Przeczytaj
Średniowieczna Skandynawia
Skandynawia (dzisiejsza Dania, Szwecja i Norwegia) to w większości górzysta, silnie zalesiona kraina o chłodnym i zróżnicowanym, ale surowym klimacie. Dla przykładu – ponad połowa dzisiejszej Norwegii leży powyżej 600 m n.p.m., a średnia temperatura w lecie waha się od 10 do 18 stopni Celsjusza. W ciągu roku występują spore opady, zimy są śnieżne i mroźne. Trudne warunki geograficzno‑klimatyczne w dużym stopniu wpływały na życie tamtejszej ludności.
W średniowieczu głównym źródłem wyżywienia i utrzymania było rolnictwo. W przypadku Skandynawii swobodna uprawa roli możliwa była jedynie w południowej części półwyspu, środkowej części Jutlandii oraz na niektórych wyspach. Z czasem dużą rolę zaczęła odgrywać hodowla zwierząt, która – tak jak rolnictwo – oparta była na dość prymitywnych metodach i technologiach, oraz rybołówstwo. Jednak warunki naturalne nie sprzyjały zbytnio ani osadnictwu, ani farmerstwu. Czynniki te, jak również szybki przyrost naturalny połączony z niewystarczającą produkcją żywności, zmuszały Skandynawów do znacznej ruchliwości – wypraw poza Skandynawię, poszukiwania i zajmowania nowych terytoriów. Osadnictwo na nowych terytoriach możliwe zaś było dzięki sprawnemu organizowaniu wypraw.
„Ludzie z Północy”
Już we wczesnym średniowieczu Skandynawię zamieszkiwały ludy germańskie, które przez ówczesnych kronikarzy nazywane były NormanamiNormanami („ludzie z Północy”), wikingami (od słowa viking oznaczającego orężną wyprawę morską) lub też Waregami (na Rusi).
Aktywność Skandynawów w całej niemal Europie zaznaczyła się wyraźnie na przełomie VIII i IX w. Początkowo znani byli z grabieżczych wypraw, siania strachu i spustoszenia na zaatakowanych ziemiach. Z czasem zaczęli występować w charakterze kupców i osiedlali się na podbitych terenach. W ten sposób znacząco wpłynęli na historię m.in. Anglii, Bretanii i Irlandii. Pomogli kształtować język angielski, zbudowali monumentalne katedry i zamki, w tym np. Tower of LondonTower of London. Ich wpływy sięgały od północnej Francji, przez południowe Włochy, aż po Jerozolimę. Normanowie byli ambitnymi wojownikamiambitnymi wojownikami pragnącymi ziemi, bogactwa i władzy.
Struktura społeczna
Mieszkańcy Skandynawii posługiwali się wspólnym językiem staronordyckim, mieli podobne obyczaje, wierzenia i struktury społeczne. Nie byli jednak grupą jednolitą – dzielili się na plemienne państwa. Rozwój poszczególnych organizacji plemiennych z czasem spowodował pojawienie się w nich kilku warstw społecznych. Do ludzi wolnych należeli chłopi, kupcy, rzemieślnicy oraz wojownicy. Plemienną elitę stanowili jarlowiejarlowie (wodzowie) oraz skupieni wokół nich członkowie drużyny. Jarlowie często walczyli między sobą, pragnąc zdobyć jak największe wpływy i skompletować jak najliczniejszą armię. Władzę króla – konungakonunga – ograniczał wiec plemienny.
Ważną rolę wśród ludzi wolnych odgrywał stan posiadania. Dotyczył on nie tylko ziemi, nieruchomości i majątku zdobytego na wyprawach, ale nawet liczby zwierząt w stodole. Odrębną grupę stanowili niewolnicyniewolnicy, którzy najczęściej zajmowali się rolnictwem i pracą w gospodarstwie. Byli to głównie jeńcy wojenni oraz ludzie porwani w trakcie najazdów. Co ciekawe, wolność można było stracić także za niektóre przestępstwa.
Szczególną rolę w hierarchii społecznej Normanów odgrywały kobiety. Były niezależne, mogły same wybrać sobie małżonka, a także zadecydować o ewentualnym rozwodzie. Podczas udziału mężczyzn w wyprawach zbrojnych to ich żony pilnowały domu i zajmowały się gospodarstwem. Jak wskazują badania archeologiczne, czasami nawet towarzyszyły swoim wybrańcom w trakcie najazdów.
Życie codzienne
Wygląd domu wikinga zależał od jego zamożności. Najbogatsi posiadali wewnątrz różne meble, a ściany ich mieszkań były malowane i rzeźbione. Układ pomieszczeń zawsze był taki sam; ważnym miejscem dla domowników było położone w centralnej części palenisko, które służyło do ogrzewania oraz przygotowywania posiłków. Dym wydostawał się na zewnątrz przez otwór w dachu. Bogatsi posiadali piece.
