody rzeki wyłania się głowa i ręka z pazurami. Obok starca stoi stwór w kształcie ptaka z ludzkimi rękami, który trzyma młot. Jego strój stanowi murowana wieżyczka. Za starcem małe stwory wylewają wodę z dzbana. Dalej na obrazie jest wioska, po której chodzą antropomorficzne szczury. W tle są drzewa oraz zamek. — Hieronim Bosch, *Kuszenie św. Antoniego*, 1490
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W wierszu poeta odwołuje się do klasycznych wartości kultury oraz wzorców światopoglądowych. Odwołania filozoficzne i estetyczne kształtują światopogląd oparty na wzorcach antycznych, postulujących łączenie prawdy, piękna i dobra. W tekście odnajdujemy nawiązania do ważnych tematów pojawiających się w innych utworach Herberta: wierności wyznawanym zasadom, doniosłości zachowania postawy etycznej, obrony niezależności i godności człowieka, sprzeciwu wobec systemu niosącego przemoc, odbierającego człowiekowi wolność i tożsamość.

Teoretyk literatury Andrzej Stoff zwraca uwagę na ponadczasowość poezji Herberta:

Andrzej Stoff Potęga smaku
Znaczenie poezji [Herberta] sięga daleko poza moment historyczny, w jakim poecie przyszło tworzyć, jego wiersze będą czytały także następne pokolenia, chociaż trudno jest przewidzieć, co w nich uznają za najważniejsze i najcenniejsze. I to z tego też właśnie powodu nie wolno, jak sądzę, pozostawić przyszłym czytelnikom poezji Herberta bez komentarza pochodzącego od ludzi, dla których ów moment historyczny nie jest jeszcze zamierzchłą przeszłością, którą zrekonstruować potrafią wyłącznie historycy.
Stoff Źródło: Andrzej Stoff, Potęga smaku, [w:] tegoż, Herbert: jak nas kuszono? Dwie interpretacje, Toruń 2008.

Dla zainteresowanych

Potęga smaku Zbigniewa Herberta – ironiczna wskazówka dla tych, którzy służyli ideologiiP1CRJHHM9Potęga smaku Zbigniewa Herberta – ironiczna wskazówka dla tych, którzy służyli ideologii

Słownik

idiom

(gr. idiōma – właściwość) wyraz, wyrażenie, zwrot właściwe danemu językowi (definicja na podstawie słownika PWN)

kalos‑kagathos

(od gr. kalos kagathos – piękny i dobry) grecki ideał człowieka, łączy w sobie piękno zewnętrzne i wewnętrzne, tzn. idealne ciało z cudowną duszą; oznacza połączenie piękna i dobra, w myśl przekonania głoszącego, że to, co piękne, jest dobre, a to, co dobre, musi być piękne; idea typowa dla greckiego rozumienia rzeczywistości, dziś już nieuznawana za słuszną

Wprowadzenie

Audiobook

Słownik