Anzelm z Canterbury i Tomasz z Akwinu to dwie niezwykle ważne postaci średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej. Anzelma uznaje się za ojca scholastykischolastykascholastyki, czyli nurtu filozofii średniowiecznej, który dążył do uzgodnienia prawd objawionych z rozumem. Żyjący dwa wieki po Anzelmie Tomasz był twórcą jednego z głównych nurtów filozofii chrześcijańskiej – tomizmutomizmtomizmu.

Zakładając, że nie może być sprzeczności między wiarą a rozumem, obaj filozofowie próbowali za pomocą racjonalnych argumentów udowodnić istnienie Boga. Anzelm przedstawił je w dwóch dziełach – Monologionie oraz Proslogionie (tam pojawia się najbardziej znany dowód Anzelma – argument ontologicznydowód (argument) ontologicznyargument ontologiczny). Natomiast Tomasz zestawił w Sumie teologii pięć dowodów na istnienie Boga – cztery kosmologicznedowód (argument) kosmologicznykosmologiczne i jeden teleologicznydowód (argument) teleologicznyteleologiczny.

Dowód ontologiczny opiera się na następującym rozumowaniu – Bóg jest czymś największym (wynika to z pojęcia Boga), a zatem nie można pomyśleć nic większego. Następnie Anzelm zwraca uwagę, że nawet ktoś, kto nie wierzy w istnienie Boga jest w stanie zrozumieć sens słów: byt, ponad który nic większego nie można pomyśleć. A zatem pojęcie Boga znajduje się w jego umyśle (intelekcie).
Przypuśćmy teraz, że Bóg nie istnieje realnie, a tylko w naszym umyśle i pomyślmy o największej możliwej do wyobrażenia rzeczy, która istnieje realnie. Taka rzecz byłaby większa o swoje istnienie od Boga, który istnieje tylko w umyśle. To jednak sprzeczność – samo pojęcie Boga zakłada, że nie da się pomyśleć nic większego od Niego. A zatem Bóg musi istnieć – w przeciwnym razie dałoby się bowiem pomyśleć coś większego od Niego.
Dowód ontologiczny opiera się na w istotnym założeniu, wynikającym wprost z religijnej doktryny chrześcijaństwa. Istnienie uznaje się za doskonalszą i pełniejszą formę bycia niż nieistnienie. Odwołując się do Arystotelesa moglibyśmy powiedzieć, że w filozofii chrześcijańskiej akt jest doskonalszy od możności. Właśnie z tego powodu byt, który istnieje realnie jest doskonalszy i pełniejszy od bytu, który istnieje jedynie potencjalnie – jako znajdujące się w umyśle pojęcie. Właśnie z tego powodu Anzelm argumentuje, że byt realnie istniejąca największa istota byłaby większa od pojęcia największej istoty, która nie istnieje.

Ruch

Ruch

Skoro w przyrodzie istnieje ruch, to musi mieć jakąś przyczynę. Obserwując otaczające nas ciała dochodzimy do wniosku, że nic nie porusza się samo z siebie, lecz musi zostać w ruch wprawione. Obserwacja ta odnosi się zarówno do zjawiska przemieszczania się z miejsca na miejsce, jak i do ruchu, który określić możemy jako rozwój – np. dojrzewanie człowieka, który przez połączenie dwu komórek staje się dojrzałym przedstawicielem swojego gatunku. Skoro każdy poruszający się byt posiada swojego poruszyciela – przyczynę, która wprawiła go w ruch, należy zapytać, czy ów łańcuch kolejnych poruszycieli ciągnie się nieskończoność i nie ma początku w czasie. Według Tomasza takie rozumowanie byłoby błędne – należy raczej przyjąć, że musiała istnieć pierwsza przyczyna ruchu i zmiany – Pierwszy Poruszyciel.

R10qvM2wvJTrt

Zdjęcie przedstawia zimową scenerię. Widać spadającą wodę wodospadu do niewielkiego jeziorka i ośnieżone, pozamarzane zbocza je otaczające. Na drugim planie widoczne są drzewa.