Głównym pożywieniem wikingów były ryby. Jadłospis zależał od statusu społecznego, uwielbiano jednak biesiady i odświętne uczty. Po bardzo obfitych posiłkach, popijanych piwem lub winem, tradycyjną częścią uroczystości było słuchanie pieśni, przekazywanie legend i poematów oraz udział w grach towarzyskich i zespołowych. Zimą Skandynawowie jeździli na prymitywnych nartach, łyżwach i sankach. Byli także świetnymi rzemieślnikami. Zajmowali się wykuwaniem mieczy, włóczni, toporów. Tworzyli żelazne narzędzia, obrabiali też metale i drewno, tworząc różnego rodzaju ozdoby. Bardzo cenili sobie wszelkiego rodzaju biżuterię, zwłaszcza ze srebra i złota. Praktycznie wszystkie kobiety wikińskie poświęcały sporą część dnia na przędzenie wełny lub lnu, z których szyto ubrania.
Najstarszy, bezpośredni opis wikińskiej społeczności pozostawił arabski pisarz Ahmad ibn Fadlan, który w 921 r. odbył podróż do króla Bułgarii Nadwołżańskiej. W swojej kronice opisał m.in. napotkanych w drodze Rusów, których obecnie identyfikujemy jako szwedzkich wikingów.
Opis sekretarza ambasadora kalifa Bagdadu z podróży do krajów Słowian (ok. 921 n.e.)Kiedy przyszli do jego grobu, zdjęli ziemię z drewnianej przykrywy i usunęli samą przykrywę. I zdjęli ubranie, które miał zmarły na sobie w chwili śmierci. Zauważyłem, że jego ciało zrobiło się czarne od zimna ziemi. Do grobu [wcześniej] złożono razem ze zmarłym jego nabidh (napój obrzędowy), owoce i instrument muzyczny. I to wszystko [teraz] wyjęli. Zmarły o dziwo nie śmierdział i nie było innych zmian poza kolorem skóry. I nałożyli mu spodenki, spodnie, długie buty, kurtkę i jedwabny kaftan ze złotymi guzikami, na głowę włożono mu jedwabną czapkę z sobolowym futrem, i wniesiono do tego namiotu, który ustawiono na statku i usadzono na dywanach, i podparto go poduszkami. Następnie przyszli z owocami i pachnącymi roślinami, które ułożyli wokół zmarłego. Dalej przyszli z chlebem, mięsem i cebulą, które rzucili przed niego. Następnie przynieśli psa, przerżnęli go na połowę i rzucili na statek. Potem przyszli z całą jego bronią i ułożyli obok niego. I wzięli dwa konie i pozwolili im biegać, aż do spocenia się. Następnie porąbali je na kawałki mieczem i wrzucili mięso na statek. Następnie przyprowadzili dwie krowy. Je też porąbali na kawałki i rzucili na statek.
Indeks górny Na podstawie przytoczonego fragmentu wyjaśnij symboliczne znaczenie ceremonii pogrzebowych wikingów. W jakim celu składano przy zmarłych pożywienie zwierzęta oraz broń? Indeks górny koniecNa podstawie przytoczonego fragmentu wyjaśnij symboliczne znaczenie ceremonii pogrzebowych wikingów. W jakim celu składano przy zmarłych pożywienie zwierzęta oraz broń?
Źródło: Opis sekretarza ambasadora kalifa Bagdadu z podróży do krajów Słowian (ok. 921 n.e.), [w:] Merkuriusz Polski, Wydanie na 350-lecie czasopisma. Nr 351, s. 86-87. Merkuriusz Polski: dzieie wszystkiego świata w sobie zamykaiący dla informacyey pospolitey. Od 3. stycznia 1661. Cytat za:dostępny online: docplayer.pl
Zanim Skandynawowie zwrócili się ku chrześcijaństwu, chowali zmarłych z przedmiotami używanymi przez nich za życia. Ciała najbogatszych przedstawicieli społeczności umieszczano w łodziach wypełnionych wszelkimi bogactwami. Zdarzało się, że specjalnie zabijano zwierzęta a nawet służących aby towarzyszyli zmarłemu w zaświatach. Łodzie lokowano w podziemnych nasypach lub palono na stosach. Wyjaśnij symboliczną rolę łodzi w pogrzebach wikingów.
Mitologia skandynawska, czyli Odyn, Thor i inni
Średniowieczne ludy Północy stanowią atrakcyjny temat zarówno dla zawodowych historyków, jak i twórców kultury popularnej. Zwłaszcza ich religia i mitologia nordycka. Według nordyckich wierzeń świat stworzył Odyn, Ojciec Wszechrzeczy, wykorzystując do tego ciało olbrzyma o imieniu Ymir. Pomogli mu w tym bracia: Wili i We. Czaszka olbrzyma stanowiła niebo, włosy stały się drzewami, kości górami, a krew morzem. Tak o mitologii skandynawskiej pisze Thiago de Moraes, autor Atlasu mitów:
Ludy nordyckie wierzyły, że istnieje dziewięć światów, a wszystkie wyrastają z gałęzi ogromnego drzewa zwanego Yggdrasil. Bogowie mieszkali na wierzchołku drzewa w krainie Asgard. W połowie drzewa znajdował się świat ludzi, Midgard, a niższe gałęzie kryły światy lodu i ognia, w których mieszkali olbrzymi. Były też głębokie, tajemnicze światy, gdzie krasnoludy wykuwały magiczne przedmioty, oraz dziwne, mroczne krainy, w których grasowały równie mroczne elfy. Na dole Yggdrasilu trzy olbrzymki podlewały drzewo wodą ze studni, a pewien smok nieustannie podgryzał korzenie.
Indeks górny W jakich dziedzinach współczesnej kultury popularnej pojawiają się elementy lub postacie związane z mitologią nordycką? Podaj przykłady. Indeks górny koniecW jakich dziedzinach współczesnej kultury popularnej pojawiają się elementy lub postacie związane z mitologią nordycką? Podaj przykłady.
Cytat za: Thiago de Moraes, Atlas mitów, tłum. A. Nowak, Warszawa 2018, s. 79.
Nordyccy bogowie, tak jak ich wyznawcy, często oddawali się walce, a w międzyczasie oczekiwali końca świata, który miał przynieść wielką bitwę – ragnarök.
RunyRuny – tajemniczy alfabet o magicznych właściwościach
Według nordyckich wierzeń runy - alfabet runiczny używany przez Germanów i Skandynawów to dar boski. Przekazał je człowiekowi ojciec wszystkich bogów, Odyn. Używano ich nie tylko do komunikowania się, ale także w obrzędach religijnych i magicznych. Najstarszy znany zapis runiczny datuje się na drugą połowę II w. Przedmioty (miecze, groty, grzebienie, sprzączki, tabliczki) z napisami runicznymi pochodzącymi z tego przedziału chronologicznego odnaleziono na wyspie FioniaFionia. Dotąd nie znamy starszego rodzaju zapisu z terenów Europy, alfabet runiczny jest więc prawdopodobnie najstarszy na tym kontynencie.
Podboje Normanów
Historycy pierwsze podboje ludów północy w Europie Zachodniej datują na II połowę VIII w. Wiążą to z najazdami na Anglię, Irlandię i Szkocję. W okresie tym aktywni Normanowie duńscy zaczęli stopniowo uzależniać od siebie Anglię, założyli też królestwa w Dublinie, Corku i Limericku (Irlandia). Najbardziej wyrazistymi punktami tej ekspansji było budzące przerażenie w ówczesnej Europie zniszczenie klasztoru Lindisfarne w Nortumbrii (793 r.). Wkrótce też (na przełomie IX i X w.) zaczęło organizować się królestwo Danii- najpierw pod wodzą Kanuta, następnie jego syna Gorma - a w końcu między 958 a 987 r., który przyjął chrzest.
Inny kierunek ekspansji Normanów stanowił Półwysep Apeniński. Opanowali oni jego południową część i Sycylię, skąd rozszerzali ekspansję na Grecję, a w Syrii założyli księstwo ze stolicą w Antiochii. Natomiast Normanowie pod wodzą Rollona dotarli do Francji, a król Franków zgodził się na oddanie im północno‑zachodniej części swojego państwa – późniejszej Normandii. W zamian za to wikingowie stali się obrońcami Francji.
Część Normanów udała się również na Wschód Europy. Zaczęli oni kolonizować wybrzeża Morza Bałtyckiego w rejonach dzisiejszej Łotwy. Przez zatoki Fińską i Ryską dotarli na Ruś, gdzie nazywano ich Waregami. Kolonizując już istniejące, a także zakładając nowe osady, przyczynili się do powstania państwowości ruskiej. Stąd też mieli nieograniczoną możliwość penetrowania terenów wzdłuż rzek aż po Morze Czarne.