Przyczyna sprawcza

Przyczyna sprawcza

To samo rozumowanie stosuje Tomasz w odniesieniu do problemu przyczyny. Nie ma w przyrodzie żadnego bytu samoistnego, czyli takiego, który istniałby sam z siebie. A zatem wszystko, co istnieje posiada swoją przyczynę – istnieje ze względu na coś. Skoro nie możemy przyjąć, że łańcuch przyczyn może ciągnąć się w nieskończoność, musi więc istnieć pierwsza, ostateczna przyczyna sprawcza bytu.

R195RHV8e3y3v

Grafika przedstawia ustawione w rzędach, jeden obok drugiego prostopadłościany, które przewracają się jeden za drugim.

Konieczność

Konieczność

Nic, co istnieje w przyrodzie, nie jest konieczne. Oznacza to po prostu, że byt, który istnieje, równie dobrze mógłby nie istnieć. Gdyby jednak przyjąć, że nic nie jest konieczne, nie potrafilibyśmy wyjaśnić, dlaczego w ogóle istnieje cokolwiek. Dlatego też musimy przyjąć, że istnieje jedna istota konieczna – Bóg, która jest przyczyną istnienia wszystkich bytów możliwych.

R12beWeXVfmzv

Zdjęcie przedstawia polanę w lesie, na której znajduje się niewielki zbiornik wodny o niezwykłych kolorach zieleni i żółci.

Doskonałość

Doskonałość

Istniejące w przyrodzie różnią się między sobą stopniem doskonałości. Skoro tak, to musi istnieć doskonałość najwyższa – byt, który będzie miarą doskonałości dla wszystkich istniejących bytów.

Celowość (dowód teleologiczny)

Celowość (dowód teleologiczny)

W przyrodzie nie panuje chaos i przypadkowość, lecz ład i harmonia – istniejące w niej byty dążą do osiągnięcia właściwych sobie celów. Jeśli tak, to musiał istnieć najwyższy rozum, który zaplanował naturalny porządek oraz wyznaczył cele wszystkiemu, co istnieje.

RZ96pPpnz5daT

Zdjęcie przedstawia planszę ułożoną z różnokolorowych klocków Lego.

Podsumowanie

Jak widzisz, Tomasz i Anzelm przedstawili dowody innego rodzaju, choć nie sposób nie zwrócić uwagi na pewne podobieństwa między nimi. Weźmy na przykład dowód z doskonałości, który pojawia się w Monologionie. Czy nie przywodzi on na myśl czwartej drogi Tomasza? Czy wspólnym elementem obu sposobów dowodzenia nie jest założenie o istnieniu hierarchii bytów, na której szczycie znajduje się Bóg?
Jest tak w istocie. Tomasz nie wymyślił pięciu dowodów na istnienie Boga, lecz je zestawił, czerpiąc z tradycji filozoficznej i dodając do nich własne modyfikacje. Zarazem jednak obu filozofów dzielą fundamentalne różnice epistemologiczne. Tomasz był przedstawicielem aposterioryzmuaposterioryzmaposterioryzmu lub, mówiąc inaczej, empiryzmu genetycznego, w związku z czym w swoim rozumowaniu rozpoczynał od rzeczy konkretnych, dających się ująć zmysłowo i wznosił się na coraz wyższy stopień ogólności. Tymczasem we wszystkich dowodach Anzelma pierwotne są ogólne pojęcia – założenia, na których opiera się cały dowód (aprioryzmaprioryzmaprioryzm). Dobrą ilustracją tej różnicy może być dowód z doskonałości.
Aposteriorysta, na drodze porównań konkretnych, namacalnych rzeczy, które okazują się mniej lub bardziej doskonałe, dochodzi do ogólnej konkluzji – konieczności istnienia bytu doskonałego. Tymczasem u apriorysty konieczność istnienia bytu doskonałego jest punktem wyjścia rozumowania – wynika ona bowiem z samego pojęcia Boga.

Słownik