Bitwa pod HastingsBitwa pod Hastings – 8. przełomowa bitwa w historii świata
Druga połowa XI w. to w historii Anglii burzliwy okres walk o tron. Sytuację wykorzystał władca Normandii Wilhelm ZdobywcaWilhelm Zdobywca. W 1066 roku, po przekroczeniu kanału La Manche, pokonał Anglików w słynnej bitwie pod Hastings. Przekazy historyczne mówią, że jakiś czas przed starciem nad Normandią pojawiła się kometa Halleya, co odczytywano jako dobry znak dla Wilhelma. Potyczka uważana jest za jedną z najważniejszych w historii świata. Zmieniła ona układ sił w Europie i wpłynęła na losy Anglii. Sukces pod Hastings sprawił, że Wilhelm koronował się na króla Anglii i przejął kontrolę nad całym państwem. W przeciwieństwie do Swena Widłobrodego i jego syna Knuta Wielkiego, którzy na początku XI w. najeżdżali Anglosasów, władza Wilhelma utrzymała się i zapoczątkował on trwający do połowy XII w. okres panowania Normanów na Wyspach Brytyjskich.
Tak o przebiegu działań, które doprowadziły do bitwy i umożliwiły Normanom podbój kraju Anglosasów, pisze światowej sławy historyk, Norman Davies:
W 1066 r. książę Normandii Wilhelm otrzymał sztandar św. Piotra jako błogosławieństwo na wyprawę przeciwko Anglii [...] Raz jeszcze fortuna stanęła po stronie odważnych. Po wielu tygodniach oczekiwania na możliwość przekroczenia Kanału Normanowie zaatakowali armię anglosaską, która czekała na nich pod Hastings. Harold angielski, któremu dano dość czasu na powrót z północy, gdzie wcześniej zdołał pokonać innego ze swych rywali, Harolda Norweskiego, był pewny dalszych sukcesów. Ale 28 września padł w boju, trafiony w oko strzałą normańskiego żołnierza. Wilhelm - teraz już Wilhelm Zdobywca - został ukoronowany w opactwie westminsterskim w dzień Bożego Narodzenia. Królestwo Anglii - podobnie jak królestwo Sycylii - zostało podzielone między normańskich rycerzy i przekształcone w modelowe państwo feudalne. (Anglicy utrzymują, że od tego czasu już nigdy nie zostało podbite).
Przyjrzyj się mapie i oceń wpływ położenia wojsk dwóch stron na wynik bitwy. Jaką rolę odegrała w tej sytuacji bliskość droga do Londynu?
Słownik
była decydującym starciem w inwazji Normanów na Anglię w 1066 r. pomiędzy wojskami Normanów pod dowództwem Wilhelma Zdobywcy a pospolitym ruszeniem anglosaskim i gwardii dowodzonymi przez króla Harolda II
dwa głazy z wyrytym w X w. tekstem w alfabecie runicznym znajdujące się w Jelling w Danii; pierwszy kamień postawiony został przez króla duńskiego Gorma Starego, a drugi przez jego syna Haralda Sinozębego
król w plemiennym państewku skandynawskim, którego władza ograniczona była przez wiec; pełnił głównie funkcje kapłańskie
nazwa średniowiecznego okrętu Normanów – wikingów, pochodzi ona od określenia „długi okręt”; langskipy miały różną długość i napędzane były różną liczbą wioseł
„ludzie z Północy”, w dawnych kronikach termin używany do określenia wszystkich Skandynawów, głównie wikingów; z czasem znaczenie terminu Normanowie zostało ograniczone do powstałej w Normandii silnej grupy feudalnych rycerzy rządzących tym państwem, będących potomkami wikingów, nawróconych na chrześcijaństwo
runy, czyli alfabet używany do zapisu przez ludy germańskie; najstarszy znany zapis runiczny pochodzi z drugiej połowy II w.
ręcznie haftowane płótno o długości 70 m, przedstawiające podbój Anglii przez Wilhelma I Zdobywcę i bitwę pod Hastings w 1066 r.; dzieło sztuki świeckiej wpisane w roku 2007 na listę UNESCO „Pamięć Świata”
Słowa kluczowe
Normanowie, Danowie, wikingowie, Waregowie, Skandynawia, Wilhelm Zdobywca, tkanina z Bayeux, bitwa pod Hastings, drakkar, najazdy, ekspansja, Europa wczesnego średniowiecza
Bibliografia
L. Leciejewicz, Normanowie, Wrocław–Warszawa–Kraków 1979.
T. Manteufel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 1999.
Nestor, Powieść minionych lat, Wrocław–Warszawa–Kraków 1999.
M. Morris, Podbój normański, tłum. N. Rataj, M. Józefowicz, Kraków 2016.
E. Roesdahl, Historia Wikingów, tłum. F. Jaszuński, Gdańsk 1996.
A. Kempiński, Ilustrowany leksykon mitologii wikingów, Poznań 2007.
T. de Moraes, Atlas mitów, tłum. A. Nowak, Warszawa 2018.
N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 2010.
